Сызып ак нур белән… / Озари душу светом…

Ихтилял – баш күтәрү, фетнә, бунт.

138

Корылтай. – 1917. – № 13.

139

Шунда ук.

Иттихад ислам – панисламизм.

Хөласан – нәтиҗәдә.

Истигъмаль – бик тырышып файдалану.

140

Корылтай. – 1917. – № 13.

141

Бу материаллар барысы да ТАССР Үзәк дәүләт архивында өйрәнелмәгән килеш яталар. – Автор.

142

Кара: Высочайше утверждённое 22 марта 1903 г. Уголовное уложение. – С.-П., 1903. – С. 20.

Хәкарәт кылу – хурлау, кимсетү.

143

Казан Духовная Академиясе профессоры, арабист.

144

Бәянелхак. – 1912. – № 1057.

145

Камско-Волжская речь. –1912. – № 114.

Шәһадәтләр – таныклыклар.

Мәгъкуль күрү – акыллы дип тану.

146

Йолдыз. – 1912. – № 837.

147

«Кешенең сәламәтлеге – телен тыюда».

148

Йолдыз. – 1912. – № 839.

149

Шунда ук. Гасаби чир – тиз кызучанлык.

150

Н. И. Лобачевский исемендәге фонни китапханә кулъязмаларының тасвирламасы. X чыгарылыш. – 1962. – 12 б.

Ямин – ант, ант итү.

Сәфиһ адәм – ахмак, тиле кеше.

151

Йолдыз. – 1912. – № 840.

152

Шунда ук.

153

Контрреволюцион эшчәнлеге өчен Ишми 1919 елда Совет суды тарафыннан атылуга хөкем ителде.

154

Бу турыда кара: Вакыт. – 1916. – № 2008.

155

Мәсәлән, М. Е. Салтыков-Щедринны тәрҗемә итә.

Хәбес кыйлганда – тоткын итү.

Имкян – мөмкин булу.

156

Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 38.

157

Йолдыз. – 1914. – № 1143.

Ислях кылу – реформа ясау.

Кальб – күңел, йөрәк.

Шәһадәт – таныклык.

Имтияз – хокук, өстенлек.

Мөкәммәл – камилләшкән.

158

Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 42.

159

Шунда ук.

Муафикъ – тиң.

Инкыйляб – алмашу, революция.

160

«Буби» мәдрәсәсендә укып чыккан Җ. Вәлиди әдәбият галиме, С. Җәлал язучы буларак танылалар. Гарәп теле белгече Зәйнәп Максудова Бубыйда кызлар мәдрәсәсен тәмамлаган һ. б. (Бу исемлек әле тулы түгел. Монда партия эшлеклеләренең бик зур исемлеге булачак. – Автор.)

«Казан утлары» нда (1969, № 12) чыккан «Буби» мәдрәсәсе» мәкаләсендә булган түбәндәге кисәкне автор «Әдәбият һәм чынбарлык» китабына (1987) кертмәгән (Г.Х.): «Буби» мәдрәсәсеннән чыккан кешеләр революциядән соң дәүләт, партия аппаратында, фән-әдәбият, мәгариф өлкәсендә актив эшләп килделәр. Әдәбият галиме доцент Җ. Вәлиди, язучы С. Җәлал, шагыйрьләр Нәҗип Думави, Г. Биги, Д. Гобәйди – заманында «Буби» да белем алган яки эшләгән кешеләр. Болардан тыш, «Буби» шәкертләреннән кайберләренең соңгы язмышы белән танышу кызыклы булыр дип уйлыйбыз. Мәсәлән, Г. Мостакаев мәдрәсәдән соң Бельгиядә Энергетика институтын, Зыя Мөҗәвиров Америкада Тау институтын тәмамлап, совет промышленностенда эшлиләр. Тәкыюлла Алиев Мәскәү Энергетика институтын тәмамлый. (Ул Березники, Караганда һ. б. урыннарда баш инженер булып эшли.) Гобәй Балтанов – Татарстан Мәгариф комиссары урынбасары була. Миргаяз Алиев, Хөршидә Назирова, Зәйтүнә Назирова Татарстан Үзәк башкарма комитетында, Мәрьям Зәйнуллина партия өлкә комитетының хатын-кызлар бүлегендә эшлиләр. Мирза Алиев егерменче елларда партия тарихы, социология, дарвинизм буенча татарча кулланмалар чыгара. Гобәйдулла Госманов – Алабуга педтехникумын оештыручылардан берсе. Зәки Алиев – Минзәлә Өяз мәгариф бүлеге мөдире. Лотфи Гаделев Уфа радиокомитетында эшли. «Буби» шәкертләренең бик күбесе гражданнар сугышы елларында хәрби комиссарлар буларак танылалар. Нәҗип Искәндәрев 2 нче Армия политбүлегендә һәм ЧОН отрядларында була. Нәби Мансуров Төркестан фронты политидарәсендә эшли, Коканд шәһәрендә «Фирганә» исемле газетаны оештыра һәм аның редакторы була. Сәлим Әминев Алабуга педтехникумында укыта. Абүсәгыйт Шакиров соңыннан Казанда медицина институтын тәмамлый һәм врач буларак таныла. Гарәп теле белгече Зәйнәп Максудова, татар театрына нигез салучылардан берсе Габдрахман Мангушев – шулай ук «Буби» шәкертләре. Соңгы вакытта өлкән буын вәкилләреннән алынган хатларга караганда, Әгерҗе, Вятка ягындагы беренче совет мәктәпләренә нигез салучылар, мәгариф фронты хезмәткәрләренең зур күпчелеге «Буби» шәкертләре булганнар. Зәйнәп Максудовада, мәсәлән, аклар тарафыннан җәзаланып үтерелгән «Буби» шәкертләренең исемлеге бар. Д. Гобәйди – шуларның берсе».

161

Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 38.

162

Октябрь яшьләре. – 1924. – № 3–4.

163

Этой публикации предшествовала объёмная статья Магдеева «Луч света в царстве схоластики» (28 стр. машинописи), датированная рукой автора: 14.Х.74. Статья была дана для ознакомления коллеге-журналисту, в результате чего тот выступил в печати со своей публикацией, в которой широко использовал материал статьи М. Магдеева, вплоть до дословного переписывания целых абзацев и выражений из статьи Магдеева. Статья Магдеева вышла в феврале 1975 года в сокращённом виде под названием «Учёный Каюм-бабай». Рукопись статьи «Луч света в царстве схоластики» хранится в домашнем архиве писателя. – Г. Х.

164

Об этом см.: Ленин В. И. Полн. собр. соч. – Т. 28. – С. 514–515.

165

«Записки Императорского Русского географического общества». – СПб., 1880. – Т. 6. – С. 248–270.

166

Указом называлось свидетельство, выдаваемое Духовным управлением мусульман и дающее право занять какую-нибудь махаллю (приход) в качестве муллы.

167

Сенной базар – мусульманский квартал дореволюционной Казани, где размещались лавки (шкафчики) мелких торговцев. Мелкие торговцы защищали устои шариата, были крайне невежественны и реакционны. Они ополчались против всего нового – театра, музыки, концертов, обучения в светских школах и т. д. Проповедуя на улице религию, с пеной у рта доказывая преимущество ислама над всеми другими религиями, они сами тайком нарушали его каноны: нарушали пост (уразу), пили водку, заглядывали в публичные дома. Герои Сенного базара стали символом косности, невежества, основным объектом насмешек в татарской сатирической литературе начала XX века.

168

Ленин В. И. Полн. собр. соч. – Т. 2. – С. 178.

169

Кулъязма. 1975 елда Казан дәүләт университетының Йомгаклау фәнни конференциясендә (10 февраль) сөйләнгән доклад. – Г. Х. Мөбалятсез – игътибарсыз.

Яләйтә – булса иде.

Әбәдән – мәңгегә, гомер-гомергә.

Әфгаль – фигыль.

Тәэлиф – төзү, китап язу.

Мөҗәллә – шома, ялтыравыклы.

Тәүҗид итү – мөрәҗәгать итү.

Мәэмүр – аңа боерылган.

Мөяссәр – җиңел, җайлы.

Тәрсим – рәсем.

Шәрган – шәригать буенча.

Мәмнүгъ – тыелган.

Сәдакать – турылык, дуслык.

Әшгаль – шөгыльләр.