скачать книгу бесплатно
– Собар!.. Собар!.. Цхьа дош алийталахь соьга! – леткъира Тойсум. – Аш и дахь, нахала а дер ду и, Iедале а дер ду. Оцунах шуна а доккха зулам хир ду тIаккха! Со къера ву сайгара даьллачунна, – Тойсум цу сохьтта ша меллачу маларх меттавеънера. TIe, иза атта къарлун волучарех а вацара. – Вайнехан Iедалехь аша лелориг нийсо йац. Соьгара шуна хилла эхь цхьанна а хууш а доцуш къайлаха ду. TIe хилаза а ду. Ткъа аша сан лерг даьккхича, и дуьненна а гуш хир ду. TIe, оцуьнан бахьанех нах ца кхуьуш а Iийр бац, тIаккха оцунах шун Совпатуна а сий тIекхетар дац. Цундела ас доьху шуьга, со къера ву сайгара даьллачунна! Сох къинхетам а бай, кхин тайпа, къайлаха дуьсу долу таIзар а дай, витахьара аша со!..
Вежаршна Тойсум нийса луьйш санна хийтира. «Дика ду делахь!» – аьлла, тIе шаьлтанаш а лаьцна, Тойсум нара тIе бертал а вижийтина, цуьнга шен шарбал шега охьа а йаккхийтина, цуьнан охьахуучу кIедачу метте, цIергахь цIиййина, ши кепек йиллира Бетара, кхагаран хьожа а йоккхуш. ЧIикъ ца боккхуш, лайра и Тойсума: «Цига хьоьжуш-м мила воллур вара?» – бохург шена дагахь долуш санна. Амма и гIуллакх чекхдаьлча а, Бетара, цу тIехь а ца соцуш, Тойсуме оьгIазе элира:
– Ахь хIун дей хIинца: дIо уьйтIахь, рагIуна тIехьа, тхуна хьаштагIна ор а доккхур ду ахьа, вукху aгlop а хьайна изза хьал дойла ца лаахь!
Йуххехь лаьтташ, шаьлтанаш а йаьхна, важа ши ваша а вара.
– Гур ма ву со.
– Гур вац. Садовш лаьтта. Гонах керт а йу. Сахилале вер ву хьо… Хабар ма дийца!..
Сатассале, и гIуллакх дина а ваьлла, ша дIавоьдуш, Тойсума дийхира Бетаре церан кетIахь:
– Гой хьуна, Бетар, хьо соьгара богIу мах буьззина дIаэцна а ваьлла, со дIабелла а ваьлла. Вайна йукъахь хIинца йуьззина расчет йу. Вийна стаг витинчул тIаьхьа машар беш Iедал ма ду вайнехан. Цундела ас хьоьга доьху, xlapa гIуллакх цхьаьнгге а цкъа а цахьахадар а, хIинца дуьйна вайна йукъахь машар хилийтар а. Сайн aгlop аса дош ло хьуна: шуьца хIинца дуьйна сайн ма-хуьллу дика хила!
– Дика ду! – резахилира Бетар а.
Вовшашка дегазо куьйгаш а делла, дIасакъаьстира ший а. И дерриге а хIеттехь къайлаха хезнера Тавсолтина: Нурбикин гергара хуьлуш йара Совпату. Амма Тавсолтас, кхин цхьаьнгге а ца хьахош, шеггахь дитира и.
Тойсумна цул тIаьхьа кхин цхьа вас а хилира. Шо чекхдолуш, райисполкомо динчу жамIаца Тойсума куьйгалла ден сельсовет дикка тIаьхьайиснера, тIе, кхуьнан йуьртарчу колхозникийн гайтамаш а ледара бара. Цу хьокъехь, кхуьнга а, кхечу йуьртадайшка а дIа а кхойкхуш, – Тавсолтина дика дагадогIу и – райисполкомо хIетахь райцентрехь гулам бира.
Райкомпартина хьалххехь йолчу майданахь дIахIоттийра аннех йина, тIебоьду некъ а аннийн болуш, айаелла гIопаста. Цу тIе а бохуш, церан цIерш а кхайкхош, тоьллачарна, массарна а гойтуш, «толаман байракхаш» а, кхин тайпа совгIаташ а лора хIетахь. Тойсуме а цига тIекхайкхира. Шена кечдинарг хIун ду а ца хууш, курра дIахIоьттира Тойсум. Тавсолтина дагадогIу иза цигахь, цхьа ког хьалхахьа дIа а тесна, кура дIахIоттар. Шина стага, оззийна тIе а йаьккхина, Тойсумна йуххе дIахIоттийра жима сира вир.
– Xlapa вир… цо цабаьхначу кхиамашна Тойсумна ло вай! – аьлла, схьакхайкхийра. Цу заманахь белхан йохьаллин къовсамехь эшначарна и тайпа совгIаташ деш а Iедал дара оцу районехь. «ГIоггI!» – аьлла, нехан белар иккхира. ТIаккха вир а Iаьхира. Нах кхин а чIогIа бийлабелира, хIаваъ декош. Воьхна, дIасахьаьжира Тойсум, ша хIун дер ца хууш.
ЦIеххьашха, оьгIазвахана, шен куралла дагайеъна, мийра тоьхна, цо и вир Iункарнехьа чуйаийтира, цуьнан цхьа ког а бош. Вир ша йолчохь а йитна, шуьйрра куьйгаш а лестош, курра дIавахара Тойсум, «суна-м аш хIун дер дара?!» – бохучу дагахь…
Цул тIаьхьа кхин цхьа боккха цатам а белира Тойсумна: берриге Советан махкахула, массо радиочухула а, газеташ тIехь а кхайкхош арахийцира Сталинан керла статья: «Кхиамех кортахьовзар». Сталина кхиамаш лорура, йарташкара ах гергга нах, кулакийн цIерш а техкина, шайн бахамах а бохуш, дакъаза бахар а, тIе бисинчу ахархошна тоъал кхачо йеш хиллачу церан бахамийн метта, массанхьа а ша хIетахь – къушний, хьаькамашний бен, аьтто луш а йоцу, колхозаш йаржор а. Ткъа кортахьовзар лорура цо, и гIуллакх кхочушдеш, барамал тIехбуьйлуш меттигерчу хьаькамаша шена хьалха базбала гlepташ, нахана совнаха бина ницкъаш. Сталинна дика хаьара, «сплошной коллективизаци» ечохь, меттигерчу хьаькамаша Iедалан цIарах а, шен цIарах а, нахана совнах ницкъаш бинийла а, шайн дагахь наха хIинца шена а, шен Iедална а бехк буьллийла а. ХIинца нехан оцу бехках шен цIе халкъана гергахь цIанйан лаьара Сталинна, и бехк берриге меттигерчу хьаькамашна тIе а бахийтина. Оцуьнан дуьхьа дара цо и статья арайаккхар а. Сталинан и статья ара ма-елли, цо бохург, гуттар а санна, шуьйрра тIечIагIдеш, массанхьа а Советан махкахь дийнна цхьа мур дIабаьхьира, колхозаш йохкуш, нахана законехь ца богIу ницкъ бина цхьаболу хьаькамаш балхара дIабохуш. И мур кхеран районе а кхечира. Сталинан статья бакъйархьама, дуьххьалдIа оцуьнан дуьхьа, халкъан дуьхьа а доцуш, кху районехь а цхьацца хьаькамаш балхара дIабехира. Мел хазахийтира эскинхойшна, цхьана Iуьйранна районан газето, Тойсум оцу бахьаница йуьртда волчуьра дIаваьккхина аьлла, хаийтича.
Делахь а, Тойсум веха-м ца лийлира балхахь а воцуш: меттигерчу НКВД-н хьаькамо кIелхьарваьккхира иза, партера ца хьавойтуш, тIе, кестта районан хьуьнан верас а –лесничий – вайтира цунах, и меттиг паргIат ма-йелли, «цу меттахь тешаме накъост хила веза», аьлла. Ша хьуьнхо ма-хилли, Тойсума цу сохьта дIахадийра, йуьртахоша хьуьн чуьра дечигаш «лечкъор». Йуьртахойн цIеношкахь шело алсамйелира. Хьуьнах веанчу йуьртахочуьнгара говр а, ворда а дIайоккхура Тойсума, и дан шен бакъо йоццушехь: шена ахча делча, йуха дIа а лора. Хьуьнхара дечиг а, шена мах белча, дохьуьйтура. Bopxle а дех дуьйна а йуьртахоша пайда оьцуш, цара шаьш Iалаш а йеш, церан долахь хилла хьун хIинца Тойсуман дола йирзинера: гонаха ха чIагI а дина («бандиташ ца бахкийта!»), шена ма-луъу хьун йохка йолийра Тойсума ахчанах, харц квитанцеш а луш, нахана и цхьаъ ду а моьттуш. ХIетте а кхуьнан терахьа тIехь гайтамаш лакхарнаш хуьлура, йеанчу ревизино хIоразза а кхуьнан белхан мах дикачех а хIоттабора, районан газето а тоьшалла дора тIаьххьарчу заманахь районан хьуьнхахь нийса низам дIахIоттийна бохуш: хьуьнан боданерчу кIоргехь, цхьанна а ца гучохь, йина безамехь бун йара, кор-неI а, чохь xIиттийна ши маьнга а, стол, гIенташ а долуш. Цу чохь шен-шен хенахь гуллора Тойсуман доттагIий: дукха хьолахь, меттигерчу НКВД-ера а, наггахь райфинотделера а, йукъ-кара редакцера а накъостий.
И болх «дика барна» Тойсум, кхо шо а далале, – Тавсолтина иза а дагадогIу, – райисполкоман председателан заместитель вира, цул тIаьхьа кестта председатель а хилира цунах. Тойсум райисполкоман председатель хIоьттийчхьана районан гайтамаш, дикка лакхабовлар хоуьйтура кест-кеста районерчу а, гIаларчу а газеташа. Цхьадерг, баккъал а, цо, ондда тIетоIIий, дан а дора, нахе дан а дойтура, нах ца кхоош, тIаьххьарниг а цаьргара схьайоккхий: «коьртаниг – пачхьалкхан хьашт ду, неханиг – цара шаьш дер», – бохучу хIетахьлерачу хьесапехь.
Цкъа обкоман пленумехь Тойсума шен къамелехь аьллера (Далхьада, вела а воьлуш, и дийцина дагадогIу Тавсолтина): «Вайн Даймахкана и эшахь, партис, пачхьалкхо и алахь, оха районехь хIинццалцчул кхузза а сов дохур ду йуьртбахаман сурсаташ. ГIалахь шура ца тоьу боху. Оха, иза эшахь, шо далале и хIинцачул пхоьазза сов а йаьккхина, молокопровод а йина, цу чухула схьатоттур йу гIалина и шура, партис алахь»…
Эццигахь, соцунгIа а хилла, зал чу хьаьжира Тойсум, аплодисменташ хуьлий хьоьжуш. Чохь цхьаьнга белар делира, цо аьлларг бух боцуш хетта. Президиумехь а цхьамма-м, лере а таьIна, вукхуьнга элира:
– Вай шурех хьегийта-м ца воллу xlapa!
– Сан нанас а ца йаийна суна оццул шура.., – аьлла, важа а велавелира.
И хезна йуххернаш а бийлабелира. Президиум йоьлуш гича, зала чуьрнаш, оцуьнан дуьхе ца кхиънарш а тIехь, массо а, и чоь а йекош, бийлабелира. Эццахь дуьйхира Тойсуман лоппаг.
ДIаса а хьаьжна, йуха меттавеанчу Тойсума, аз айъина, ондда чекхдаьккхира шен къамел:
– Декъал хуьлда вайн хьоме Парти, вайн сийлахь-воккха тхьамда накъост Сталин!
Ша хьаьгна аплодисменташ а йехира цо эццахь майрра. Амма цу чохь хиллачу Далхьадна, даггара хазахеташ, пленумо цхьадика йуххе а ца дитира молокопроводах лаьцна цо аьлларг. Ткъа нагахь ца хууш а пленумо и тIеэцнехь, – Далхьадна хаьара – Тойсума дакъаза а бохур бара-кх хьуна районера бахархой, и план кхочушйан гIерташ, пачхьалкхан дуьхьа а доцуш (цуьнан ойла-м багахь бен ца йора цо), адамийн дуьхьа а доцуш (уьш-м дага а ца лоцура цо), – дуьххьалдIа хьаькамашна хьалха ша вазваларан дуьхьа, шен цIе йаккхийтаран, ша айъийтаран дуьхьа! Цу заманахь, и воцург а, дукха бара, оцу тайпанчу амалехь хьалакхиъна белхахой. Коьрта долчунна цара хIоттадора цу заманан политикин де а.
ТIехIоьттира эххар а Сталина цIий Iеночу шерашлахь а уггаре а мIаькдаьлла I937-гIа шо. Moгlapepa нах а, баккхий хьаькамаш а, аьтту а, аьрру a aгlop схьа а лоьцуш, гуш бахьана а доцуш, «халкъан мостагIий» бу а бохуш, тIепаза бойуш хан йара. Тойсум санна болчеран дезде хIоьттира. Тойсума массо собранешкахь а массарел чIогIа кхойкхура хIинца, «халкъан мостагIий» шайн орамашца дIабаха беза, бохуш.
Оццу муьрехь кхеран райкоман шолгIа секретарь а ваьхьира, цуьнан метта Далхьад а воккхуш, Далхьадна и хIумма а хаза ца хеташ, амма цунна дуьхьалойар а кхераме дара xleтахь. Хьалхара секретарь а таьIно лелара. Райисполкоман председатель волу Тойсум хIинца цо кхайкхича а дегазо вогIура тIе, ца вогIуш меттиг а йора, тIе, районан активехь цо, демагогех йуьззина, бух боцу критика а йира райкоман хьалхарчу секретарна: «Шен меран кIелахь, ша бIаьрзе волуш санна, ган а ца гуш, «халкъан мостагIа» шолгIа секретарь а вина лелийра цо», – аьлла. Тойсум хIинца, дарехь, нахана а, райкоман куьйгалхошна а цхьабосса чIогIа коьртахвелира. Цунна хIун дийр ду а ца хууш, кIордийнера и массарна а. ТIаккха Далхьада – и хIинца а шерра дагадогIу Тавсолтина – ша волчу дIа а кхайкхина, Тавсолтига шегга къайллаха цхьа хьехам бира Тойсумах лаьцна. Тавсолтас и кхочушбира.
Цул тIаьхьа йуьртахой, Тойсумна луьйчуьра а сецна, мелхо а собранешкахь, хьала а гIуьттуш, шайн къамелашкахь, иза Сталинга дIа нисвеш, хесто буьйлира, тIе xlopа къамел чекхдолуш, массара а, цхьамма санна, мохь туххий кхайкхам а бора:
– Декъала хуьлда халкъийн тхьамда сийлахь-воккха Сталин! Декъала хуьлда вайн тхьамда Тойсум Мотбехов.
Кхин а сонтавелира Тойсум. Цунна ца хаьара и мел кхераме ду! Амма, дукха хан ца йелира: I938-чу шарахь бIаьста, дагахь а доцуш, газето хаийтира, Тойсум, и «халкъан мостагI» хиларна, чувоьллина аьлла.
Цу заманахь керла мур бара Сталина нахана гергахь ша закон мелла а меттадалоран куц xIoттош: ша хIинццалц мел Iенийначу цIийн бехк а халкъана гергахь шена тIера дIахило лууш, Сталина, шен амалехь, лаххьийна цхьаболу лакхара а, меттигера а НКВД-н хьаькамаш, лецна а, байина а, дIа а баьхна, церан цхьа чкъор хийцира. ХIинца тIебаьхкинчу НКВД-н керлачу хьаькамаша гIурбанна шайна эшначохь ТойсумгIар а башха кхоа ца бора: уьш кхин а шортта бара.
Эскинойхь нах къаьсттина баккхийбера, халкъан мостагI ву а аьлла, хIинца эххар а, баккъал а халкъан мостагI волу Тойсум чувоьллина. Амма гойтуш баккхийбе а ца баьхьара: «бIаьрг хиларна» кхоьрура, тIе, «хIун хаьа, цIеххьана схьахоьций а»… – бохург а дара дагахь. Амма, хье ца луш, хIеттахь, районан клубехь суьдан процесс дIайолийра, чубалийна корреспонденташ а Iаш, пропускашца чугулбелла а, арахь лаьтташ а дуккха нах а болуш. НКВД-н хьаькамашна а, Iедалхошна а хаьара и процесс хIинца мелла а «схьайиллина» йолчу хормехьа оьзна йан мегар дуйла: цкъа-делахь, тахана шена тIехь кхел йийриг, халкъана а ца везаш, билггала волу халкъан мостагI ван а вара, меттигерчу Iедалхошна а, нахана а цхьабосса кIордийна. ШозлагIа-делахь, Сталинан Iедал хIинца дуьйна халкъехьа, нийсонгахьа оза даьлла бохург нахана шуьйрра дIагайта дезаш мур а бара. Цхьаболу нах баккъал а, Iехабелла, чу са деъна, хIинца дуьйна-м цхьа диканиг хила а ма мега вайна, бохучу ойлане а бевлира.
Процесс йола ма-елли, церан а ойла хийцайелира: массарна а гира Тойсумна а, цуьнца цхьаьне суьде оьзначу, и санна нахана ца везачу кхин шинна а (районан налоговой инспекторний, Эскинойрчу колхозан председательний) тIетуьтту бехкаш, церан шортта баккъала а болучех а боцуш, мелхо а, чохь ладоьгIучарна а бакъ ца хета бехкаш дара: уьш кхуьй а бехкевора, Тойсум а коьртехь, районехь къайллаха йолу буржуазно-националистически организаци цара кхолларна, халкъан экономикехь зуламаш дарца Советан Iедал харцо дагахь уьш хиларна. Схьагарехь, НКВД-чу хьаькмаша суд йаран хорма, мелла а керлачу Iалашонехьа узуш, нийса хийцинехь а, амма цуьнан чулацаман хатI хьалхалеррачу эшарехь дитинера цара – йа иза оцу Iалашонца нисдан шаьш цакхиарна, йа шайн хьекъал цатоарна: башха хьекъална кIорге йолуш а бацара хIетахьлера НКВД-н белхахой а, йа суьдан куьйгалхой а: уьш дукха хьолахь леррина долу, хьовха, ур-аттал дуьззина йукъара дешар а чекхдаккхаза хуьлура. ГIалитIера ваийтинчу коьрта бехке вечо, прокуроро, дарехь, гIараваьллачу Москварчу генеральни прокурорах – Вышинскийх тарвала гIерташ, аркъал а сетташ, аз стамдина хаьттира:
– Гражданин Мотбехов Тойсум Абастович, даре дой ахьа: айхьа районехь кхоьллинчу къайлахчу буржуазно-националистически организацина коьртехь хьуо хилла хилар?
– Ца до! – доцца, майрра дIатеттира Тойсума шен боцу бехк. – Йа и тайпа организаци кхоьллина а йац ас, йа цуьнан коьртехь а ца хилла, йа и стенца йуу а ца хаьа суна! – тIетуьйхира Тойсума, чуьра цхьаберш бийла а беш.
Оцу тайпана хуьлура цуьнан кхидолу жоьпаш а. Цо бохучуьнга нисдеш, цунна тIаьхьахIуттий, жоьпаш лора вукхашимма а. Амма кхана Iуьйранна арадевллачу районан а, гIаларчу а газеташа зорбатоьхначу репортажехь, нах цец а бохуш, нисса пурхнехьа йаздина хуьлура: «Даре до! Бехке ву со и организаци кхолларна».
Иза а дара цу хенахьлерчу НКВД-н хьаькамийн хьекъалдацар: царна хIунда ца хаьара, пропускашца чубитинчу, шайна тешаме хетачу корреспонденташна а, вукхарна а йуккъехь вер вуй цхьаъ йа шиъ, и репортажаш нийса цахиларх лаьцна кхечаьрга къайллаха аьн дерш?
Йа шайн луьралло уьш массо а совцор бу моьттура?
Къаьсттина эскинхойша тамаш бийриг дара оцу репортажашна кIелахь хIоразза а йазйина «Мотбехов Эмин» – цIе хилар! Иза-х Тойсуман ден вешин кIант вара, да веллачул тIаьхьа Тойсума дола а дина.
Ткъа иза а иштта нисдинера НКВД-рчу хIетахьлерачу хьекъалечу хьаькамаша – цатешарш а тешийта!
Процесс дIаоьхура.
Политически агIонех дерг дийцинчул тIаьхьа, суьдехь хетта долийра Тойсуме а, вукхаьрга а, цара экономикехь динчу зуламех.
Кхузахь йуьхьанца кхин а майра велира Тойсум: цо хецца дагахь охьадагардора ша куьйгалла динчу экономикехь хиллачу кхиамийн терахьаш, уьш зорбатоьхна газеташ а дуьйцуш. Амма кестта йиш йуьйхира Тойсуман а, вукху шиннан а: уьш чубоьхкинчул тIаьхьа йинчу ревизино ма-йарра гучайаьхнера цара мел йина припискаш а, къоланаш а. Царна хьалха уьйхьира цара харц мел йаздина квитанцеш, хIиттийна финансийн ведомосташ. ХIинца-м чохь ладоьгIучарна а дукханне а хуурш дара суьдо Iорадохурш.
Кхааммо а кортош охкийра. Делахь а Тойсум къарвала ца туьгура:
– Аса вайн экономикна дина зулам дац, пайда бина!
– Делахь-хIета, – ша-шех тоьъна элира суьдан председатело. – Ахьа хьайн куьйга колхозан экономикина дина зулам а гойтур ду-кх хьуна вай хIинца!
Тойсум а, чуьранаш а сакх хилира.
– Кху гIуллакхца доьзна долу «вещественни доказательство» схьагайтал хIинца, – элира суьдан председатело неIсагIехь лаьттачу шинга.
Цу шимма вахана, ара а ваьлла, йуха йиллинчу залан неIарех, массарна а гуш, чутеттира цхьа жима астагIа сира вир. Ах чоьхьа а йаьлла, вир цIеххьашха неIсагIехь сецира, шайн виран амалехь, кхин меттах ца хьовш. Арахьа лаьттачаьрца хилла волчу Тавсолтас – (и цIена дагадогIу цунна хIинца а), – тIе а веъна, тIехьашхула теттина, вир йерриг а чоьхьа йаьккхира, ша а чоьхьа валаран дуьхьа. НеIарш тIечIегIира, Тавсолта а чохь вуьсуш. Вир дIахIоттийра нахана гойтуш суьдана хьалха, кхаа кога тIехь, цхьа ког шен кхозуш а болуш.
– Гой хьуна хIинца? И болх ахь биний? Оцу балхана бехке вуй хьо? – хIиллане хаьттира суьдан председатело.
– Ву.., – корта охьабахийтира Тойсума.
– Суьде ала хIума дуй хьан? – йуха а хаттар дира суьдхочо, и кхузахь ала оьшуш а доццушехь, дуьххьалдIа чохь ладоьгIучарна а Тойсум ша ишта говза кIелвитна хилар дIагойтуш.
Тойсум вист ца хуьлура.
– Алал! – йуха а цавашарца хаьттира суьдхочо.
И чоь а йекош, вир Iаьхира.
Зал йатIийра адамийн деларо.
– Арайаккха и чехка! – мохь белира суьдхочун.
Тохарлеррачу шимма, оззийна, вир арайаьккхира. Иза а дара цу заманахьлерчу йуристийн къоьлла гойтуш: бехкебийраш дукха хьолахь буьззина бехке ца хуьлура, Ткъа хIуъа-а тIеоьзна а, церан бехк чIагIбан дезара.
Суьдан председатель, шех тоьъна, хьоьжура зала чу: цхьацца гIалаташ дийлинехь а, суьдан процесс, коьрта долчунна тIехь, чуьра нах а тешош, дика нисъеллачух тера хетара цунна: бехкебечара шайн бехк оццул тIе а лоцуш (Москвахь санна!), хилла а йацара кху районехь и тайпа процессаш…
Коьрта бехкевечо, прокуроро, суьдан процессан жамIдеш, шен дIадерзоран къамелехь дийхира суьде цу кхаанне а, царех цхьаъ ца къастош, тоьпаш туху кхиэл йар.
Чекхволлуш, тIетуьйхира цо, йуха а, гарехь, Москохарчу гlaраваьллачу генеральни прокурорах Вышинскийх тера хила гlepташ, аз а стамдина, аркъал а таьIна:
– Уьш дуьнен чуьра, лар йоцуш, тIепаза бовр бу, шайн халкъан дагахь ца буьсуш, шаьш цунна йамарта хиларе терра. Церан каш а, эрна лаьттар ду, тIе къух а даьлла, тIевогIуш стаг а воцуш, йукъ-кара шайна тIехула къийгаш а хьийзаш, ур-атталл уьш а церан коша тIе ховша а ца йешаш. ХIу дайла халкъан мостагIийн! – зала чу хьаьжира прокурор ша динчу къамелан Iаткъам толлуш. Чохь тIараш дийкира. Прокурор,тоам хилла, охьахиира: цунна дага а ца догIура суьдан кхиэлаца тоьпаш тоьхначеран каш хуьлуш цахилар а, къийгаш адамийн коша тIехула цахьовзар а, хIунда аьлча цу чуьра хьожа цаьрга дIа ца кхочу дела. Прокурорна и бен а дацара: коьртаниг – аплодисменташ дара…
Прокурор а, коьрта суьдхо а (ший а гIалитIера ваийтина волу) мел гIиртинехь а, важа, кхузара йукъавахийтина, ши суьдахо тIе ца верзарна, хIоранна а, тоьпаш туху кхиэл а ца йеш, итт-итт шо хан туьйхира. Иза, цу замане хьаьжча, башха къаьхьа кхаъ а бацара: и-м бехк банне а боцчарна а тухура хIетахь «кхааммо». Тойсуман шина накъосто шайн тIаьххьара олу дош ца олуш дитира.
Тойсума, шен тIаьххьарчу даша тIехь, дегI нисдеш хьала а гIаьттина, суьдехьа а вирзина, элира, чуьранаш сакхбевлла ладоьгIуш а болуш:
– Сан хIумма а дац суьде ала цуьнан кхиэлах лаьцна: и хилла йаьлла. Амма кху чохь прокуроро шен къамелехь элира, тхох кхаьрдаш, ур-атталл къийгаш а йешар йац тхан коша тIе ховша бохург. Цунах лаьцна оцу прокуроре шегга, амма шуна а хозуьйтуш, суна дIаала луур дара: цуьнан коша тIехь къийгаш ур-атталл нишка а ховшур йац!..
Чохь мел верг – Тавсолтина дика дагадогIу, – тоха са доцуш, гIадвахана велавелира. Хьалхахьо Iачу Далхьаде, лере а таьIна, Тавсолтас элира хIетахь:
– ГIеххьа къинтIера вели-кх со цунна, цо и дика аларна!..
* * *
И дерриге дага а лоьцуш, ойла йеш, вогIура Тавсолта: «Дика ду: хIетахь Тойсумна итт шо туьйхира. Ткъа диъ бен а ца даьлла… Веддаволчух иза тера а вац… Ткъа иза схьа хIунда хецна йалх шо хьалха? Цунна хIинца НКВД-с тIедиллинарг a xlyн ду?..» – цу шеконаша садууш вогIучу Тавсолтас сихдира хIинца ша Далхьад волчухьа эцна болар…
IАЬРЖА ЛО
Тавсолта дIакхаьчча, райкомна хьалххахь репродуктор кIел гулбелла нах лаьттара. ТIевахара: хаам бора мостагIаша Малгобек дIалаьцна, Лаха–Неврехьа тIетеIаш а бу, цхьаццанхьа чу бомбанаш а йиттина бохуш. ЛадоьгIучаьрца Далхьад а вара. Маршаллаш хаьттина, ший а йистехьа велира.
– Ахь соьга хIунда кхайкхина? – Далхьаде хьаьжира Тавсолта.
– Корехула хьо вогIуш а гина, аравелира со… Цу чохь а дийца мегар доцуш, сов къайлаха хIума ду хьоь хаийта дезаш.
– Дера, сан а-м ду! – Iа ца велира Тавсолта, шениг хьалха ца даьккхича.
– Делахь, дийцал хьайниг!
Тавсолтас дийцира, ша хIинцца кхуза схьавогIуш, Эскинойн-эвла йистехь шена цIеххьана Тойсум гар а, цуьнан шеконе лелар а, цунах шена хеттарг а. Цеце корта хьовзийра Далхьада:
– Хьо нийсса схьакхаьчна! Цунах доьзна ду ас хьуна кечдинарг а! – Далхьад кхин а йистехьа дIаволавелира:
– Хьуна дагадогIу-кх хьастагIа ЧIап-ломана тIехьа вай десантхой лаьцна. Ткъа цара гIали тIехь а тIечIагIдина, шайна тIаьххье Эскинойхь чукхисса кечбина кхин а десантхой бу, уьш тIеэца кийча берш хьалхехь билгалбаха дезаш а дара шаьш аьлла. Ткъа вайн НКВД-с и тайпа нах, хьалххехь зиэ а зийна, гучу а баьхна, хIинццехь леца план хIоттийна. Кхийтин хьо: хIунда хьажийна шун йуьрта Тойсум, и лаьцначуьра ведда кеп а хIоттийна? Гой хьуна, Тавсолта, и Тойсум а, цо шеца балон берш а, вайнехан гIиллакхе оьзна, тIеоьцу берш а хила тарло йуьртахь. Ткъа вайн НКВД-с и тайпанаш а, бакъ болу мостагIий а лерина чубухкур бу. Ткъа райкомана шен районехь ца оьшу НКВД-хойн и китарло: царна медалш йезара бохуш, тхуна йуьхьIаьржо хьашт йац. Шун йуьртана а и сийлахь хир дац. Ахьа, сихха гIой, йуьртахошка дIахаийта – хьайна тешаме хеттачаьргахула – и тайпа нах тIе ма оьцийла, мелхо а, гучу ма-бевлли, цу сохьта Iедале дIалойла алий.
– Дика ду, – резахилла Тавсолта, сихха Эскиной вухавахара.
* * *
Тойсум, тIай йистехь Тавсолтех ша дIакъаьстинчул тIаьхьа, сарралц Эскинойн хьуьнчухула а лелла, эххар а эвла йисттехь вехачу Бетаран кетIа хIоьттира.
Садовшшехь догIа доладеллера. ТIевахна, Бетаран кор туьйхира Тойсума. Бетар кетIа велира:
– Мила ву хьо? Чувола. ДогIанехь ма латта, – элира Бетара.
Ший а чувахара.
– Бетар! Со ца вевза хьуна? – хаьттира Тойсума, вела а къежна. – Со Тойсум ву. Хьуна ма-хаъара, цхьа а бехк боцуш, итт шо хан тоьхна, Сибрех вахийтира со. ХIинца, аьтто а баьлла, лаьцначуьра ведда со, кхеран зама дIайолуш а гина. Чувитахь со. Цхьана-шина денна, мукъна а. Вайшинна йукъахь, вон деъна меттиг хиллехь а, машар а бара-кха хIоьттина. Вайнехан Iедалехь чIирхо а чувуьтуш дара-кха, цунна орца эшча. Чувитахь со.
– Дика ду. Чувита-м ца везара хьо. Делахь а чувеъна ваьлла. Сан чохь мел ву – сан тIома кIел ву хьо. ДIатарло хIоккхуза. Ши-кхо де йоккха хан йац! – элира Бетара, и кхин дIа Iайта шен ойла йоцийла хоуьйтуш. Тойсум, дагахь ийзалуш Iара, тохарлера Бетаран йиша цIеххьашха гучу ма-йалахьара бохуш.
Бетаран зудчо хьешана хьалхахIоттийра нехча, сискал, кхерзина хIоаш, гIалмакх-чай. Сонехь, нара тIехь вижа мотт а кечбира. ДIадийшира. Кестта Бетаран цIенна тIехула кема хьаьвзира. Тойсумна дика хаьара и хIун кема ду, делахь а, набъечуха, теббина Iapa. Чуьранаш а наб кхетта бара. Кестта тоьпаш йуьйлу а хезира. Тойсум тIаккха а чIоггIа наб кхеттачуха Iуьллура. Тоьпийн татанаш кхеран цIийнегахьа тIехилира. Бетар хьалаиккхира, шаьлта караэцна, Тойсум а меттахваьккхина, лулачуьра шен ши ваша а схьавалийра. Цхьамма-м ков туьйхира. Теббина, дуьхьалвахара массо а.
– Мила ву? – хаьттира Бетара.
– Ков схьаделлахьа! ДогIано вашийна-кх тхойшиъ.
– Ой! Хьабаз вац и?! – аьлла, иза озах вевзинчуха, Бетарна йуххе таьIира Тойсум. – И суна вевзаш тешаме стаг ву.
Бетара чувигира иза а, цуьнца верг a. TIepa церан йашийна плащаш пенаца хьалаоьхкира. Охьаховшийра.
– Марша догIийла. Аш а хIун леладо буса, догIанехула? Тоьпаш йуьйлу а ма хезира? – хаьттира Бетара Хьабазе.
– Тхойшиъ хьуьнчухула схьавогIуш, муьлш бу а ца хуучара тIаьхьа тоьпаш туьйхира тхойшинна. Халла кIелхьаравели. Бодашкахь кхин дIагIойла а ца хилла, шун коран серлонашкахьа схьавирзира тхойшиъ, – дуьйцура Хьабаза.
Цуьнан накъост, вист ца хуьлуш, сапаргIат Iapa, цигаьрка а уьйзуш.
– XIapa мила ву, вовзийтахьа, – элира Бетара.
– XIapa… немец ву… хIинцца кеман тIера чукхоьссина… Со волчу ас дIавуьгуш..
– Ахь хIун до цунах? – шеквелира Бетар.
– Хьошалла до-кх! ДIалачкъош! ХIорш тоьлла богIу! Ткъа суна хьаьхна колхозаш! – бат aгlop а саттош, элира Хьабаза.
– Хьабаз тешаме стаг ву, соьца чохь ваьллина. Стохка дIахецна и, хан чекх а йаьлла, – Бетар, шен лаамехьа узуш, кхетийра Тойсума.
– Делахь а… со волчу вон валийна, – чордо вистхилира Бетар.
