скачать книгу бесплатно
Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами
Роберт Мөгаллим улы Миңнуллин
Дәүләт һәм җәмәгать эшлеклесе, Татарстанның халык шагыйре, Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Роберт Мөгаллим улы Миңнуллинга 70 яшь тулу уңаеннан чыгарылган әлеге китап Татарстан Республикасы парламентының чирек гасырлык тарихын яктырта, авторның депутат буларак эшчәнлеген чагылдыра.
Китап республика парламенты тормышын сурәтләгән тарихи фотолар белән дә баетылды.
Роберт Миңнуллин
Депутат чаклар бар иде
Кереш
Хөрмәтле укучылар!
Роберт Миңнуллинның өлкәннәр өчен дә, балалар өчен дә китаплары чыгып тора, аның шигырьләренә язылган җырлар тамашачыларны әсир итә, шигырьләрен балалар яттан белә.
Парламентта озак еллар дәвамында безнең белән бергәләшеп башкарган эшчәнлеге дә Роберт Мөгаллим улының олы иҗатындагы үзенчәлекле бер юнәлеш дип әйтер идем. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты булып эшләгән чорда, Дәүләт Советы Рәисе урынбасары, Мәдәният һәм милли мәсьәләләр комитеты рәисе, татар һәм рус телләрендәге законнарны тәңгәлләштерү комиссиясе рәисе буларак, республика күләмендәге җитди мәсьәләләрне хәл итүгә, күпмилләтле республикабызда туган телебезне, милли мәдәниятебезне, гореф-гадәтләрне һәм йолаларны саклап калуга, үстерүгә үзенең бәяләп бетергесез зур өлешен кертте ул. Аның сессияләрдә ясаган ялкынлы чыгышлары, берсеннән-берсе үткен публицистик язмалары, журналистлар белән алып барган эшлекле, тирән фикерле әңгәмәләре Татарстанга кагылышлы сәяси, иҗтимагый һәм мәдәни вакыйгаларның да, шулай ук парламентыбызның күпкырлы һәм киеренке эшчәнлеген дә ачык чагылдыра. Милләт һәм тел язмышы, халыкның тормыш-көнкүреше аның иҗатында якты чагылыш таба.
Роберт Миңнуллинның гади эчтәлекле, халыкчан, юмор хисе белән сугарылган шигырьләре һәрвакыт депутатлык эше белән бергә үрелеп барды. Элегрәк чыккан китапларында да без аның бик җитди эшләребезнең дә төрле кызыклы һәм кимчелекле якларын яктырткан шаян котлауларын, багышлауларын, билгеле шәхесләр турындагы язмаларын сокланып укыган идек. Язучылар, тел осталары булган җирдә төрле жанрдагы иҗатка һәрвакыт юл ачык бездә…
Парламентыбызның эше, депутатларыбызның көндәлек эшчәнлеге белән рәсми мәгълүмат чаралары даими таныштырып бара. Ә менә Роберт Миңнуллинның укучыларга тәкъдим ителә торган әлеге үзенчәлекле китабында, чыгышлар, әңгәмәләр, мәкаләләр белән беррәттән, депутатлар тормышыннан кызыклы очраклар, күңелле вакыйгалар, мәзәк хәлләр дә тупланган. Бу китап сезгә автор язмалары аша аның иҗатын, тормыш юлын һәм кичерешләрен күбрәк белергә, депутатлар тормышы һәм эшчәнлеге белән якыннанрак танышырга мөмкинлек бирер, озак еллар Татарстан парламентында эшләгән халык шагыйренең иҗатын тагын да тирәнрәк аңларга ярдәм итәр дип уйлыйм.
Фәрит Мөхәммәтшин,
Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисе
Чыгышлар
Күңелдә өмет уянды
(Татарстан Югары Советы сессиясендә ясаган чыгыш)
Хөрмәтле мәҗлес рәисе!
Хөрмәтле халык депутатлары!
Сессия алдыннан мин мондыйрак күренешне күз алдына китергән идем. Фойе. Утырышлар залы. Менә-менә сессия башланырга тора. Совет Татарстанының, татар халкының язмышы хәл ителәчәк. Зал тулы журналистлар. Күрше республикалардан, күрше өлкәләрдән килгәннәр. Мәскәүнең, чит илләрнең танылган журналистлары – фотокорреспондентлар, тележурналистлар, репортёрлар – депутатлардан интервью ала… Ни өчен дисәң, ил күләмендәге тарихи вакыйга гына түгел бу. Олы бер халык, олы бер республика бәйсезлек яулый! Әмма юк шул… Бирегә килгән журналистларның һәммәсе дә үзебезнең Казанныкылар, Матбугат йортында эшләүче коллегаларым. Күреп торасыз: безнең бүгенге республикабыз, автономия буларак, дәүләт берәмлеге буларак, хәтта Союз күләмендә дә бернигә дә тормый, беркемне дә кызыксындырмый. Бу чыннан да шулай!
Безнең татарлар 70 ел буена «совет кешесе» сыйфатында коммунизм төзеде, Бөек Ватан сугышында, Әфганстанда «рус солдаты» псевдонимы белән сугышты. Хәтта зур юбилейларда да, бәйрәм тантаналарында да без фәкать күзәтүче сыйфатында гына катнаша алдык; чөнки анда иң «лаеклы» халыклар һәм милләтләр генә – унбиш союздаш республика вәкилләре генә хуҗа иде. Ә инде дөнья җәмәгатьчелеге өчен без, гомумән, беркем дә түгел. Безнең барлыкны белмиләр һәм белергә дә теләмиләр. Бу бер дә без бәләкәй халык яисә бәләкәй республика булганнан түгел, ә республикабыз хокуксыз булганга күрә шулай. Лихтенштейн дигән бер ил бар. Карлик ил. Шушы көннәрдә генә аның Берләшкән Милләтләр Оешмасы әгъзасы булачагы турында хәбәр булды. Шунда мин бернинди дә хокукы булмаган Татарстаныбызны уйладым, гарьләнү һәм кимсенү хисләре кичердем. Миңа калса, дәүләт суверенлыгы турындагы Декларациягә менә мондый эчтәлекле пунктны, һичшиксез, өстәргә кирәк: «Татарстан ССР үзенең вәкаләтле вәкиллекләрен ССР Союзында, союздаш республикаларда, шулай ук чит илләрдә ача ала». Моңа мохтаҗлык бүген үк бар инде.
Мин биредә классикларыбызның, җәмәгать эшлеклеләребезнең суверен республика файдасына әйтелгән яисә язылган сүзләрен, фактларны, саннарны китереп тормыйм. Соңгы айларда матбугат битләрендә алар күп булды. Декларация проектын тикшерү кискен төстә барды. Бу мәсьәләгә битараф калучы, мөгаен, булмагандыр. Суверенлык турындагы фикерләр саллы да, төпле дә, эмоциональ дә, шул ук вакытта каршылыклы да. Бәйсезлеккә каршы язылган мәкаләләрдә еш кына, минем карашымча, сәер бер сүзтезмә очрый. Янәсе, «шәхсән мин үзем суверенлык яклы, ләкин…» Шуннан соң инде контрдәлилләр санап кителә. Ул субъектив һәм бик тә шикле фикерләр минем үземне дә, сайлаучыларымны да берничек тә ышандыра алмаслар. Нәрсә генә булмасын, без бу сессиядә суверенлык турындагы Декларацияне игълан итәргә бурычлыбыз. Кайчан да булса без дә цивилизацияле нормаль бер илдә яшәргә тиештер бит инде?!
Барыбыз да белә: соңгы вакытта, көтмәгәндә-уйламаганда, безнең белән Мәскәүдәге иптәшләр кызыксына башлады: төрле галимнәр, политологлар, социологлар, төрле партия лидерлары. Хәтта республикага Борис Николаевич Ельцин үзе килеп төште. Баксаң, без әле бөтенләй үк беткән халык түгел икән. Баксаң, без әле кемнәргәдер кирәк тә икән. Ләкин ни өчен кирәк соң әле без аларга? Аларның ни өчен килүләре безгә аңлашылды инде. Бигрәк тә Россиянең беркемгә дә ошамаган лидеры үз эшен эшләми калмады. Республика халкының бер өлеше «Ельцин синдромы» белән авырый башлады. Минем үземә Борис Николаевичның: «Күпме булдыра аласыз, бәйсезлекне шулкадәр алыгыз!» – дигән сүзләре хәтергә сеңеп калды. Башкортстанда да шул ук сүзләрне кабатлады ул, ләкин аз гына үзгәртебрәк: «Күпме «йоталасыз», шулкадәр суверенлык алыгыз!» Ирексездән әллә Пугачёвныңмы, әллә Разинныңмы (төгәл генә исемдә калмаган) әйткән сүзләре хәтеремә төште: «Мин сезгә ирек алып килдем!» Кызыгырлык сүзләр, шулай бит?! Ә безгә, чыннан да, күпме бәйсезлек кирәк соң? Безне фәкать тулы бәйсезлек, чын азатлык кына канәгатьләндерә ала. Суверенлык порцияләп алырга ит тә, сөт тә түгел. Менә шуңа күрә Татарстан язмышын Ельцин белән генә бәйләү, йомшак кына итеп әйткәндә, җитди түгел. Лидерлар, патшалар, президентлар киләләр дә китәләр, ә халык һәм дәүләт кала. Шуны онытмаска кирәк.
Аннары Россиянең зур һәм кечкенә милләтләре бездән башка да хәттин ашкан. Алар белән дә күпме мәшәкать, күпме проблема! Шуңа күрә, әйдәгез, үз проблемаларыбызны үзебез чишәргә тырышыйк! Үзеңнең бөтен җитешсезлекләреңне, эшлисе эшләреңне башкалар җилкәсенә өю, бертуктаусыз сорану, теләнү безне бер дә бизәми. Шулкадәр дә булдыксызмыни без?! Шушы экономик, политик, социаль кризистан үзебез генә чыга алмабызмыни? Башкалар ярдәменә генә таяну, шикләнү-шөбһәләнү, өметсезлеккә бирелү – начар юлдашлар.
Аннары тагын бернәрсә. РСФСР составында калуны яклаучы кайбер депутатлар: «Республика Министрлар Советының бүгенгә экономик концепциясе юк, алар әле базар экономикасына күчәргә әзер түгел», – димәкчеләр. Без бит әле базар экономикасына күчү турындагы докладны тыңламадык. Аларның нәрсә белән сөендерәселәрен, йә булмаса нәрсә белән көендерәселәрен белмибез. Шунлыктан андый фикерләр белән алдан ук сату итмәскә кирәк дип уйлыйм.
Тагын бер әйберне әйтәсем килә. Суверенлык идеясен юкка чыгарырга тырышучылар фикеренчә, ул, – янәсе, югарыдан төшкән идея. Шулай булса икән ул! Әгәр дә бу мәсьәләне ниндидер бер лидер кузгаткан булса, ул инде 1985 елның апрелендә үк хәл ителер иде. Шуңа да карамастан һәр милләт, һәр республика, иртәме-соңмы, үзенең милли проблемаларын хәл итәргә тотыначак. Бу процесс кузгалды инде. Аны туктату мөмкин түгел. Республикалар бер-бер артлы суверенлык турында декларацияләр кабул итә. Күршебез Башкортстанда да зур әзерлек бара. Башкортстан Совет Социалистик Республикасының дәүләт суверенлыгы турындагы Декларациянең БАССР Югары Советы Президиумы әзерләгән проектында беренче пункт менә нинди: «Башкортстан Совет Социалистик Республикасы – суверен совет дәүләте, ССР Союзы субъекты». Бу юлларны укыганнан соң, миңа күңелсезрәк булып китте. Күршеләрнең проекты безнекенә караганда шактый кыюрак. Бер үк вакытта СССРныңда, РСФСРның да субъекты булу – элекке хәлдә калу дигән сүз ул. Арыслан бер үк вакытта иректә дә, читлектә дә яши алмый. Аны яисә иреккә җибәрергә, яисә читлеккә ябарга кирәк. Соңгысын без инде үз җилкәбездә күп татыдык. Башкача теләмибез! Әгәр дә без, чыннан да, азатлык теләмибез икән, әгәр дә икеләтә изелү астында яшәү безгә ошый икән, әйдәгез, элекке килеш калыйк. Аның өчен суверенлык турында Декларация кабул итү мәҗбүри түгел. Үз-үзебезне алдамаска кирәк. Әгәр дә суверенлык безнең өчен һәм политик, һәм экономик, һәм милли мәҗбүрият икән (ә бу чыннан да шулай), Декларацияне кабул итү – безнең намус эшебез. Безнең бу карарны күршеләребез дә түземсезлек белән көтәләрдер дип уйлыйм.
Без кичә депутат Рөстәм Хафизовның докладын тыңладык. Декларация проектына кертелгән шактый төзәтмәләр белән килешмичә булмый. Алар – эшлекле һәм кирәкле төзәтмәләр. Дәүләт символикасы турындагы яңа пункт та, һичшиксез, кирәк. Теләсә кайсы дәүләт иң элек гербтан, флагтан һәм гимннан башлана. Республикабызга килгән рәсми кунакларны чәкчәк белән генә күпме каршыларга була инде?! Алдагы сессияләребездә утырышларны Татарстан Республикасының Дәүләт флагын хөрмәтләү тантанасы белән башларбыз, шәт.
Декларация проектын тикшерү, миңа калса, эшлекле төстә бара. Күңелдә бераз өмет тә уянды: күптән көтеп алган суверенлык турындагы Декларацияне без, мөгаен, кабул итәрбез, һәм шул чагында гына бер-беребезнең күзенә туры карый алачакбыз. Ләкин бу әле кабул иттек тә, шуның белән эш бетте дигән сүз түгел. Киресенчә, барысын да өр-яңадан башларга туры киләчәк. Безнең барыбызны да яңа проблемалар, яңа авырлыклар көтә. Аларны безгә хәл итәсе!
30 август, 1990
Вил Мирзаянов турында
(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)
Кеше хокуклары турында, читтә яшәүче милләттәшләребез, качаклар турында күп сөйлибез. Әйе, күп сөйлибез, әмма, кызганычка каршы, аз эшлибез яисә бөтенләй эшләмибез. Әлеге проблемаларны күрмәскә тырышабыз, гәрчә андый проблемалар бар, һәм аларны кичекмәстән хәл итәргә кирәк. Бу җәһәттән Россия парламенты һәм хөкүмәте Россиядән читтә яшәүче рус халкын яклау буенча шактый эшләр эшләде. Мин биредә Балтыйк буе республикаларында, Молдовада, Урта Азия илләрендә яшәүче рус халкын күз алдында тотам.
Безгә дә читтәге милләттәшләребезне яклауның ниндидер бер механизмын ашыгыч рәвештә табарга кирәк. Шунсыз без һәрвакыттагыча иң кирәк чакларда да авыз ачып утырачакбыз. Менә өр-яңа бер мисал. Сез инде матбугат һәм радио-телевидение аша Вил Мирзаянов исеме тирәсендә барган ыгы-зыгы, ажиотаж турында беләсездер. 22 октябрь көнне химия фәннәре докторы, күренекле галим Вил Мирзаяновны Россия Федерациясенең куркынычсызлык органнары кулга алды. Сәбәбе – «Московские новости» атналык газетасында чыккан «Агуланган сәясәт» («Отравленная политика») дигән мәкалә.
Шунысы кызык: әлеге мәкаләне ике автор – химия фәннәре докторлары Вил Мирзаянов һәм Лев Фёдоров язган. Әмма, ни өчендер, Лев Фёдоров иректә калган, Вил Мирзаянов кулга алынган.
Миңа бүген генә Вил Мирзаяновның хатыны – татарның танылган шагыйрәсе Нурия ханым Измайлова шалтыратты. Ул дәүләт куркынычсызлыгы органнары хезмәткәрләренең фатирларына бәреп керүләре, ничек итеп тентү уздырулары һәм ирен кулга алулары турында елый-елый сөйләде. Матбугат хәбәрләренә караганда, Вил Мирзаянов хәзер Мәскәүнең Лефортово төрмәсендә булырга тиеш. Әмма Нурия Измайлова бу хакта берни дә белми, күпме генә артыннан йөрсә дә, ире белән очрашуга рөхсәт ала алганы юк.
Гражданлык батырлыгы күрсәткән милләттәшебезне суд көтә. Россиянең матбугат чаралары, радио-телевидение, шулай ук киң җәмәгатьчелек күренекле галим Вил Мирзаяновны яклап чыкты. Татарстан парламенты депутатлары да үз чиратында милләттәшебезнең язмышына битараф калырга тиеш түгел.
3 ноябрь, 1992
А завтра – референдум!
(Выступление на сессии Государственного Совета)
Вчера ночью многие из нас смотрели российский телеканал, где показывали сессию Верховного Совета Российской Федерации. Это был шоу-спектакль специально для народов Татарстана. Может быть, и для других национальных республик, чтобы показать, вот, мол, если вы будете возникать или же у вас появится желание обрести суверенитет, вам тоже устроим такое же судилище. Страшно было смотреть: обозлённые, высокомерные, беспардонные народные депутаты друг за другом поднимались на трибуну и обливали грязью нашу республику, высмеивали святые чувства нашего народа, нахальным образом критиковали, иронизировали, по-разному обзывали наших руководителей. Сразу было видно – им не нравится наше стремление к самостоятельности, их не устраивает спокойная, более-менее нормальная жизнь республики.
Оказывается, мы жили и живём на какие-то сказочные льготы, за счёт других областей. Оказывается, мы и раньше жили лучше, чем другие регионы России, и с этим пора кончать. Оказывается, мы должны жить по-нищенски, как и другие области. Оказывается, если мы будем вести себя плохо, русское казачество в любой момент может подняться против нас и тогда нам конец. Оказывается, татарский народ вообще не хочет самостоятельности. Депутаты из Чувашии и Самарской области уверяли нас в этом.
Народные депутаты России требуют, чтобы мы навсегда забыли о своей истории, нечего ворошить прошлое. Они нас пугают исламским фундаментализмом, национал-фашизмом, национал-карьеристами и т. д. Особенно старались депутаты, избранные из нашей республики. Они тыкали пальцами на Председателя Верховного Совета Республики Татарстан Фарида Хайрулловича Мухаметшина, председателя комиссии Рафаэля Хафизова, которые были приглашены для участия на сессии. Это депутаты, которые не знают и не хотят знать о чаяниях татарского народа. Они вели себя безнравственно по отношению к своему народу. И в этом зале сидел среди своих единомышленников наш коллега Александр Штанин, как на белом коне победителя. Да, Москва, как и прежде, учит нас как жить, что есть, сколько есть, кого любить и сам определяет: кто – враг, кто – друг. Я окончательно убедился, что парламент России не в состоянии понять малые народы. Для них мы – только букашки, которых в любое время можно раздавить. На устах у них одно – единая, неделимая Россия. Хоть нищая, хоть отсталая, но неделимая. Здесь и не пахнет демократией. Не мы, а они в буквальном смысле жаждут крови. Им, конечно же, всё равно. Они сами раздувают, разжигают национальную вражду. А когда добьются своего, то с удовольствием будут смотреть со стороны.
Я обращаюсь к своим коллегам-депутатам – членам группы «Народовластие». Уважаемые коллеги! Несколько лет тому назад вы неплохо начали свою политическую деятельность. Не скрою, в своё время я вам симпатизировал. Но вы ни слова не сказали в защиту татарского народа, в защиту суверенного Татарстана. Скорее – наоборот. В условиях нашей многонациональной республики, уважаемые депутаты из «Народовластие», ваша деятельность обречена на провал, так как демократия не может быть шовинистической или же вненациональной. Не скрою, вы сильны в области экономики, вы хорошие ораторы, прекрасно знаете регламент, законы, а вот в проблемах национально-государственного устройства у вас преобладают имперские замашки. Да, вы чувствуете себя увереннее, так как за вами российское руководство, многомиллионный русский народ. А Татарстан – последний и единственный бастион татарского народа. Нам некуда идти и неоткуда ждать помощи. И кроме издевательства и оскорбления со стороны России, за последние годы мы не слышали ничего. Вы должны понять, что когда-то поставленный на колени народ хочет встать на ноги. Он хочет только одного – равноправия! Он хочет жить, как и все другие. Только этого! Вам, наверно, тоже не хочется жить и работать рядом с таким обиженным, оскорблённым, потерявшим своё лицо, язык, культуру, народом. Я вас уверяю, не сладко нам жить на этой земле. История – фальсифицирована. Общественность до сих пор не знает настоящую историю татар. Нам и так нелегко будет пробиваться не только в международное сообщество, но и в новое содружество. Вы – представители великого народа, если вы на самом деле наш старший брат, дайте шанс выжить, развиваться и процветать нашему народу. Я уверен, если великий народ не поймёт чаяний малочисленных народов, у нас ничего не получится. Если молдаване не будут признавать гагаузов, украинцы – крымских татар, грузины – осетинов, турков-месхетинцев, русские – поволжских немцев и нас, татар, мы никогда не решим национальную проблему. Тогда счастья и покоя не будет никому!
Вот некоторые говорят, мол, мы без России пропадём, без России мы никто. Каждый народ сам должен навести порядок у себя дома. Мы до сих пор жили в российском доме. Не было у нас своего. Я часто вспоминаю, как я жил со своей семьёй на частной квартире по улице Задне-Бойничной в Казани. Как я мог там навести порядок, если был только квартирантом?! Нельзя было прийти поздно – сиди дома. По ночам нельзя было работать – счётчик крутился, утюг включить тоже проблема и т. д. На каждом шагу – такие запреты. Вот почему каждому хочется получить отдельную квартиру, каждому хочется жить по-своему. Так же каждый народ хочет жить в своей республике, как в своём доме. А пока мы все живём в коммуналке матушки России.
А самостоятельность мы всё равно получим. Если не сегодня, то завтра, если не завтра, то послезавтра. Если не мы, то другие – более объективные, более демократичные придут на наше место. Тогда мы останемся в истории Татарстана в лучшем случае как бездарные политики. Но я ещё верю, что разум возобладает непременно! Так как самостоятельность – это историческая неизбежность. А завтра – референдум!
20 марта 1992
Киләчәк турында уйлап…
(Татарстан радиосыннан ясаган чыгыш)
Күпме генә тәнкыйтьләсәләр дә, Татарстан парламенты акрынлап эшләргә өйрәнә, тәҗрибә туплый, иң хәлиткеч минутларда дөрес карарлар кабул итә. Соңгы вакытта даими комиссияләр дә җитдирәк эшли башлады. Парламент үзе дә, даими эшләүче парламент булмаса да, еш җыела, озаклап эшли, хәлиткеч мәсьәләләрне читтә калдырмаска тырыша. Әлеге сессия дә –шуның бер мисалы. Атна ярым эчендә республикабыз, халкыбыз өчен шактый гына кирәкле законнар кабул итәргә өлгердек. Бу бик табигый хәлдер дип уйлыйм. Хәзер безнең вәкаләтләр бетүгә таба бара. Озакламый яңа сайлауларга әзерлек башланачак. Җәмәгатьчелектә дә, төрле партияләрдә, оешмаларда да. Һәм, әлбәттә, депутатлар корпусында да. Алдагы сайлауларда да депутатлыкка сайланырга теләүчеләр шактый булырга охшый. Андыйлар үзләренең депутатлык эшчәнлекләрен нык кына активлаштыра башладылар да инде. Мондый күренеш, әлбәттә, парламент файдасына.
Ә инде соңгы сессиягә килгәндә, ул шактый эшлекле төстә узды. Буш сүз сөйләүләр, экран алдында күренергә тырышулар сирәк булды. Сайлаучылар түземсезлек белән көткән күп кенә закон проектлары каралды. Шуларның берсе – «Татарстанда торак фондын хосусыйлаштыру турында»гы Закон. Кызганычка каршы, ул бик четерекле мәсьәлә булып чыкты, бик күп сораулар тудырды. Төзәтмәләр дә шактый кертелгән иде. Ул Законны уздырып булмады. Без аны, икенче укылышта карап, эшләүне төгәлләргә җибәрдек.
Минем өчен икенче бер шатлыклы вакыйга ул – мәгариф турындагы Законны кабул итү. Без аны күптән көттек. Комиссия ике елга якын эшләде. Аны эшләүдә бик күп белгечләр катнашты. Дөрес, анда Россия белән бәйләнешле берничә каршылыклы маддә бар иде. Аларны яңадан бер тапкыр карарга туры килде. Ахыр чиктә без аны кабул итүгә ирештек. Билгеле инде, бөтен яктан да камил Закон димәс идем мин аны. Әмма ул Закон безгә, бигрәк тә безнең балаларыбызга, һава кебек кирәк. Милләтебезнең язмышы хәл ителгәндә, мәгариф турындагы Законсыз бернишләп тә булмас иде. Ә инде эшләнеп бетмәгән урыннарын яңадан үзгәртергә туры киләчәк.
Баштагы көн тәртибендә җинаятьчелеккә багышланган мәсьәлә юк иде. Мин үзем шушы мәсьәләне көн тәртибенә куйган халык депутаты, танылган табиб Тәүфик әфәнде Сафинга бик рәхмәтлемен. Аның бу тәкъдимен депутатлар бертавыштан хупладылар. Моның, билгеле, объектив сәбәбе дә бар иде. Сессия алдыннан гына Татарстанның халык депутаты Сәет Гафиятуллинның үтерелүе депутатлар арасында чын мәгънәсендә борчылу тудырды. Бер көн буе барган ябык утырышта республикабыздагы җинаятьчелекнең артуы турында ачыктан-ачык сөйләшү булды. Җитди, дәлилле, шул ук вакытта тиешле органнар алдына зур таләпләр куеп сөйләшенде. Нәтиҗәдә «Җинаятьчелеккә каршы көрәш буенча гадәттән тыш чаралар турында»гы Закон кабул ителде. Кабатлап әйтәм, гадәттән тыш чаралар. Шуларның берсе – Президент янында Куркынычсызлык советы төзү, хокук саклау органнарына аерым вәкаләтләр бирү… Закон һәм карар матбугатта озакламый басылып чыгачак. Радиотыңлаучылар үзләре дә минем белән килешерләр дип уйлыйм. Һәрхәлдә, ел ахырына кадәр дәвам итәчәк әлеге чаралар республикабызда яшәүче халыкларның иминлеген тәэмин итүдә зур адым булырга тиеш. Югыйсә җинаятьчелек артканнан-арта. Көнкүрештә дә, икътисадта да Татарстанны, аның байлыгын теге яктан да, бу яктан да талыйлар. Һәркем баеп калырга тырыша. Күз алдында миллионерларга әйләнәләр. Беркем бер сүз әйтә алмый. Моңа чик куелыр дигән ышаныч бар. Әгәр дә Закон үтәлсә, әлбәттә. Әгәр үтәлми икән инде, барысы да элеккечә калачак. Мине менә шунысы ныграк борчый. Законны кабул итү белән генә түгел бит әле. Парламент, аның депутатлары үз эшләрен эшләделәр, калганы барыбызның да – сезнең дә, безнең дә намусына, тырышлыгына, гаделлегенә бәйләнгән.
Сессиядә каралган тагын бер мөһим мәсьәлә. Ул да булса Россия Конституциясенә, дөресрәге конституцияләренә, парламентның мөнәсәбәте. Бу мәсьәлә дә көн тәртибендә юк иде. Башта тәкъдим ителсә дә узмады. Икенче тапкыр тавыш бирергә туры килде. Миңа калса, моның бер зыяны да булмады. Киресенчә, без тагын бер тапкыр үзебезнең максатыбызны, позициябезне белдердек. Кайбер депутатлар: «Нигә әле без чит дәүләт конституциясен тикшерергә тиеш», – дигәнрәк фикерләр дә әйткәләделәр. Ләкин мәсьәлә катлаулырак. Без моны барыбыз да яхшы аңлыйбыз. Аннары Россия Федерациясенең нинди Конституция кабул итүе безнең өчен һич тә барыбер булмаска тиеш. Шушы яктан караганда да, бу мәсьәләнең көн тәртибенә кертелүе әйбәт кенә булды. Докладны Парламент Рәисе Фәрит Хәйруллович Мөхәммәтшин үзе сөйләде. Һәм, миңа калса, ул республикабызның позициясен тагын бер кат ачыктан-ачык әйтте. Нигезле, дәлилле, ышандырырлык итеп әйтте. Шуңа күрә фикер алышуларның кирәге дә юк иде. Әмма барыбер фикер алышулар булды. Ләкин яңа сүз булмады диярлек. Депутатларның позицияләре күптән инде ачыкланган. Һәркем үз позициясен яклый. Решетов белән Штанинның ни әйтәсен яисә Мансуров белән Бәйрәмованың ни әйтәсе, ничек әйтәсе һәркемгә билгеле.
Шунысы ачык: Россия Конституциясенең ике проекты да безгә бармый. Карарда безнең өчен бик мөһим пунктлар бар. Мәсәлән, анда «Россия безнең республиканың яңа статусын танырга тиеш» диелгән. Иң элек шуннан башларга кирәк. Бу – безнең иң зур таләбебез. Икенчесе – Россия Конституциясендә Татарстан белән аерым мөнәсәбәт турында махсус маддә булу шарт. Без шушы теләкләрне Россия җитәкчеләренә җиткерүне Президент белән Югары Совет Рәисенә тапшырдык. Аннары шуны да әйтергә кирәк: сессиянең икенче көнендә үк хөкүмәт делегациясе ике арадагы Шартнамә турында сөйләшүләрне дәвам итәргә Мәскәүгә китте. Әлеге карар, сөйләшүләр барышында файдалану өчен, җитди документ булыр дип уйлыйм.
Әгәр без Татарстаныбызның киләчәге турында уйлыйбыз икән, иң элек балаларыбызны кайгыртырга тиешбез. Чөнки алар иртәгә ил белән идарә итәчәк, алар хуҗа булачак. Нинди хуҗа булырлар алар? Менә монысы инде –иң зур сорауларның берсе. Ә бит тирә-якка әйләнеп карасаң, кәеф китәрлек әйберләр җитәрлек. Мәскәү телевидениесе көннәр буе тузга язмаган шоу-концертлар бирә. Кинотеатрларда тоташ эротика, порнография. Видеолардан да туктаусыз порнография, куркыныч фильмнар, китап кибетләрендә дә шул ук. Урамда – күн куртка кигән блатной егетләр. Аларның ни белән шөгыльләнгәннәре билгеле. Менә шушы шартларда балаларыбызны әхлакый яктан тәрбияләү – ифрат та авыр бер мәсьәлә. «Сабантуй» газетасы менә шуларның барысына да каршы торырга тиеш. Чиста, саф булып калырга тиеш. Бернинди заман шаукымына, юньсезлегенә бирешмәскә тиеш. Аның үз традицияләре бар. Газетаны ничә дистә еллар күренекле язучылар, шагыйрьләр, журналистлар чыгарып килде. Бүген дә бик талантлы шагыйрьләр, журналистлар эшли бездә. Аннары татарның үз гореф-гадәте, үз тәрбия алымнары бар.
Без еш кына «бердәнбер» дип мактанырга яратабыз. Бердәнбер булу безнең бәяне дә арттыра, җаваплылык та өсти, билгеле. Шулай да балалар өчен чыга торган басмалар күп булырга тиеш, дип уйлыйм мин. Алар күп булсын, төрле-төрле булсын, әйбәт, берсеннән-берсе әйбәтрәк булсын. Ләкин мине бер әйбер борчый. Ул да булса газетабызның тиражы. Кызганычка каршы, ул әле бөтен балаларыбызга да барып ирешми. Аны хәтта ишетеп белмәүче балалар да бар. Монда, билгеле, редакциянең бер гаебе дә юк. Ата-аналар, укытучыларның битарафлыгы бу. «Мин – татар!» дип күкрәк кагып йөрү белән генә түгел бит әле ул. Балаң татарча укымагач, бердәнбер «Сабантуй» газетасын да укый алмагач, синең татарлыгың кемгә кирәк. Монысы – сүз уңаеннан гына әйтелгән сүзләр. «Сабантуй» чыкты, чыга һәм, Аллаһы боерса, моннан соң да чыгар. Шунысын да әйтим: киләсе елда без «Сабантуй»ның 70 еллык юбилеен уздырырга җыенабыз.
28 май, 1993
Мы нужны друг другу!
(Из выступления на форуме юных граждан Республики Татарстан)
Уважаемые юные друзья, юные граждане нашей республики!
От всей души поздравляю вас с праздником и желаю вам всего хорошего: здоровья, жизненной активности, доброты, радостного детства! Должен признаться, что я очень доволен и горд тем, что фестиваль искусств детей народов Татарстана и форум юных граждан республики проходят на высоком уровне, в праздничной обстановке. Мы показываем образцы истинной дружбы наших детей и истинный интернационализм. Это пример многим регионам России и стран СНГ, где проливается кровь, где межнациональная вражда приобретает катастрофический размах. Нынешний праздник – следствие стабильной обстановки в нашей республике. Но не думайте, что это даётся легко. Далеко не так. Сегодняшняя благополучная обстановка достигается каждодневным трудом руководства, депутатского корпуса, общественности республики и всего народа. И мы, взрослые, делаем всё возможное прежде всего для того, чтобы наши дети, т. е. вы, дорогие ребята, спали спокойно, были счастливыми и выросли настоящими людьми. Но и вы сами, как мне кажется, должны заниматься политикой. Не как взрослые, а по-детски, по-своему. Лучше, чем взрослые…
К большой радости, в наше переломное время детские организации продолжают существовать, они действуют и играют определённую роль в жизни республики. И я очень благодарен лидерам этих организаций, энтузиастам своего дела. Вот уже двадцать лет я среди вас, многих знаю лично, в лицо, наблюдаю за вашей деятельностью. Искренне удивляюсь и преклоняюсь перед вашим мужеством и преданностью детям. Работа с детьми никогда не была престижным, почётным делом. Несмотря на это, вы всегда в строю. Вы всегда в окружении ребят. Низкий поклон вам!
Да, нашим юным гражданам нужны свои организации. И они должны заниматься политикой, искусством, делами милосердия, экологией и даже бизнесом. У меня нет готовых рецептов. Но я уверен, что вы прежде всего должны быть настоящими патриотами нашего родного Татарстана. Патриотизм – это воспитание уважения к государственной символике: флагу, гербу, гимну. Это воспитание уважения и любви к родной земле, родному народу, уважения к истории и культуре других народов, проживающих в Татарстане. Это воспитание уважения к матери, старшему поколению. И нам пора привыкать к тому, что наша Родина – это прежде всего Татарстан, многонациональный, миролюбивый, прекрасный наш Татарстан. Нам здесь жить и творить, радоваться и грустить, трудиться и веселиться.
Как вы знаете, у нас в республике два государственных языка: татарский и русский. Но, к сожалению, татарский язык пока не приобрёл настоящего статуса государственного языка. Пример тому – наш форум. По моим наблюдениям, почти все секции и пленарные заседания проходят только на русском языке. Татарская часть делегатов невыгодно выделяется своей пассивностью. Это, конечно же, не вина, а скорее беда наша. Я всё понимаю и не собираюсь обвинять кого-то. Но, уважаемые мои, вы должны знать языки друг друга. Вы должны претворять в жизнь Закон «О языках народов Республики Татарстан». Я ведь прекрасно знаю, что в марийских деревнях все знают и татарский, и русский языки. А жители соседних татарских деревень так же знают и говорят по-марийски. Многие татары, проживающие в Аксубаевском, Черемшанском районах, знают чувашский язык. В Актанышском, Муслюмовском районах русские прекрасно владеют татарским языком. Даже выписывают и читают наш «Сабантуй». Что я хочу этим сказать? Детские организации вплотную должны заниматься пропагандой и изучением государственных языков. Это залог нашей дружбы.
Милосердие. Человек должен быть милосердным по отношению к природе, к животному миру, к инвалидам, детям-сиротам, к бедным. Голос Детского фонда, который первый раз прозвучал пять лет тому назад, услышан народом, вышестоящими органами республики. В настоящее время отношение к детским проблемам стало совсем иным. На страницах газет и журналов, по телевидению и радио часто звучат слова в защиту маленького гражданина. При Кабинете Министров действует отдел семьи и детства. Создаётся Государственный комитет по делам детей и молодёжи. Наш Президент издал ряд указов по социальной защите детей. Но, несмотря на всё это, не улучшается положение наших ребят. Всё дело в том, что мы живём в драматическое, иногда и трагическое для нашего общества время. И при этом прежде всего страдают дети. Все перемены в худшую сторону в первую очередь сказываются на детских судьбах. В этой ситуации, в эпоху бизнеса и сплошной безнравственности, остаётся только одно – быть милосердными. Это относится и к взрослым, и к самим детям.
Дорогие друзья, давайте работать, творить вместе. Мы нужны друг другу. Мы должны быть рядом везде и всегда!
1993
Телгә дигән акча кая киткән?
(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)
Бу арада без киләсе ел өчен республика бюджеты турында күп сөйләштек. Әйтәсе сүзләр әйтелеп тә бетте шикелле. Аңлаган кешегә аңларлык булды. Менә мин дә «Тагын нинди матур сүзләр әйтергә икән?» дип баш ваттым. Мәдәниятебезне яклап, матбугатны, радио-телевидениене, киноны, фәнне, балаларыбызны яклап, нинди генә тылсымлы сүзләр әйтергә? Президентыбызны, Премьер-министрны, финанс министрын йомшартырлык, күңелләрен нечкәртерлек, аларны ышандырырлык нинди сүзләр табарга да аларны ничек кенә үзебезнең мәдәният ягына аударырга? Ләкин, күпме генә эзләсәм дә, андый сүзләрне таба алмадым. Барысы да әйтелеп беткән бугай…
Без соңгы вакытта «Мәдәни һәм тарихи хәзинәләрне саклау һәм алардан файдалану турында»гы Законны беренче укуда кабул иттек. Мәдәният турындагы Закон проектын әзерләп бетердек. «Республикада китап бастыру эшенең торышы» турында парламент тыңлаулары уздырдык. Сүзебез һаман да бер үк: мәдәниятебезнең язмышы куркыныч астында! Депутатлар сөйли тора, җитәкчеләр тыңлый тора. Шуның белән вәссәлам! Киләсе ел бюджеты белән дә шул ук хәл килеп чыгар шикелле. Менә ничә атна инде без ул бюджет проектын өйрәнәбез, тикшерәбез, тәкъдимнәр кертәбез. Финанс министры урынбасары Алексей Шишкин көннәр буе безнең белән. Депутатлар сөйли, сорау бирә, тәнкыйть итә. Алексей Геннадьевич минем кебек тыныч кына башын аска иеп утыра, кыска гына җаваплар бирә. «Ярар, карарбыз», – ди дә тыныч кына кайтып китә. Министр белән нәрсәләр сөйләшәләрдер, билгесез. Әмма шунысы хак: берни дә үзгәрми, барысы да шул килеш кала.
Шуңа да карамастан быелгы сөйләшүләрнең кайбер нәтиҗәләре булмый калмас шикелле. Бюджет буенча закон проектының яңа вариантында республика бюджетыннан 10 миллиард сум өстәлгән. Ләкин бу – мәсьәләне хәл итү түгел. Радио-телевидениегә дә бераз гына арттырылган. Бусы да бик аз. Шулай да Татарстан телевидениесе киләсе елда, тырышып-тырмашып булса да, үзенең тапшыруларын тагын бер сәгатькә арттырып, барысы алты сәгатькә җиткерер дигән өмет бар. Чагыштырыр өчен, шунысын да әйтим: Удмуртия телевидениесе бүгенге көндә үзенең тапшыруларын тәүлегенә ундүрт сәгать алып бара. Аларга да акча күктән төшмидер югыйсә. Бюджет комиссиясе рәисе Гелий Кобелев «депутатларның замечаниеләре учтены» диде диюен, әмма Матбугат министрлыгына, кинога бер тиен дә арттырылмаган. Һәм бу һич тә аңлашылмый. Безнең хөрмәтле журналистларыбыз да бу хәлне аңламаслар һәм аңларга да теләмәсләр, дип уйлыйм.
Туфан Миңнуллин дөрес әйтә, аракы сату эше бездә шәп куелган. Татарстан аракыга коена. Китапка гына акча юк. Безнең комиссия матбугатка һәм китап бастыруга 36 миллиард 613 миллион сум сораган иде. Кабатлап әйтәм: бер тиен дә арттырмаганнар. Ә газета-журналларыбыз кызганыч хәлдә. Кыяфәтләренә карарлык түгел, укырлык, танырлык түгел. Берничә ай инде журналларыбыз чыга алмыйча ята. Республикада кәгазь юк. Шул ук вакытта «Крис», «Ва-Банк» кебек унарлаган реклама газеталары 250 шәр мең тираж белән яхшы сыйфатта чыга һәм халыкка бушлай таратыла. Безгә шулардан өйрәнергә кирәк түгелме? Акчаны алар кайдан таба икән? Шушы сорауга җавап бирерлек берәр кеше бармы бу залда?
Китап турында да бу арада күп сөйләштек. Тагын кабатлыйм, Башкортстан китап нәшриятына киләсе ел өчен 18 миллиард сум бирелгән. Бездә исә ике дәүләт нәшриятына – 6 миллиард сум. Бу – адәм көлкесе. Бу – тарихыбыздан, мәдәниятебездән, язучыларыбыздан көлү, аларны санга сукмау. Бюджетны без кабул иткән булабыз. Ләкин Финанс министрлыгы анысын да яшереп калдыра. Мәсәлән, Татарстан китап нәшрияты быелгы акчаның 43 процентын гына алды. Шул ук сәбәп белән «Мәгариф» нәшрияты тиешле дәреслекләрнең 40 процентын гына чыгара алды. Гонорарларны әйтергә дә оят. Үземнән бер генә мисал китерәм. Телевидениедә мин «Ихлас» дигән тапшырулар циклы алып барам. Берәр сәгатьлек зур тапшырулар. Ике-өч көн төшерәсең, берничә көн монтажлыйсың, сценариен язасың, вакытыңны, энергияңне сарыф итәсең. Шуңа күпме гонорар ала дип уйлыйсыз? Соңгы тапшыру өчен кулга 39 мең сум тоттырдылар. Газета-журналларда, нәшриятларда да шул ук хәл.
Без телләр турындагы Закон һәм шул Законны тормышка ашыру буенча Дәүләт программасы кабул иттек. Быелгы бюджетта аңа 4 миллиард сум каралган иде. Киләсе ел өчен 5 миллиард сумнан чак кына артыграк. Инфляцияне исәпкә алсак, быелгыдан да кимрәк булып чыга бит! Ул гына да түгел, әлеге 4 миллиардның 1 миллиарды гына тотылган булып чыкты. Татар телен үзең белмәгәч, башкалар да өйрәнмәсен дигән сүзме инде бу? Шулай да министр әфәндедән сорыйсым килә: безнең телгә, мәдәнияткә, матбугатка, китапка дигән акчаларны кая куеп бетердегез? Кемгә бирдегез безнең хәләл акчаларыбызны? Бу үз халкыңа каршы эшләү, гомумән, республикада телләр турындагы Законның үтәлешенә аяк чалу дип исәпләнергә тиеш. Димәк, татар теле һаман да мескен кухня теле, урам теле булып калачак. Мин инде, суверен республика булгач, «мөстәкыйльлек, дәүләт телләре» дип бик еш мактанышкач, мөстәкыйльлегебезнең бишьеллыгын бик шәп итеп уздыргач, мәгарифкә, мәдәнияткә, матбугатка, балаларга һәм яшьләргә игътибар бермә-бер артыр, бюджеттан акча күбрәк бүленер дип көткән идем. Әмма болар барысы да гадәттәге шапырынулар гына булып чыкты.
Әлбәттә, авыл хуҗалыгы да, промышленность, транспорт та, башкалар да бик мөһим. Аны гына аңлыйбыз… Ләкин шунысына иманым камил: без, кешенең рухи культурасын икенче планга куеп, мәдәниятебезне, әдәбиятыбыз, мәгарифебез, фәнебезне кимсетеп, халкыбызның тормышын бервакытта да югары дәрәҗәгә күтәрә алмаячакбыз. Рухи ачлык безне бик күп бәлаләргә китерер. Дөрес, республикабызда әлегә иминлек, тынычлык хөкем сөрә. Ләкин ул тыштан гына шулай күренергә мөмкин. Халык барысын да белә, аңлый, барысын да күреп тора. «Барысы да ал да гөл, барысы да әйбәт», – дип, үзебезне үзебез алдамыйк.
Сүземне кечкенә бер притча белән тәмамламакчы булам. 60 нчы елларда Башкортстан өлкә комитетына яңа идеология секретаре билгелиләр. Беренче көнне эшкә килә бу. Килешенә кабул итү бүлмәсендә башкортның Буранголов фамилияле бер өлкән язучысы утыра. «Иптәш секретарь, сезгә бер генә сүзем бар иде», – ди ул. Секретарь аны бүлмәсенә дәшә: «Әйдә, агай, әйдә!» Керәләр. Язучы сүз башлый: «Менә, иптәш секретарь, сез акыллы кеше инде, сез беләсез инде, безнең язучы халкы, кәнишне, погода ясый алмый инде, но погоданы испортить может. Менә шул иде минем сүзем», – ди дә чыгып китә. Мин моны ни өчен сөйләдем соң? Әлбәттә инде, безнең республикада да иҗат кешеләре – язучылар, журналистлар, галимнәр, сәнгать кешеләре – «погода» ясый да алмыйлардыр. Әмма алар «погода»ны бозарга, чыннан да, бик мөмкиннәр. Ул чиккә үк җиткермәсәк иде без аларны…
1995
Бишьеллык дәлил!
(Татарстан радиосыннан ясаган чыгыш)
Яу узганнан соң, гадәттә, батырлар күбәючән була. «Мин дә мин» дип күкрәк кагучылар, алгарак чыгарга тырышучылар һәрчак табылыр. Беренче юбилеебыз мөнәсәбәтеннән дә «батырлар» табылмый калмас. Шуңа күрә дә «Мин Татарстанның бәйсезлеге өчен көрәшеп йөргән кеше» дип мактанырга җыенмыйм. Аллам сакласын! Әмма республикабызның мөстәкыйльлеге турындагы Декларацияне кабул итүдә турыдан-туры катнашкан кеше, килешү комиссиясендә эшләгән халык депутаты буларак, радиотыңлаучыларга үземнең кайбер уйларымны, фикерләремне генә җиткерергә кирәк дип саныйм.
Декларацияне әзерләүдә, аны кабул итүдә бик күп фидакяр кешеләрнең, гомумән, Татарстан халкының өлеше зур булды. Һәркем үзенчә көрәште, һәркем кулыннан килгәнчә катнашты. Республикада ул көннәрдә битарафлар булса да, бармак белән генә санарлык булгандыр. Билгеле, кайберәүләр кул чабып кына тормады. Каршылар да җитәрлек иде. Анысы – башка мәсьәлә. Әмма ничек кенә булмасын, Декларацияне Татарстан Республикасының Югары Советы кабул итте. Шуңа күрә мин элекке парламентның эшчәнлеген бик югары бәялим, һич тә курыкмыйча, «Татарстан тарихын алтын хәрефләр белән язган парламент» дип исәплим. Үземнең элекке коллегаларымны – Югары Совет депутатларын – зур хөрмәт белән, рәхмәт хисләре белән искә алам. Җәмгыятебезнең, республикабызның иң катлаулы чорлары иде ул. Әмма парламент һәрчак вакытлы, әһәмиятле һәм иң кирәкле карарлар кабул итә алды, хәлиткеч минутларда бер тапкыр да югалып калмады.
Бүгенге күзлектән караганда, Декларацияне бик җиңел кабул иткәннәрдер дип уйларга да мөмкин. Андый декларацияләрне калган бөтен республикалар да кабул итте бит, янәсе. Ләкин аның авырлыгын һәм катлаулылыгын шунда катнашкан кешеләр генә бөтен тирәнлеге белән аңлый аладыр, мөгаен. Хикмәт шунда: Татарстанга һәрвакыт беренче булырга туры килә. Бу юлы да шулай булды. Аннары безгә Россия тарафыннан коточкыч басым ясалды. Эшкә үзебездәге «сакаллылар»ны да җиктеләр. Аннары үзебезнең депутатлар корпусы белән дә җиң сызганып эшләргә туры килде. Әгәр шул чакта кыюлыгыбыз җитмәгән булса, Декларацияне кабул итә алмаган булсак, Россиядәге үзгәрешләр, бәлки, бөтенләй башка юнәлештә дә киткән булыр иде. Ә ул көннәрдә бөтен халык, бөтен республикалар, тын да алмыйча, безгә карап торды, дулкынланып, безне күзәтте, җиңүебезгә өмет баглады. Нәкъ менә моннан биш ел элек Татарстан Россиядә, дөнья күләмендә иң абруйлы республикаларның берсенә әверелде. Хәзер инде безнең белән санлашалар, теләсәләр-теләмәсәләр дә, безнең фикергә колак салалар. Бу, мөгаен, максатыбыздан читкә тайпылмавыбыздан да киләдер. Фәкать шундыйларны гына хөрмәт итәләр дә бу дөньяда.
Шуны ассызыклап әйтәсем килә: республикабызның мөстәкыйльлеге нәкъ менә 1990 елның 30 августыннан башланды. Әлбәттә инде, дәүләт суверенлыгы турындагы Декларацияне кабул итү ул әле озын-озак сәяси һәм иҗтимагый юлның башы гына иде. Шул көнне сессиядә ясаган чыгышымны мин түбәндәге сүзләр белән тәмамлаган идем: «Күптән көтеп алган суверенлык турындагы Декларацияне без бүген, мөгаен, кабул итәрбез. Һәм шул чагында гына бер-беребезнең күзләренә туры карый алырбыз. Ләкин бу әле кабул иттек тә, шуның белән эш бетте дигән сүз түгел. Киресенчә, барысын да өр-яңадан башларга туры киләчәк. Безнең барыбызны да яңа проблемалар, яңа авырлыклар көтә. Аларны безгә хәл итәсе!» Күрәсез, шулай булып чыкты да. Соңгы биш ел суверенлыкны ныгыту юнәлешендә чын мәгънәсендә көрәш белән үтте. Мөстәкыйльлегебезнең язмышы кыл өстендә калган чаклар аз булмады. ГКЧПны гына искә төшерик. 1993 елның октябрь вакыйгаларын әле беребез дә онытмагандыр. Без инде Союз договорына кул куярга әзерләнеп беткән идек. Без Федератив договорга кул куймадык. Мөстәкыйльлегебезне бөтенхалык референдумы белән ныгыттык. Күптән инде үз Конституциябез белән яшибез, дәүләт символларыбызны булдырдык. «Татарстан халыклары телләре турында» Закон кабул иттек.
Әлбәттә, Декларация кабул иткән көннәрдә эйфория көчлерәк иде. Кайберәүләребез тулы бәйсезлек турында да хыялланды. Шуңа күрә милләттәшләребез арасында «хыялларыбыз тормышка ашмады, өметләр өзелде» дигәнрәк фикерләр белән яшәүчеләр очравы да гаҗәп түгел. Әмма, миңа калса, булганны күрә дә белергә кирәк, уңышларыбызга сөенә, ирешелгәннәребезнең кадерен дә белергә кирәк безгә. Гел шыңшып кына, зарланып, мескенләнеп кенә, кызгандырып һәм теләнеп кенә яшәп булмый хәзер. Әгәр инде үз көнебезне үзебез күрергә уйлаганбыз икән, рәхим итеп эшлик, иҗат итик, үз Ватаныбызга – Татарстаныбызга хезмәт күрсәтик. Ә инде ирешелгәннәр бер дә аз түгел. Биш ел элекке белән чагыштырып карасак, республикабыздагы сәяси, иҗтимагый һәм мәдәни тормышның аермасы җир белән күк арасы. Күпме генә зарлансак та, без иң элек Татарстаныбызны мөстәкыйль дәүләт итеп тоя башладык. Үзебезне башка халыклар белән бер дәрәҗәдәге, дөнья базарына чыга алырлык олы халык дип хис итеп, татарлыгыбыздан, үз-үзебездән оялмый башладык. Киләчәккә өметебез артты, беркемнән дә курыкмау хисе, күпләребездә «булдыра алабыз икән без дә!» дигән горурлык хисләре уянды. Гасырлар буена изелеп, бик күп хокуклардан мәхрүм булып яшәгән халык өчен бу – үзе бер зур казаныш, дип уйлыйм мин. Һәм минем белән күпләр килешәдер.
Иҗат иреге, мәдәният һәм мәгариф өлкәсендәге уңышларыбыз турында, яңа ачылган йөзләрчә татар гимназиясе, лицейлар, сәнгать мәктәпләре турында, яңа ачылган йөзләрчә мәчет турында мин бүген әйтеп тә тормыйм. Алар барысы да күз алдыбызда. Алар да – безнең соңгы еллардагы казанышларыбыз. Халыкка адреслы социаль ярдәм күрсәтү, колхоз-совхозларыбызны саклап калу – шулай ук иң изге эшләребездән. Авылларны саклап калу исә – татар халкын саклап калу, аның киләчәген кайгырту ул. Әмма бөтен проблемалар да хәл ителеп беткән дигән сүз түгел әле. Киресенчә, хәл итәсе проблемалар хәттин ашкан. Аларның күбесе төрле объектив сәбәпләр аркасында бер көндә генә хәл дә итә торган түгел. Әлбәттә, уңай якка үзгәрешләрне тизрәк күрәсе килә, тизрәк рәхәт тормышта яшисе килә. Бу – бик табигый халәт, әмма реаль тормыш бар бит әле. Аннан беркая да китә алмыйсың, качып та булмый. Читтән күзәтеп, өйрәтеп торуы гына җиңел ул. Ә менә үзең тотып эшли башлагач, хәлнең үтә дә катлаулы икәнен күрәсең. Заманында митингларда, җыелышларда, гомумән, теләсә кайда хөкүмәтне, депутатларны, Президентны тиргәп, тәнкыйтьләп йөргән берничә кешене беләм мин. Шуларга, тынсыннар дип микән, шактый гына җаваплы эшләр тапшырдылар. Аларның хәзер тыннары да чыкмый. Эшлиләр. Эшнең авырлыгын аңлаганнардыр, күрәсең! Республикабызның, халкыбызның язмышы барыбызга да бәйле димәкче булам мин. Җаваплылык тойгысы, гражданлык тойгысы һәм, ниһаять, милли тойгы ул һәркайсыбызда булырга тиеш. Тел мәсьәләсен генә алыйк. Телләр турында без әйбәт кенә Закон кабул иттек. Өметләребез зурдан иде. Аннары республика күләмендә Дәүләт программасы кабул иттек. Анда, әлбәттә, җитешмәгән урыннар да җитәрлек. Шулай булса да кабул иттек бит. Программада һәр эшкә җаваплы оешмалар, җаваплы җитәкчеләр билгеләнгән. Ләкин күреп торасыз, Закон да, Программа да яртылаш кына, ярты-йорты гына эшли. Бу хәл безнең Дәүләт Советын да борчымый калмый, билгеле. Һәм без көз айларының берсендә, телләр турындагы Законның һәм Программаның үтәлешен тикшерү уңаеннан, парламент тыңлаулары уздырырга җыенабыз. Парламент контроле белән берлектә, әлбәттә. Кемнең ничек эшләгәнен, кемнең эшләмәгәнен, кемнең милләт җанлы булуын, кемнең, киресенчә, артистланып кына, үз мәнфәгатен генә кайгыртып йөрүен күрербез дип ышанам.
Без инде юбилейларны яхшы итеп уздыра беләбез. Бигрәк тә 50, 60, 70 еллыкларны. Шуңа күрә «бишьеллык юбилей буламыни» диючеләр дә табылыр. Әгәр андыйлар булса, алар, әлбәттә, хаклы түгел. Гомер булса, республикабызның 10, 20, 25 еллыгын да уздырырбыз әле. Бездән соңгы буыннарга 50, 70, 100 еллыкларны да уздырырга язсын. Ә бүген без бишьеллыкны бәйрәм итәбез. Бүген – кайбер нәтиҗәләр ясый торган көн, артка борылып уйлана, кылган гамәлләребезгә, эшләгән эшләребезгә бәя бирә торган көн. Әйе, эшләнеп җитмәгән эшләребез дә җитәрлек, ялгышларыбыз да булгандыр. Бәндә хатадан хали түгел икәнен барыбыз да яхшы белә. Бүген – алга карап планнар кора торган, максатыбызга муафыйк нинди эшләр башкарырга кирәк дип, үз-үзебезгә сораулар да бирә торган көн. Әлбәттә, тормыш вакыт-вакыт эшләребезгә үзенең төзәтмәләрен дә кертә тора. Иң мөһиме, без сайлап алган юлыбыздан атлавыбызны дәвам итәбез. Кайвакытта туп-туры, кайчагында алга-артка, як-якка карана-карана гына. Ничек кенә булмасын, алга баруыбыздан туктамыйбыз. Башкалар алдында сер бирмәскә тырышабыз. Үз-үзебезнең бәябезне белү, горурлыгыбызны саклау, Татарстанның патриотлары булу – бүгенге көндә ул үзе бер зур хәзинә. Безгә әнә шул хисләребезне югалтмаска кирәк. Бәйрәмнәр алар уза да китә. Бер-ике көн, өч көн бәйрәм итәргә була. Бәйрәмнән соң да безгә шушы Туган илебездә – туган Татарстаныбызда – бергә-бергә яшисе, эшлисе, гомер итәсе, иген игәсе, балалар үстерәсе. Мин республикабызның, туган халкыбызның матур, бәхетле киләчәгенә чын күңелемнән ышанам.
Соңгы биш ел – шуның ачык дәлиле!
30 август, 1995
Татар теленә ихтыяҗ…
(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)
Татар халкы яңадан үзенең дәүләтчелеген торгызырга омтыла. Цивилизацияле, демократик дәүләтләр исә үз законнары белән яшәргә тиеш. Элекке Югары Советның, бүгенге Дәүләт Советының эшчәнлеге бу җәһәттән әйтеп бетергесез зур әһәмияткә ия. Ул кабул иткән законнар, аерым алганда, дәүләт суверенлыгы турындагы Декларация, Татарстан Конституциясе мөстәкыйльлегебезнең нигез ташлары булды. «Татарстан халыклары телләре турында» Законны да мин иң мөһим законнарның берсе дияр идем. Халкыбызның рухи күтәрелеше чорында аның роле, һичшиксез, зур булды. Анда акка кара белән «Татарстан Республикасында тигез хокуклы ике дәүләт теле: татар һәм рус телләре кулланылышта йөри» дип язылган. Димәк, бу Закон татар телен үстерү өчен бөтен мөмкинлекләрне дә бирә. Шул мөмкинлекләрдән файдалана белергә генә кирәк. Файдаланабызмы, файдалана беләбезме соң?
Телләр турындагы Законны тормышка ашыруның беренче этабы, дөресрәге, әзерлек чоры төгәлләнеп килә дияргә мөмкин. Моннан ике ел элек «Татарстан халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасы» кабул ителгән иде. Аның күп кенә өлеше тормышка ашып бара. Саный китсәк, мисалларны күпләп китерергә мөмкин булыр иде. Моннан биш-алты ел элекке белән бүгенгене чагыштырып карасаң, әлбәттә, аерма җир белән күк арасы. Казанда, Татарстанның башка шәһәрләрендә татар мәктәпләре, татар гимназияләре, лицейлары күпләп ачыла. Техник вузларда да татар группалары ачар өчен мөмкинлекләр арта. Мәктәпләр һәм вузлар өчен шактый гына яңа дәреслекләр язылды, сүзлекләр, лексик минимумнар басылып чыкты. Радио-телевидениедән татар теле дәресләре бара. Күп кенә дәүләт оешмаларында татар теленә өйрәтү түгәрәкләре оеша. Балалар бакчаларында татар группалары, хәтта аерым татар балалар бакчалары да бар бездә хәзер. Хөкүмәтнең дә, министрлыкларның да, район җитәкчеләренең дә татар теленә булган мөнәсәбәтләре акрынлап булса да уңай якка үзгәрә дияр идем. Министрлар Кабинетында, мәсәлән, Телләр турындагы Законны тормышка ашыру комитеты төзелде. Шундый ук комитетлар соңгы вакытта һәрбер районда, һәрбер шәһәрдә оеша башлады. Һәрхәлдә, бүгенге яшь буынга, татар телен өйрәнсен өчен, бик күп мөмкинлекләр тудырылган. Һәм алар киләчәктә үз телләрендә иркенләп укырлар, белем алырлар, үзара рәхәтләнеп сөйләшерләр, аралашырлар, татар телен дәүләт теле сыйфатында файдаланырлар дип ышанам.
Әмма шушындый мөмкинлекләр, шушындый зур үзгәрешләр булуга да карамастан, татар теле дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрелүдән шактый ерак тора әле. Моның, әлбәттә, һәм объектив, һәм субъектив сәбәпләре бардыр. Дөресен әйтергә кирәк, бүгенге көндә татар телен гамәлгә кертүнең, гомумән, икетеллелекнең фәнни концепциясе бездә әле бөтенләй эшләнмәгән. Программабыз да бүгенге көн күзлегеннән караганда гади эш планын гына хәтерләтә. Фәлән әйберне фәлән вакытка эшләргә генә диелгән анда. Ә менә ул бурычларны ничек итеп тормышка ашырырга? Ул хакта ләм-мим. Әйтик, Финляндиядә яисә Бельгиядә ике-өч тел дәүләт теле. Беларусьта белорус һәм рус телләре икесе дә – дәүләт теле. Казахстанда казах теле – дәүләт теле, ә рус теле – аралашу теле генә. Аларның эш тәҗрибәләре белән беребез дә таныш түгел. Тырыша-тырыша, велосипед уйлап табарга җыенабыз. Үзара татарча сөйләшеп йөрү ул – әле бер хәл. Анысына акрынлап булса да күнегербез, өйрәнербез. Әмма дәүләт оешмаларында, бөтен эшне дә ике телдә дә алып бармый торып, татар теле чын мәгънәсендә дәүләт теле була алмаячак. Мәсәлән, шул ук Финляндиядә рәсми документлар фин телендә генә языламы, әллә инде ике телдәме? Рәсми җыелышлар нинди телдә бара? Ике телдәме, түгелме? Швед белән фин үзара нинди телдә сөйләшә? Анда ике телне белү мәҗбүриме? Боларның барысын да белергә кирәк бит безгә. Башкаларның тәҗрибәсен өйрәнергә, эшебездә файдаланырга кирәк. Ә иң мөһиме, татар теленә ихтыяҗ тудырырга тиешбез һәм тудырырбыз дигән ышанычым бар. «Башлаган эш – беткән эш», – ди бит халкыбыз.
1996
Федерализм и языки национальных меньшинств – состояние и перспективы на примере Республики Татарстан
(Выступление на Российско-канадской конференции «Проблемы федерализма: опыт и перспективы»)
Когда мы говорим о федерализме, о федеративном устройстве Российской державы, как правило, забываем о языковом факторе. Между тем опыт различных регионов России и СНГ показывает, что языковая проблема в любой момент может стать мощным катализатором межнациональных противоречий. Об этом говорит, в частности, горький опыт Прибалтики и Молдовы. Языковые проблемы обострили взаимоотношения коренного населения Средней Азии с русскоязычным населением.
Понимая и учитывая всё это, Верховный Совет нашей республики в Декларацию о государственном суверенитете, которая была принята 30 августа 1990 года, записал следующие слова: «В Татарской ССР гарантируется равноправное функционирование татарского и русского языков в качестве государственных, сохранение и развитие языков других национальностей». Затем мы приняли Закон «О языках народов Республики Татарстан», в котором сказано, что на территории Республики Татарстан государством создаются условия каждому народу и каждому человеку для сохранения и всестороннего развития родного языка, обеспечивается свобода выбора в использовании языка общения.
Два года назад Верховный Совет принял Государственную программу по сохранению и развитию языков народов республики, и этим мы, с одной стороны, сняли возможность обострения межнациональных отношений, с другой – предъявили особые требования к развитию двуязычия. Всё это определённым образом сняло напряжение в обществе вокруг татарского языка, создав возможности для перехода в практическое русло решение проблем повышения его статуса как государственного.
Обучение в школах сегодня ведётся у нас на шести языках: татарском, русском, чувашском, марийском, удмуртском, мордовском. Есть школы с двумя-тремя языками обучения. В ряде городов открыты воскресные чувашские, еврейские, азербайджанские, армянские, украинские школы и классы. В 143 школах Татарстана 21 процент детей чувашей обучаются на чувашском языке и 44 процента изучают родной язык; в 39 школах 23 процента детей удмуртов обучаются на удмуртском языке и 63 процента изучают родной язык; в 19 школах 22 процента марийских детей обучаются на марийском языке и 42 процента изучают родной язык.
