скачать книгу бесплатно
– Селита! Соьгара кехат цадарах, со тIамехь вийна аьлла, хьайна хазарх – иза билггал бакъду йа дац къастталц, хьайн дашах йуха ма йаьллахь! ТIамехь хIуъа а хуьлу боху, хьуна… Со вуха вогIур ву хьуна! Со цIа кхаьчначу дийнахь гуттаренна а цхьаьнакхетар ду вайша!
– Кхерам бац хьуна!.. Иза а аьлла, соьга кехат ца йаздеш Iен-м ца воллу хьо?
– ХIан–хIа! XIop мукъачу сохьтехь йаздийр ду ас хьоьга кехат… школе.
– Жоп доцуш дуьсур дац хьуна. Йазделахь, Увайс, со хьоьжуш Iийр йу хьуна! – барт хилира церан.
– Селита! Вайнехан Iедалехь, ишттачохь, барт чIагIбеш, кара хIума луш хуьлур-кх!..
– Суна xlapa зезаг тоьар ду!.. Хьоьгахь… сан йовлакх а ду! Царел тоьлаш кхин хIун йу вайшинна?
Шен кофтин кисанарчу блокнота йуккъе диллира йоIа зезаг:
– Xlapa-м ас лардийр ду, хьуна, хьо цIа кхаччалц!
Селитин куьг лаца гIоьртира Увайс.
– ХIан-хIа! И мегар дац! – йухахилира йоI.
– Селита! Вайша бохучу тIехь хьо йелахь, вайшиннан барт чIагIбеш, куьг дала-м деза ахь соь, хьо сан хирг хиларх дуй бууш… Ас дуй боу, хьуна, xIapa Iалам теш долуш: вайша дийна а долуш, хьо йоцург зуда хир ма йац сан!
Увайса йоIе куьг кховдийра. Селитас дIаийцира.
– Ас а боху: вай дийна а долуш, хьо воцчуьнга гIyp ма йац со!
КIентан дог тешшош, доггах дийкира йоьIан аз.
Цу сохьта, Увайсана зезагийн курс а, Селитина зазкочар а дохьуш, схьакхечира Анна Львовна.
– Варийлахь, Увайс, школе йазделахь! – элира хьехархочо. Къона йогу церан беснеш гича кхийтира и кхеран къамел даггара нисделла хиларх. Хьуьнхара арабевлча, эскаре боьлхурш йуха а шайн могIаршка нисбелира, вуьйш уллобевлла а богIуш.
Шайн эшарца, шайн гIовгIанца дIакхечира уьш райцентре. Эскаре баьхнарш военкомата хьалха дIа а хIиттийна, кIеззиг къамел а дина, военкомо тIаккха омра дира, киралело машенашна тIебовла аьлла. Эскаре баьхнарш, тIаьхьабаьхкинчеран Iодика йеш, хьаьвзира. Дауд мараиккхира йижаршна а, Кесирина а, Анна Львовнина а. ТIаккха, Эскинойхьа бIаьрг а тоьхна, машена велира. Увайс Кесирина мара а иккхина, Анна Львовне куьг а луш, Iодика йина ша ваьллачул тIаьхьа, шина йишига дIа а хьаьжна, висира. Анна Львовна сакхйелира: цунна хаьара вайнехан Iедалехь нехан мехкаршка Iодика йеш куьг далар, йа мараэккхар ца догIийла. Амма xIapa меттиг шатайпа меттиг йара: нах луьрчу тIаме дIабоьлхуш.
– Ткъа кхеран Iодика йан ца лаьа хьуна? – йелайелира нохчийн гIиллакхех кхета Анна Львовна. ТIаккха Нурседас майрра куьг дIакховдийра Увайсе. Цул тIаьхьа Увайса а куьг делира, ша муха, хIун дича нийса хир дара-теша бохуш, йоьхна лаьттачу Селите: куьйгаш лецна а долуш, и шиъ вовшийн бIаьра хьаьжира – оцуьнца, дашза, кхин цкъа а, чIагIбира цара шайн хьуьн чохь хилла барт. Увайс тIаьххьарчу машена велира. Къона эскархой къайлабевлира, машенаш тIера схьа куьйгаш а лестош… Ойлане тIаьхьа хьуьйсура бухабиснарш. Уьш новкъа баха хIинцца схьакхиъна Расул, цIийвелла, ша-шех вогуш лаьттара, ша тIаьхьависарна. Нурседа шех кхаьрдий-техьа аьлла, дагахь эхь хийтира цунна, шел кегийнаш кхин цкъа а, ша цIахь а вуьсуш, тIаме дIабоьлхуш а байна: Нурседа баккъал а кхоьлина хьаьжира цуьнга.
Анна Львовнина дагатесира: «Сийлахь-доккха декхар тIелаьцна цара… амма… буха ца боьрзу берш а бу-кх цаьрца»…
ХIинца, Увайс а дIавахна, ша йуьсучу Кесирица цхьаьна цIехьа дIайолайелира Анна Львовна.
Школера божарий тIаккха а бехха лаьттира, дIабаханчарна тIаьхьа хьуьйсуш…
Шайн йуьрта йухакхаьчча а, кегийрхойн бIаьргаш чохь, хIинца а даза дисина, суйнаш догура, зударийн бIаьргаш чохь, охьаэгаза дисина, хин тIадамаш лепара…
БУЬЙСАНАН ДЕСАНТ
Гуьйрено басешна тIера баьццара хут оззийна охьа а даьккхина, царна можа кортали тIетесира. Амма иза а, де-дийне мел дели, сихха макхлуш догIура. ДогIанаш дуьйладелира. Денош сихха шеллуш, мохо раз деттара дерз. Дерзаца наггахь хаалора лайн жоржан буьртигаш а – тIетеIачу Iаьнан геннара геланчаш. Мох, цкъацца кхин а карзахболий, Iаннашкара барзах схьахьодий, буьйсанна сахиллалц такхорех каетташ, тхевнаш дегош, yгlypa. Кхин а сингаттаме хетара, вуьшта а сакъерадала кIезиг бахьанаш долчу йуьртахь.
Фронте баханчу Даудера а, Увайсера а кехаташ доцуш, тIе Терентьевгарий, Керимерий догIурш а севцца, хIинца къаьсттина сахьийзара цIерачийн. Газеташий, радиоссий схьакхоьхьура фронтера буьрса хаамаш. Адамаша, лергашца ладоьгIна ца Iаш, шайн дегнашца а ладоьгIура радион дикторе, цуьнан озах а хаан гIерташ фронтехь хилла болу хийцамаш.
Йурт, гlap йайна, таьIнера, амма дорцана гулйелла марха санна, йулайелла хетара.
* * *
ТIаьхьо чувеъна Тавсолта дIавижа кечвеллачохь цхьамма-м кор туьйхира: боданехь халла къаьстира райкомерчу Юсупов Далхьадан амат. Цкъа шен бете пIелг а баьхьна, меллаша куьг ластийра цо, арахьа кхойкхуш. Лаан доцийла кхетта Тавсолта, сихха барзакъ йуха тIе а дуьйхина, чуьранаш сама ца бохуш, меллаша аравелира. Далхьада, шаьшшиъ сельсоветехьа дIавоьдуш, шабарца дийцира:
– Немцойн кема, ЧIап-ломан тIоьхула а хьаьвзина, цига боьра чу хIинцца десантхой а кхиссина, дIадахна… Уьш схьалеца кечйина группа лаьтта вайшинга хьоьжуш. Цигахьара гIашнекъаш дика девза аьлла, хьо дагавеанера тхуна…
XIapa шиъ дIакхаьчча, группах ах, коьртехь кхузарчу гарнизонера лейтенант Еланцев а волуш, дIайахана хиллера, десантхой тIебогIу некъ дIалаца. Ткъа йисинчу группин ах, коьртехь хIинца Далхьад а, милицера капитан а волуш, десантхой бухабовла тарлу некъ царна тIехьашха бехка новкъа йелира, массеран а карахь кийчча герзаш а долуш.
Боьрахула, йукъ-кара соьцуш, богIура xIopш: бодашкахь Тавсолтина а халла къаьстара гIашнекъаш. Эххар, мархаш дIаса а хилла, схьакъедира беттан марс.
– Хьажал! – сецира Тавсолта. Схьаийцира, дукха хан йоцуш, дойна диттан га. И саннарш кхин а гора Iохкуш. – Кхузахь чукхийсина и йовсарш: дукха ду маждаланза кIеда гIаш а…
Беттан марс мархийн йарашлахь йуха а байра. Капитана, дуьхьал йовлакх а лаьцна, лаьттахула лохха электрофонарь хьовзийра: эткийн лараш йара!
– Кху лорах гlyp ду вай, – сацийра Далхьада.
Кестта ЧIап-ломан когашкара схьа герз долу хезира.
– Вайчех дац, – билгалдира Тавсолтас.
Дуьхьала а тоьпаш йийкира.
– Вайчара йетта, – соцунгIа хилира Тавсолта.
Тапча а карахь Расул хьалхаиккхира Далхьадна:
– ТIеххьашха тIегIо вай царна?
– И кхераме ду: кхиссарш хилахь, царна хьажийнарг вайчарна а кхета тарло, – ца магийра и капитана, – мелхо а кхузахь дIатеббина собардан деза: десантхой эххар а бухабевр бу. ТIаккха, кхуза уьш схьакхоччуш, гойтур вай царна. Дийна карабахка а мега, гуо лаьцнийла хиъча.
Далхьад резахилира. Йуха а герзийн татанаш схьахезира. ДалхьадгIар тапъаьлла дIатийра…
Цу хенахь ЧIап-ломан когашкарчу боьрахь, боккхачу шина кхерана йуккъехь, хьуламна бегIийла меттиг а карийна, севцнера десантхой, шаьш гучубевллийла а хиъна, кхеташо йан. Уьш кхоъ вара: немцо, нохчо, оьрси. Царалахь коьрта волчу немцойн лейтенанта элира, ладугIу аппарат цкъа шен лере а йаьхьна:
– Вайна тIаьххьашха богIуш бу. Духадовлийла йац. Хьалхара некъ а дIалаьцна. ХIун де вай?
– ТIамца чекхдовла деза вай! Хьуьн чохь некъаш дукха ду, – элира нохчийчо.
– Нийса боху! – тIетайра оьрси.
– ХIан-хIа! – корта ластийра немцойн лейтенанта. – Вай гучудевлла. Кхузара вай цара довлуьйтур дац. Ирх-пурх а схьалоьцур ду. Йа къовсаделччохь дойур ду дерриш а. Цул тоьлу – карадахча. Шен лаамехь йийсаре ваханарг вуьйш Iедал дац, тIе йийсарехь вай деха а Iийр дац: вайчара хуьйцур ду. ТIом а кестта вайн толамца чекхбер бу. Вай барт бинчу легендица, хьо немец ву! – тIе пIелг хьажийра цо оьрсичунна. – Хьо – румын ву! – нохчочуьнга элира… – Вешан эскар лоьхучохь, гIалат а девлла, чукхиссина вай… Вай карадоьлху! И сан омра ду! – аьлла цо, ладугIу аппарат а, компас а тIулга кIел хьулйира, карта кхуззахь, чим беш, дагийра. ТIаккха, хьалхахьа дIабуьйлабелира уьш, гIожа буьххьехь кIайн йовлакх а айъина.
* * *
ДалхьадгIарна тийналла йахйелча санна хийтира. Хьоьжуш Iен кIорда а дина, цу агIорхьа дIабуьйлабелира хIорш, десантхойн лорах ца туьлуш, лар а луш. Боьрах чекхбевлча гира, дIо йуьрта боьдучу новкъа дIайоьду бодане пхьоьха. Кхийтира: вайнаш бу, десантхой а лецна боьлхуш. Царех, кхаьрга хаам бан тIевеана жимха а схьакхетта, хIорш а царна тIаьххье сельсовете дIакхаьчча, эскаран хьаькамаш чубаханера, йийсархой а эцна, арахьахула неIаре гIарол а хIоттийна. Биснарш, тоба а йина, арахь лаьттара. Милицин капитан а, Далхьад а чувахара хецца. Тавсолта а, Расул а арахьарчаьрца висира. Кестта милицин капитан йуха аравелира цхьана накъостаца: хIоранна тIе а воьдуш активисташкара дIагулдира цо шаьш цаьрга делла герзаш. Тавсолта чордо вистхилира цуьнга:
– ХIай, дукхавахарг! Шуна некъ а гойтуш, шуьцанна къахьегна вара-кха со а! Со чувитийтахьа!
– ХIун до ахь цу чу вахана? Уьш гIали тIе дIабуьгур болуш ма бу хIинца.
– Хьожур вара-кх, цкъа мукъна, и немцой муха бу: адамийн сибатехь, мукъане а буй-те уьш.
– Дера, бу-кх… Цаьрца-м, хьаха, цхьаъ нохчо а, цхьаъ оьрси а ма ву!
– Тпуй! НеIалт кхарна! – лаьтта туйнаш а тоьхна, дIавахара Тавсолта.
* * *
Далхьадна, чу ма-велли, вевзинера соне а хаийна Iан «румын»: иза ЧIебарлахь туьканахь болх бина, маццах и туька а йаьхьна, цкъа чохь а ваьллина волу Хожа вара, Далхьадна, цигахула командировкехь лелаш, дуккхазза а гина. Хожас тIаккха охьадийцира ма-дарра дерг: кхузарчийн дог-ойла Iедална дуьхьал ира-кара xIoттo дахкийтина шаьш аьлла.
Власовцо а къайла ца даьхьира шена хуург:
– Кхин а тIебахка безаш десантхой бу… Цундела кхузарчу бахархошлахь уьш тIеэца кийча берш хьалххехь билгалбаха дезаш а дара тхо…
Вукху соне а хаийна, Iавеш волу немцо цабезамца хьаьжира цу шинга.
– ХIинца ахьа хIун олу! Хьан легенда-х йуьйхи! – хаьттира чекисто.
– Ас шуьга хIумма а эр дац! Со гIалитIе дIавига! – куро сеттира немцо шен гIанта тIехь.
– Цигахь-м эр ду, хьуна, ахь! – велавелира чекист.
Цу буссехь уьш гIалитIе дIабигира…
* * *
Тавсолта чукхаьчча, чуьранаш, массо а тIе хIума а йуьйхина, лампа а латийна, чухула дIасалелаш бара.
– Хьо ма хьиэвели… ЧIап-ломахьара тоьпаш йуьйлу а ма хезира… ХIун дара? – хаьттира Нурбикас.
– ХIума дацара… ДIадийша! Iуьйранна дуьйцур ду!.. Сахила а дукха зама ца йисна…
Iуьйранна доьзале ша буса лелийнарг а дийцина, Тавсолта балха дIавахара.
ТАВСОЛТИН ДАГАЛЕЦАМАШ
Сихха дIакхача дагахь ког айббина вогIура Тавсолта.
«ХIунда кхойкху-те Далхьада соьга йуха а сел хьалхе?» – ойла йеш.
Йуьртах а ваьлла, Яьссин тIай тIе xIapa кхоччуш, гIалахьара схьайогIу цхьа грузовик некъ схьахьаьвззачохь, хIокхунна а гуш, жимма соцунгIа а хилла, цу тIера сиха охьаиккхира цхьа стаг: кирзан эткашца, йуьхь йаьлла, мокха тиша плащ а йуьйхина, сира месала куй а коьртахь. Ша цхьанна а гой-те бохучу куьцехь, къушха дIаса а хьаьжна, цIеххьана Тавсолтех бIаьрг кхетта, кхунна тIевеара иза, кхоьручу кепехь шена гонаха а хьоьжуш.
– Ассалам Iалайкум, Тавсолта! – элира меллаша.
– Iалайкум ва салам, – аьлла, салам схьа а эцна, Тавсолта дIахьаьжира цуьнга и мила ву ца хууш, цхьаннах-м теро хеташ.
– Со-м Тойсум вай! Ца вевза хьуна? – велакъежира тIевеънарг.
– Ха-а!.. Ганза мел дукха хан йара!.. Марша вогIийла… Ахь хIун леладо? – хаьттира Тавсолтас, шен цуьнга боцу безам ца гойтуш, кIедочу озахь.
– Делан дуьхьа, Тавсолта, хьо Делах тешаш стаг а вара, ас доьху хьоь, цхьаьнгга а ма хьахадахьара ахь со хьайна кхузахь гар: лаьцначуьра ведда вогIу со, со лоьхуш тIаьхьабевлла а бу. ХIинца дIалачкъа меттиг оьшура… Ца хаьа хьуна бегIийло меттиг?
– Хаац, дера-кх! Карор йара иза-м! – аьлла, Тавсолтас кхин тIе ца лецира Тойсум. Сихха йоьду и машен, Тойсуман охьаэккхан аьтто беш, жимма соцунгIа хилар шеконе лецира Тавсолтас.
– ХIа, со ваха! – аьлла, Тойсум йуьрта йистехула хьуьн чу дIатаьIира.
Тавсолтас, цунна тIаьхьа а хьоьжуш, ойла йора: «Баккъал и лаьцна а ма вара, итт шо хан а тоьхна, амма хIинца цуьнан леларан кеп, и веддачух тера йоцуш, цхьана куьцанна цо хIитточух тера а ма йу… Райкоме дIа ма кхаьчча, Далхьаде-м дуьйцур дара ас иза», – бохуш, Тойсумах шена мел хуурш хIинца дерриш духа дагалоьцуш вогIура Тавсолта.
* * *
Тавсолтас цунах дуьххьара тамаш бинарг дара, I929-чу шарахь, дукха хан йоццуш да велла, ша висинчу Тойсума хIетахь, йуьртахойн гуламехь, шен ден вешех Албастах кулак веш куьг айар. Албаст, болх бан хууш, латта а девзаш, дика ахархо вара, Тойсуман къеначу дена дуккхаза a гlo дина а волуш. Цул тIаьхьа Тойсума, комсомоле а ваьлла, кхин а чIогIа дакъалецира колхозаш йохкуш а, кулакаш йуккъера дIабохуш а.
Тавсолтина дагадогIу: цкъа хьалха, баккъал а кулакех тера волу, иттех гомаш а, ворхI йетт а болуш, эвла йисттехь шенна веха Хьаьрмий, йуьрта йуккъехь, хIинца сельсовет йолчохь, шен туька а йолуш, хилла Бахаттий кулакаш биначул тIаьхьа, йуьртахь кхин кулак ван тамехь цхьа а вацара. Амма Тойсума а, и санначара а хIетахь, Сталинан кхайкхам кхочушбеш, «кулакаш» бу бохуш, шайн сискалх бехира «середнякаш» а. Колхозе бовла резабоцчу къехойх а бира кулакаш, «кулакийн цIонганхой» аьлла, цIерш а техкина. Дукха хан йалале, цу йуьртахь латта дикаха девзачех ах гергга ахархой, кулакаш бу аьлла, бахамах а, йуьртах а бехира. Йурт хьалхачул къийелира, ахархойн дог ийшира: итт шо а ца даьллера цара, латтане сатуьйсуш, иза къуьйсуш, деникинхошна дуьхьал цIечу байракха кIел, Советан Iедал доккхуш, тIом бина, эххар толам а баьккхина, Ленинан партис халкъана и латта делла а. Амма Сталинна хиира иза кестта халкъера йуха дIадаккха, дерриге халкъах шен йалхо а веш. Иза Сталина кхочушдира Тойсум санна болчарна тIе а тевжина.
Ткъа муьлш бара хIетахь йуьртахь Тойсум санна берш? Къехошна йуккъехь а дукха бара, цхьацца бахьанашца де эшарна, къахьега тIера а болуш, амма, аьтто ца нислуш, кIелбиснарш. Делахь а царалахь кхин тайпа а дара: болх бан цахаарна йа и доггах бан мало йарна къийбелла, оцу хьолах а боьлла, и хийца а ца гIерташ, иштта дIа бехарш.
КхоалгIа тайпа а дара – ТойсумгIар: керлачу замано шайна лучу аьттонех кхетта, цунна тIе а тевжина, амма цунна шаьш хьанал а боцуш, ма-хуьллу цунах шайна пайда оьцуш, цуьрриг а кхечарна шайх зулам даларх эхь а ца хеташ. Ишттачара, шаьш башха къа а ца хьоьгуш, Iедалан некъ дIакхоьхьу а бохуш, катоьхнна шайн гIуллакх дора хIетахь.
Тавсолтина дагадогIу: билггал ишттачийн аьтто беш мур бара и, хIетахь Ленинан некъ а хийцина, Сталина йукъабаьккхинарг. Ша йайтинчу коллективизацех а кхачам ца хуьлуш, Сталина кестта хIетахь «сплошной коллективизаци» кхайкхийра. ТIаккха Тойсума, йа къехой а, йа шен тайпанхой а ца кхоош, шена мел цавезарг, кулак а веш, ондда дIайаьхьира йуьртахь «сплошной коллективизаци» а. Тойсум «принципиальни» белхахо ву аьлла, кестта парте ийцира, йуьртда а вира. ХIинца иза кест-кеста НКВД-чу оьхуш а хаалора нахана. Цунна дуьхьал ваьлларг чувуллура йа балхах вохавора. Цунна хIума аларх а ларлора нах. «Сексот» боху цIе, цхьанна а гуш йоцуш, Тойсуман букъа тIелетира кестта. Тавсолтина дагадогIу, ша тIаьхьо Далхьаде хаьттичахь хIун ду и «сексот» бохург? – «къайлаха гlo дийриг» – ву цо аьлла.
– Хьанна до-те цо гlo? Нахана-м зуламаш ма до цо, – элира Тавсолтас.
– Iедална… Хьавха… НКВД-на, – къорра дIахадийра и къамел хIетахь Далхьада, ша а оцу гIуллакхна резавацар гIеххьа схьакъажош.
И тайпа «къайлаха гlo дийраш», миччахь а тосабелча, уьш кхахьпанел а боьха хеташ, ма-хуьллу царех ларлора нах.
Хьаькамаллехь берш а къаьхкара царех: уьш царна а кхераме бара. «Мотт беттарш» аьлла, и кхардаме цIе а тиллира ишттачарна халкъо, шена царех гlo ганне а ца го дела. Амма цу тайпана «къайлаха гIодийраш» – «мотт беттарш» – шен халкъана йуккъехь Сталина шуьйрра баржор дара иза халкъах цатешар гойтуш: Ленин веллачул тIаьхьа ша йукъадаьккхинарг халкъана деза хIума доцийла шена а хаьара цунна. Ленина кхоьллина йолу халкъан пачхьалкх, халкъах а йаьккхина, цунна дуьхьал йерзийра Сталина, цундела и тайпа «къайлаха гIодийраш» Сталина халкъана йуккъехь а, пачхьалкхан маьхькамашлахь а тIех шуьйра баржор, халкъан дуьхьа а доцуш, мелхо а, халкъана дуьхьал дара, и халкъ Сталинан буйнахь латто аьтто беш. Амма халкъана и моттбеттарш ца оьшура.
Баккъал аьлча, халкъан йолчу пачхьалкхехь халкъана дуьхьал цхьамма дийриг, цунна гучу а ца долуш генна дIагIойла а дац, халкъан гIорто ша халкъ хиларна, Ленина и ма-аллара.
Ширачу Египтехь, Римехь, ГIажарийн имперехь, Паччахьийн Россияхь, массо а халкъа йоцчу пачхьалкхашкахь цундела Iедалхоша баржош а хилла и тайпа моттбеттарш шайн халкъана йуккъехь. Цундела Гитлера а, цунах терачу вайзаманахьлерачу кхечу диктаторша а шайн пачхьалкхашкахь вайн заманахь а шуьйрра дIахIоттийра и гIуллакх. Амма массарел а чIогIа, массарел а шорта и гIуллакх шен махкахь дIахIоттийнарг Сталин вара: цо йоьттира шен пачхьалкх сексотех, царех халкъана дуьхьал гIорто йеш, адамаш вовшех цатешарх пайдаоьцуш. Цундела халкъана кIорггера ца безара моттбеттарш. «Дош дацар-кха уьш берриш а лаххьийна дистина доьдучу хиэ ца бахьийтича», – олура Тавсолтас а, царах къамел ма-тасаделли.
Амма Сталинна а, цуьнан коьрта гIорто хилла дIахIоьттинчу НКВД-на а чIогIа оьшура уьш: царна тIе а тевжина латтадора Сталина шен карахь Iедал. НКВД-ссий, и моттбеттачарий гlo дира Сталинна парти шена кIелхьаша а. Цундела Сталина, гарехь, церан а аьтто бора.
Тавсолтина дагадогIу, «сплошной коллективизаци» дIахьош, Тойсуман кхин а майравалар: шеца накъостий а оьций, хьеннан а чу воьдий, цIийнах хьожура, карийна йалта «пачхьалкхана» дIахьора, «совнаха бежана» колхозна дIадуьгура, тIечехара, луъу стаг, лоций, дIавуьгуьйтура. Тойсумна дуьхьал наха оьхуьйтучу аьрзнех а хIума ца хуьлура. Нах Iадийча санна бисира. Тойсума байира цу йуьртахойн Советан Iедале болу тIаьххьара безам. Iедалх а наха дог диллира хIинца.
Тавсолтина, хIинца ша вогIуш, цIеххьашха дагадеара: оццу муьрехь шега цкъа сельсовете кхайкхар. Xlapa а волуш, хIетахь кхеташо йира Тойсума, колхозехь цу шарахь, докъар а ца тоьъна, хIаллакьхилла даьхни йуьртахошкара, хьаьнгара мел, xIун схьайаьккхина меттахIоттаде вай, аьлла.
– Хьуна хIун хета, Тавсолта? – аьлла, Тойсума хIиллане бIаьргаш кхунна тIедуггIушехь, чохь инзаре тата делира, коран рама дIакхоьссира, стол харцийра, чу кIур хIоьттира, нах аркъалъийгира. Амма, цхьадика, цхьа а ца лазийра, кегаберса чкъуран чевнаш хилар доцург.
Хилларг теллича: цхьамма-м, хIорш чу а гулбалале, хьалххехь, кхеран стол кIел чуьйна гIуммагIа йиллина хиллера, тоьпамолханах йуьзна, чу чаччамаш а ца йохкуш, пенан кIелдIахула арахьа даьхьна чимчаргIа а долуш. Гарехь, иза арахь лата а дина, дIавахнера зуламхо, xlopш чугулбеллачул тIаьхьа. Тойсума оцунах а шена пайда ийцира. Цу сохьта кехат дахьийтира НКВД-е: «Йуьртахь Советан Iедална дуьхьал кечбеш кулакийн гIаттам бу. Сельсоветана чохь бомба а эккхийтина. Оцуьнан тхан шеконехь берш хIорш а бу», – аьлла, шена ца везачу исс йуьртахочун цIерш тIейазйина кехат къайллах дIаэцна вахийтира цо пхийтта шо кхаьчна волу ден вешин кIант Эмин. Тавсолтина дагадогIу: сатоссуш йуьрта НКВД-н бIо беана. Шиъ лецира. BopxI, шаьш хоьттийла а хиъна, ведда, ЧIап-ломан хьехахь дIалечкъинера. НКВД-ерчу эскархоша, уьш болу меттиг схьа а карийна, вукху дийннахь гуо лецира царна. Карабахка ца туьгура. ТIом бира. ТIаьххьара а схьайуьйлу тоьпаш севцича, ларлуш тIебахна эскархой хьаьвсича: ворхIе а вийна Iуьллура. Амма цаьргахь шиъ бен топ йацара. Толлуш, церан дегIех хьаьвсича, массо а «бандит» цхьабосса ког-куьг дилина, маIарш дIахедийна, чухула цIена дуьйхина, схьагарехь, шайн дагахь хьалххехь гIазот тIеэца кечбелла нах хиллера. Вала охьавоьж-воьжнарг къилбаседехьа йуьхь йерзийна а Iуьллура…
Цу дийннахь меттигерчу НКВД-н хьаькамо рапорт хьаладахьийтира: «Кулакийн гIаттам бохийна. Исс бандит вийна. Герз схьадаьккхина, биснарш бевдда, уьш схьалеца тIаьхьабевлла бу»… Тойсумна грамота а, меттигерчу НКВД-н хьаькамна орден а йелира. Амма царех цхьамма а хIетахь ойла-м ца йира: и гIаттам «кулакийн» муха хуьлу, кулакаш тоххара бохийна махках баьхна хилча? Дагадеънехь а, и санна дерг хIетахь хьахо цхьа а вер вацара: ТойсумгIар тоьлла мур бара. Тойсумах, дукха хан йалале, райкомпартин пленумехь райкоман а декъашхо вира. Цу муьрехь аьттонаш совбуьйлуш вогIура Тойсум.
Амма цунна а ца хуьлура даим а аьттонаш. Тавсолтина дагадогIу, эвла йисттехь вехачу Бетарца хIетахь Тойсуман иккхина дов. Бетара, шеца цхьаьна кертахь вехачу, шел жимахчу шина вешица а барт бина, шун а, малар а хIоттийна, сарахьо чукхайкхинера Тойсуме, тIаккха, мукъна, IадIийр вацара-те иза аьлла, шайгара ца йогIу, совнаха хIуманаш ца йохуш. ГIеххьа маларх а кхетта, дикка самукъадаьлла Тойсум Iаччохь, кIеззиг гIуллакх хилла, Бетар араваьллера. Керла йуург Тойсумна тIейахьаш чуеана Бетаран къона хаза йиша Совпату, пхьарс а лаьцна, Тойсума шена тIеозийнера. Совпатус мохь хьаькхна, чуиккхинера Бетар а, важа ши ваша а. Тойсумна лога тIе шаьлта а хIоттийна, Бетара хаьттинера:
– Ас цхьа лерг доккху хьан! Харжа: муьлхарг?
