Орынбор тарихынан

скачать книгу бесплатно

Орынбор тарихынан
Андрей Тихомиров

Марина Попова

Келесi та?ырыптар ?арастырылады: О?т?стiк Орал ?алаларыны? елi; Орынбор ?нерк?сiбiнi? дамуы; Орынборда?ы бiлiм беру мекемелерiнi? пайда болуы.

Андрей Тихомиров, Марина Попова

Орынбор тарихынан

О?т?стiк Орал ?алаларыны? елi

?за? уа?ыт бойы О?т?стiк Орал аума?ында ежелгi адамдарды? тiлдiк орта?ты?ы ?алыптасып келедi, олар кейiннен ?ндiеуропалы?тар деп атала бастады. Б?л шамамен б. з. д. 8-5 мы?жылды?, б. з. д. 4-3 мы?жылды?та б?л ?ауымдасты? ыдырай бастады, кейiнiрек олар Шы?ыс тiлдер тобына (иранды?тар, армяндар, т?жiктер, ?ндiстер ж?не т. б.), Батыс еуропалы?тар?а (гректер, немiстер, роман халы?тары ж?не т. б.), славяндар?а (орыстар, болгарлар, поляктар ж?не т. б.) б?лiндi.), балттар (пруссиялы?тар, литвалы?тар, латыштар ж?не т.б.). К?птеген мы?жылды?тар бойы халы?тар жо?алып кеттi, пайда болды, бас?а этностармен, атап айт?анда, угро-финдер мен т?рiктермен ассимиляцияланды.

Б?рын?ы ?ауымдасты?ты? iздерi барлы? жерде к?рiнедi. Мысалы, славян ж?не иран тiлдерiнде к?птеген жалпы с?здер мен ??ымдар бар – ??дай, батыр, байлы?, хата, бояр, мырза, балта, ит ж?не т.б. оларды? барлы?ы бiзге ежелгi ?ндiеуропалы?тардан келдi. Б?л ?ауымдасты? ?олданбалы ?нерде де к?рiнедi. Кесте ?лгiлерiнде, саз ыдыстарда?ы ?шекейлерде-барлы? жерде гау?ар тастар мен н?ктелердi? тiркесiмi ?олданыл?ан. ?ндiеуропалы?тарды? ?оныстан?ан аудандарында б?лан мен б??ыны? отанды? табынуы ?асырлар бойы са?тал?ан, дегенмен б?л жануарлар Иран, ?ндiстан ж?не Грецияда кездеспейдi. Б?л кейбiр халы?ты? мерекелерге де ?атысты – мысалы, аюды? ?ыс?ы ?й?ыдан оян?ан к?ктемгi к?ндерiнде к?птеген халы?тар ?ткiзетiн аюлар. М?ны? б?рi мы?да?ан жылдар б?рын климаты жылы бол?ан ?азiргi Солт?стiк М?зды м?хит айма?ында ?ндiеуропалы?тарды? Солт?стiк ата-бабаларыны? iздерi.

Б?л халы?тар мен дiни культтерде к?птеген ??састы?тар бар. Сонымен, славян п?т?а табынушы ??дайы Перун-найза?ай латыш-литва Перкунисiне, ?ндi Парджаньясына, кельт Перкуниясына ??сас. Оны? ?зi басты грек ??дайы Зевстi еске т?сiредi. Славян п?т?а табынушы ??дайы Лада, неке мен отбасыны? ?ам?оршысы, грек ??дайы Латамен салыстыру?а болады.

"?ркениет" ??ымыны? к?птеген ма?ыналары бар, бiра? бастысы – дамуды ал?а жылжыту?а к?мектесетiн жа?а прогрессивтi н?рсенi? пайда болуы.

Мiне, ежелгi ?ркениеттi? iздерiн ?алымдар ?лкен Оралда бiртiндеп табады. Б?гiнгi та?да белгiлi е? к?не п?т – "Шигир п?ты". "?лкен Шигирский п?т" м?ражай экспонаты планетада?ы е? к?не а?аш м?сiн болып саналады, оны? жасы, ?алымдарды? пiкiрiнше, 10 мы? жыл. Шигир п?тыны? а?шалай баламада?ы ??ндылы?ы тiптi елестетiлмейдi. Б?гiнгi та?да б?л Свердлов облысы мен Ресейде ?ана емес, б?кiл планетада е? ма?ызды ж?дiгер екенiне к?м?н жо?.

Вера аралыны? мегалиттерi – Челябi облысында?ы Тургояк к?лiнi? аралында?ы (Миасс?а жа?ын) археологиялы? ескерткiштер кешенi (мегалиттер-камералы? ?абiрлер, долмендер мен менгирлер). Жер бетiндегi е? к?не мегалиттер шамамен 6 мы? жыл б?рын, б.з. д. IV мы?жылды?та, я?ни Англияда?ы ?йгiлi Стоунхенджге дейiн (5 мы? жыл б?рын, б. з. д. III мы?) салын?ан.

?алалар елi-археологтар О?т?стiк Орал аума?ында: Баш??ртстанда, Ресей Федерациясыны? Орынбор ж?не Челябi облыстарында, сондай-а? Солт?стiк ?аза?стан аума?ында тап?ан ежелгi кенттер, ?алаларды? прототиптерi. ?алалар диаметрi 350 км аума?та орналас?ан.

Барлы? табыл?ан ?алалар ??рылымны? ??сас т?рiн, ?алалы? инфра??рылымды ?йымдастыруды, ??рылыс материалдарын, ?мiр с?ру уа?ытын, сондай-а? бiрдей топографиялы? логиканы бiрiктiредi. ?алашы?тар аэрофотосуреттерде ай?ын к?рiнедi. Д?л осы суреттер ?лкен ?сер ?алдырады. 4000 жылдан кейiн ?алаларды? ?а??алары таби?и ландшафтты?, егiстiк ал?аптарды? фонында ай?ын к?рiнедi. М?ндай ж?йелер ?алаларын жобала?ан ж?не ??р?ан ежелгi инженерлердi? шеберлiгi туралы т?сiнiк пайда болады. ?алаларды? ?здерi ?мiр с?руге ?те ?олайлы болды. Бiрiншiден, олар сырт?ы жаулардан ?ор?ауды ?амтамасыз еттi. Екiншiден, ?алаларда ?рт?рлi шеберлердi? (ер адамдар, ??мырашылар, Металлургтер, темiр ?сталары ж?не т.б.) ?мiрi мен ж?мысы ?шiн б?лмелер жасалды. ?алаларды? ?р?айсысыны? iшiнде ?аладан тыс суды а?ызатын н?серлi к?рiз бар. ?алаларды? жанында ?орымдар ?йымдастырылды, жануарлар?а арнал?ан ?аламдар салынды. Бiрегейлiгi: ескерткiштердi? жасы-оларды? е? жасы-3700 жыл, оны ежелгi Египет пирамидаларымен салыстыру?а болады; елдi мекеннi? т?рi – ?ала.

Негiзiнен адам ?ызметiнi? бас?а iздерi, ?ор?андар, жерлеу орындары табылды; ?алалар ?здiгiнен пайда бол?ан жо?, ауылдардан дамыды, бiра? бiрден ?алалар ретiнде салынды; планетада ??сас ?алалы? ??рылымы мен с?улетi бар бас?а ежелгi ?оныстар (ж?не тек ежелгi емес) ?лi табыл?ан жо?; сондай-а?: Еуразия даласыны? бас?а м?дени ?абаттарынан айырмашылы?ы; е? к?не табыл?ан к?ймелерден (б. з. д. 2026 ж.); сол кезде дамы?ан металлургия ?нiмдерi; ?те жа?сы ежелгi гидротехникалы? ??рылыстар (б?гет, тос?ауыл, б?ру арналары (Синташта); ежелгi н?сер к?рiзi (Аркаим).

Салыстырмалы лингвистика ж?не тiлдiк генеалогиялы? классификацияны? ??рылысы этногенез м?селелерiн (халы?тарды? шы?у тегi) т?сiну ?шiн ?те ма?ызды. Антропологтардан, этнографтардан ж?не лингвистерден бас?а к?птеген бас?а маманды?тарды? ?алымдары, соны? iшiнде жазба ескерткiштердi зерттейтiн тарихшылар, географтар мен археологтар, оларды? зерттеу нысаны ежелгi халы?тарды? экономикалы? ж?не м?дени ?ызметiнi? ?алды?тары болып табылады.

"Бiрнеше онда?ан мы? жылдар?а созыл?ан ж?не шамамен 16-15 мы? жыл б?рын ая?тал?ан кеш немесе жо?ар?ы палеолит д?уiрiнде (ежелгi тас д?уiрi) ?азiргi заман?ы т?рдегi адамдар Азияны? ед?уiр б?лiгiн (?иыр солт?стiк пен биiк таулы айма?тарды ?оспа?анда), б?кiл Африканы ж?не б?кiл Еуропаны, сол кезде жабыл?ан Солт?стiк аудандардан бас?а, мы?тап игердi м?зды?тар. Сол д?уiрде Австралия Индонезиядан, сондай-а? Америкадан ?оныстанды, онда ал?аш?ы адамдар солт?стiк-шы?ыс Азиядан Беринг б??азы ар?ылы кiрдi, б?рын оны? орнында истмус бол?ан, сонымен ?атар О?т?стiк Американы Антарктида ?оныстандыр?аны туралы м?лiметтер бар, б?рын аралдар немесе тар аралдар да болуы м?мкiн истмус. Ке?ес этнографы С. П. ?сын?ан "ал?аш?ы тiлдiк саба?тасты?" гипотезасына с?йкес. Толстов, адамзат ?з тарихыны? басында к?птеген тiлдерде с?йледi, шамасы, бiр-бiрiне iргелес аума?тарда бiртiндеп ауысып, т?тастай ал?анда бiрт?тас ?здiксiз желiнi ("тiл ?здiксiздiгi") ??рады" (Тихомиров А. Е., 2015 жыл?ы ма?алалар жина?ы, "ПоЛиАРТ", Орынбор, 2016, Б. 18-19).

С. П. Толстовты? гипотезасын жанама растау-кейбiр елдерде ежелгi тiлдiк б?лшектердi? iздерi со??ы уа?ыт?а дейiн са?тал?ан. Мысалы, Австралияда бiрнеше ж?здеген тiлдер болды, оларды? арасында на?ты шекаралар ?ою о?ай болмады. Н. Н. Миклухо-Маклай Жа?а Гвинея папуаларыны? ?р?айсысыны? дерлiк ?зiндiк тiлi бар екенiн атап ?ттi. К?ршiлес Папуа топтарыны? тiлдерi арасында?ы айырмашылы?тар ?те аз болды. Алайда, алыс топтарды? тiлдерi бiр-бiрiнен айтарлы?тай ерекшелене бастады. С. П. Толстов тiлдiк отбасылар ша?ын топтарды? жекелеген тiлдерiн бiртiндеп шо?ырландыру, оларды жер шарыны? ма?ызды айма?тарын ?оныстандыр?ан ?лкен топтар?а тарту процесiнде дами алады деп санайды. Бас?а ке?естiк ж?не шетелдiк лингвистер тiлдiк отбасылар, ?детте, бiр тiлдi ?з бетiнше б?лу процесiнде-оны? с?йлеушiлерiн ?оныстандыру кезiнде немесе бас?а тiлдермен ?зара ?рекеттесу кезiнде ассимиляция процесiнде пайда болды деп болжайды, б?л тiл iшiнде жергiлiктi диалектiлердi? ?алыптасуына ?келдi, олар кейiнiрек т?уелсiз тiлдерге айналуы м?мкiн.

Этногенез проблемалары ?шiн тiлдiк отбасыларды? ?алыптасу уа?ыты туралы м?селе ?те ма?ызды. Кейбiр ке?естiк зерттеушiлер-археологтар мен этнографтар-б?л отбасыларды? ?алыптасуы кеш палеолиттi? со?ында немесе мезолитте (орта тас д?уiрiнде), б?гiнгi к?нге дейiн 13-7 мы? жыл б?рын бастал?ан болуы м?мкiн деп болжайды. Б?л д?уiрде адамзатты? ?оныстану процесiнде туыс?ан тiлдер тобы, м?мкiн жекелеген iрi этникалы? ?ауымдасты?тарды? тiлдерi ?те ке? аума?тар?а таралуы м?мкiн.

Дат лингвистi X. Педерсен ?з уа?ытында туыс емес деп санал?ан бiрнеше iрi отбасыларды? тiлдерiнi? генетикалы? байланысы туралы гипотеза жасады. Ол б?л тiлдердi "ностратикалы?" деп атады (лат. noster-бiздiкi). Ке?естiк лингвист В. М. Иллич-Свитичтi? зерттеулерi ?ндiеуропалы?, семито-Хамит, Орал, Алтай ж?не кейбiр тiлдердi ?лкен ностратикалы? макро отбасына бiрiктiрудi? ?ылыми негiздiлiгiн к?рсеттi. Б?л макро отбасы о?т?стiк-батыс Азия мен о?ан iргелес айма?тарда?ы жо?ар?ы палеолитте дамыды. Мезолиттегi со??ы вюрм м?здануы мен климатты? жылыну шегiнгенде, ностратикалы? тайпалар Азия мен Еуропаны? ке? аума?ына ?оныстанды; олар б?рын сол жерде ?мiр с?рген тайпаларды оттыстырып, iшiнара сi?iрдi. Б?л тарихи процесте ностратикалы? тайпалар арнайы тiлдiк отбасыларды? ?алыптасуы бастал?ан бiр?атар о?шаулан?ан айма?тарды ??рды. Оларды? iшiндегi е? iрiсi ?ндiеуропалы? тiлдiк ?ауымдасты? О?т?стiк Орал аума?ында, одан ?рi "?лкен далада" – Алтайдан ?ара те?iзге дейiн ?алыптаса бастады.

Б?кiл ?ндiеуропалы? м?дени кешен айма?ымен байланысты болуы м?мкiн археологиялы? да?ылдар ретiнде ?алымдар О?т?стiк-Батыс Азияда?ы халаф, Убейд, чатал-хюк м?дениетiн ж?не Закавказьедегi куро-араксин м?дениетiн атайды. ?ндiеуропалы?тарды? екiншi аралы? ата-бабасы, осы ?алымдарды? пiкiрiнше, Солт?стiк ?ара те?iз айма?ы болды, онда оларды? ?оныстануы б.з. д. III мы?жылды??а жатады. ?ндiеуропалы?тарды? солт?стiгiнде картвель тiлiнi? с?йлеушiлерi, шы?ысында дравид тiлiнi? с?йлеушiлерi ?мiр с?рдi. Орал (фин-угор ж?не самодия) т?ркi, мо??ол ж?не тунгус-маньчжур тiлдерiнi? ата-бабасы ?азiргi Ресейдi? солт?стiк-шы?ыс шетiнде бол?ан. Б?л ностратикалы? макросемия?а ?ндiеуропалы?, семито-хамиттiк немесе афразиялы?, картвельдiк, оралды?, дравидтiк, т?ркi, мо??ол, тунгусо-маньчжур, Чукчи-Камчатка ж?не м?мкiн эскимо-Алеут тiлдiк отбасылары жатады. Б?л ?лкен макро отбасыны? тiлдерiнде ?азiр б?кiл ?лем хал?ыны? 2/3 б?лiгi с?йлейдi.

Ностратикалы? тiлдердi? таралуы, б?лкiм, ?азiргi заман?ы т?рдi? ежелгi адамдарын ?оныстандыру ар?ылы да, оларды? ?рт?рлi тайпалы? топтары арасында?ы байланыс ар?ылы да болды. Азияны? о?т?стiк-шы?ысында та?ы бiр ежелгi тiлдiк макро отбасы (немесе Магистраль) бiр уа?ытта дамыды деп болжау?а негiз бар – Тыны? м?хиты, оны? дифференциациясы ?ытай-Тибет, австроазия ж?не австронезия тiлдерiнi? дамуына ?келдi. Бас?а ?алымдар (оларды? iшiнде к?птеген ке?естiк лингвисттер) тiлдiк отбасыларды? пайда болуыны? е? ы?тимал уа?ыты неолитке (жа?а тас д?уiрi) ж?не археологиялы? кезе?деудi? ?ола д?уiрiне (б.з. д. 8-2 мы?) с?йкес келетiн тарихты? кейiнгi кезе?дерi деп есептедi. ?азiргi уа?ытта е? к?не тiлдiк отбасыларды? ?алыптасуы жылжымалы, негiзiнен малшы тайпаларды? б?лiнуiмен ж?не оларды? ?ар?ынды ?оныс аударуымен байланысты болды, б?л тiлдiк саралау мен ассимиляция процестерiн к?шейттi. Дегенмен, екi к?з?арасты? арасында?ы на?ты айырмашылы?тар соншалы?ты ?лкен емес екенiн атап ?ткен ж?н, ?йткенi ?рт?рлi тiлдiк отбасыларды? ?алыптасуы бiр мезгiлде болды ж?не ?те ?за? процесс болды.

Бас?алардан б?рын, б?лкiм, ал?аш?ы ойкуменаны? шетiнде т?ратын ша?ын халы?тар арасында са?талатын тiлдерде с?йлейтiн этникалы? ?ауымдасты?тар – адамдар ?оныстан?ан ??рлы? аума?ы (грек. "эйкео" – ?оныстану). Б?л тiлдер фонетикалы? ??рамы мен грамматикасыны? алуан т?рлiлiгiмен ерекшеленедi, к?бiнесе ?арапайым лингвистикалы? саба?тасты? д?уiрiнен басталатын к?рiнбейтiн ауысуларды ??райды. Генеологиялы? жiктелуi ?те ?иын м?ндай тiлдерге бiз бiлетiн американды? ?ндi, "Сiбiр палеоазиаттары", австралиялы?тар, Жа?а Гвинея папуалары, бушмендер мен хоттентоттар, Батыс Африканы? кейбiр халы?тары жатады.

?арабайыр адамзат батыстан (Африкадан) шы?ыс?а (Араб т?бегiне) ?оныстанып, Азияны? тере?дiгiнде жа?а жерлердi игерiп, ежелгi тас д?уiрiнде екi популяция тобына б?лiндi: ?ара ж?не а?. Б?л меланиннi?, ?о?ыр ж?не ?ара пигменттердi? азаюына байланысты болды. А?шылар мен жинаушылар топтары ?шiн ?немi тiршiлiк ету ортасын тама? iздеп ?згертiп отырады ж?не ?лi к?нге дейiн жел тос?ауылдары, а?аштарда?ы т?р?ын ?йлер немесе б?та?тарды?, ?абы?тар мен жапыра?тарды? уа?ытша саятшылы?тары т?рiндегi ?имараттарды? ?арабайыр формалары бар, б?л орыс фольклорын еске т?сiредi. Баба Яга "тауы?ты? ая?тарында" саятшылы?та т?рады"(шiрiп кетпес ?шiн т?тiнмен фумигациялан?ан) ж?не помельмен" ?шады". Яга, ?озы сия?ты, санскритте ж?бiрленушi, ал ескi орыс тiлiнде (чага) т?т?ын. Яга-немiс ж?не швед тiлдерiнде – "а? аулау, ?уу, а? аулау". "А?шы" еркек н?с?асы (немiс тiлiнен – а?шы). Б?л с?здердi? барлы?ы ?ндiеуропалы? негiзден шы??ан. Яга атауыны? ежелгi славян берегиниден шы??ан н?с?асы бар (бастап?ыда христиан?а дейiнгi жа?сы рухтар-славяндарды? меценаттары) – Яши (Яги), оны? атауы оны? кесiрткеден шы??анын бiлдiредi, я?ни ата-баба-т??ымны? е? ежелгi атасы, Яга отты ?зендi, я?ни жер мен бас?а ?лемдi б?летiн ?асиеттi шекараны К?зеткен. Б?л шекараны? к?зетшiсi ?атал болуы керек, сонды?тан Яге жа?ымсыз ?асиеттерге ие бола бастады, христиан дiнiн ?абылда?аннан кейiн жа?сы Яга бейнесi сат?ын ж?не з?лымды??а айналды, ол орман ал?аптарын ба?ылайтын ж?не адаммен ?оректенетiн ?с?ынсыз ба?сы?а айналды.