скачать книгу бесплатно
Сызып ак нур белән… / Озари душу светом…
Мөхәммәт Сөнгат улы Мәһдиев
Гәүһәр Мөхәммәт кызы Хәсәнова
Татарстанның халык язучысы, Татарстан Республикасының Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Мөхәммәт Мәһдиевнең әлеге китабында авторның фәнни мирасы – гыйлем-мәгърифәт, татар әдәбияты һәм мәдәнияты тарихына кагылышлы материаллар, гарәп графикасында сакланган көндәлек матбугат язмаларына, архив документларына таянып язылган мәкаләләр, күренекле шәхесләребез хакында истәлекләр тупланды.
Татар мәдәнияте тарихын, милли тарихны киң масштабта шәхесләр язмышы-тормышы аша өйрәнү, тергезү, бәяләү белгечләр өчен дә, гади укучы өчен дә кызыклы булыр.
Мөхәммәт Мәһдиев
Төзүчесе Гәүһәр Хәсәнова
© Татарстан китап нәшрияты, 2014
© Хәсәнова Г. М., төзү, 2014
Рәссамы һәм бизәлеш мөхәррире Р. Х. Хәсәншин
* * *
Фәнни хәзинәләрне ачу юлында…
Мәдәни мирас дигән бәһаләп бетергесез кыйммәтне бик күпләрнең акылы-рухы, хыялы-зәвыгы тудыра һәм туктаусыз баета. Кешелек дөньясын кешелеклелек чикләрендә саклап торган шушы байлык исә, үз чиратында, талант ияләреннән корбанчылык та, шәхси кыюлык та таләп итә. Мөхәммәт Сөнгать улы Мәһдиевнең фәнни мирасын туплап басмага тәкъдим ителгән «Сызып ак нур белән… (Шәхесләребез тарихыннан)» хезмәте шушы фикерне ныгыта, тарихның аерым бер чорларында кеше акылы-хисе бар иткән мирасны хәтта дөньяга чыгаруның көрәшкә тиң булуын хәтергә төшерә.
«Милләт, халыкны исә көрәшчеләр генә алга алып бара». Бу – галимнең «Тарихи кыңгыравык» мәкаләсендә әйтелгән үз сүзләре, алар бүгенге вазгыятьтә дә, фәнгә 1960 елларда «Хрущёв җепшеклеге» шартларында килеп, аннары «кырау төшкән буын» (Х. Туфан гыйбарәсе) язмышы мисалында да әһәмиятен җуймый, галимнең үзенә, күпкырлы эшчәнлегенә, энциклопедик белеме-акылына, шәхси позициясенә бәя булып яңгырый. М. Мәһдиевнең шушы хезмәттә киң колачлы, тирән, бер нигезгә утыртылып тәкъдим ителә торган фәнни мирасы – милләтнең узганы турындагы хакыйкатьне халыкка кайтару өчен көрәш мисалы – совет чорында милли-мәдәни тарихның аерым бер сәхифәләрен өйрәнүнең шәхси батырлыкка тиң булуына дәлил булып аңлашыла. Китап шулай ук совет чоры галимнәре калдырган хәзинәдә «ак таплар», бушлыклар, үз вакытында укучыга барып җитә алмаган бик күп материаллар булуны да искәртеп тора.
Күп санлы фактларны, вакыйгаларны, язмышларны эзләп табып, гомуми тарихи барышта урыннарын билгеләп язылган мөстәкыйль фәнни язмалар бер баш астына ХХ гасырның беренче чиреге татар мәдәнияте тарихы булып берләшәләр. Аларны татар яңарышын әзерләгән, фикри күтәрелешкә зур өлеш керткән шәхесләребез тарихы дип тә карарга мөмкин булыр иде. Әлеге шәхесләр исемлегендә «алтын чор» ны күзаллаган һәм якынайткан Ш. Мәрҗаниләр, К. Насыйрилар, Г. Баязитовлар, Г. Рахманколыйлар бар. ХХ гасыр башы күтәрелешенең үзәгендә кайнаган Г. Тукайлар, Ф. Әмирханнар, Г. Камаллар, Ш. Камаллар, Г. Коләхмәтовлар һ. б. күпләгән шәхесләр тормышы һәм язмышы холык-фигыльләре, эш-гамәлләре, теләк-омтылышлары берлегендә калка. Татар фәне һәм мәдәниятенең «йөзек кашлары» – Г. Рәхимнәр, Г. Гобәйдуллиннар, Җ. Вәлидиләр, Г. Сәгъдиләр, Г. Нигъмәтиләр һ. б. эшчәнлеге, җентекле анализланып, югары бәя алган. Милли тарихта якты эз калдырган башка милләт кешеләре дә – татар мәгърифәтенә, мәдәниятенә, гыйлемгә хезмәт иткән матбагачы Иван Николаевич Харитонов (1859–1954), адвокат А.Г.Бать кебекләр – олы рәхмәт хисләре белән искә төшерелә.
Гомумән алганда, бу җыентыкны 70–80 ел вакыт аралыгын колачлаган милли энциклопедия, татар халкы тарихындагы иң тынгысыз чорлар елъязмасы дип карап була. Бу елъязма үз чиратында һич тә тарихи фактлар җыелмасы кебек түгел, бәлки аяныч язмышлар, катлаулы холыклар, шәхси омтылышлар, очраклылыклар тупланмасы, шулай ук халыкка мәхәббәт, идеалларга тугрылык, дуслыкка хыянәт, гомуммилләт идеалларын шәхси амбицияләргә корбан итү, идеологик басымга яраклашу һ. б. бик күп мәсьәләләргә мисаллар хәзинәсе төсле кабул ителә.
Мондый язмаларны гади укучыга кызыклы, мавыктыргыч форма табып җиткерүне фәндә «көнитеш тарихы» (история повседневности) дип йөртәләр. ХХ гасырның икенче яртысында Европа илләрендә (Франция, Алмания, Англия) мәйданга чыккан, Ф. Бродель, «Анналлар мәктәбе» (Ж. Ле. Гофф, Р. Шартье), Россиядә Ю. М. Лотманның аерым хезмәтләре белән танылган бу методология тарихны көнкүреш киңлегендә, детальләрдә, сурәтләрдә тергезергә, реконструкцияләргә мөмкинлек бирә. Үз чиратында билгеле бер тарихи чорның психологик атмосферасын, фикри-гаклый халәтен, кешеләрнең яки милләтнең менталитетын, шул вакытта хөкем сөргән кичерешләр-омтылышларны аңлау, тою, теге яки бу вакыйгаларның эчке сәбәпләрен билгеләү ягыннан мондый язу рәвешенә тиңнәр юк. Мәсәлән, китаптагы тарихлар – Г. Тукай, Ф. Әмирхан яки М. Гафури һ. б. язмышлары – әдәби әсәрләр кебек укыла. Аларда шәхесләрнең холык-фигыле дә, яшәү тирәлеге дә образлы күрсәтелә, авторның шәхси бәясе, мөнәсәбәте туплап бирелә. Шуңа да Тукай язмышы («Габдулла Тукай турында замандашлар», 1961; «Шагыйрьнең бишеге», 1976) Казан арты төбәгенә, бу якның интеллектуаль куәтенә мәдхия булып яңгырый. Яки «Солтан Рахманколыйның иҗат эшчәнлеге» (1966), «Татар педагогикасы тарихында Рахманкуловлар» (1967) язмаларында аталы-уллы Габделмәннан һәм Солтан Рахманколыйларның гаять күпкырлы эшчәнлеге дә, гаиләдәге рухи хәл-халәт, алар аралашкан кешеләр, туганнары, дуслары, танышлары очрашкан вакыйгалар да, шәхесләрнең башка татар зыялылары белән мөнәсәбәтләре дә сөйләп барыла, алар язган китаплар, төзегән сүзлекләр, тәрҗемәләр бәяләнә. Татар мәгърифәтчеләренең – «Ак нур сызып…» барган кешеләрнең – җыелма образы пәйда була.
Галим, конкрет вакыйгалар турында сүз алып барганда яки аерым шәхесләргә бер мәсьәлә аша караш ташлаганда да, материалларны үзгә мәгълүматлар белән баету юлларын таба, киң тарихи-культурологик фонны сурәтләүгә һәрчак аерым игътибар бирә. Әйтик, «Фатих Әмирхан жандармерия күзәтүе астында» (1976) дигән мәкалә, Татарстан милли архивы документларына нигезләнеп, язучыны махсус күзәтү-тикшерүләр, тентүләр турында сөйли. Бу хәлләрнең тамырлары каләмне Фатихның әтисе Зариф Әмирханның махсус күзәтүгә алынуы вакыйгаларына алып китә, Фатих исеме белән янәшә еш телгә алынган Әхмәтгәрәй Хәсәни язмышын бәян итүгә юл ача. Аннары язучының М. Вахитов белән мөнәсәбәтләренә игътибар ителә. Язма авторы татар провокаторлары мәсьәләсенә дә, ялган донос белән тикшерүләргә дә кагылып уза. Шул рәвешле, татар зыялыларын махсус сак-күзәтү астына алу, бу эшнең ничек алып барылуы тарихы пәйда була. Энциклопедик белемне язучы таланты, образлы сурәтләү белән бер үремтәдә файдаланган М. Мәһдиев шәхесләр тарихыннан милләт тарихына күпер ясый, һәр язмада, совет идеологиясенә җавап булып та, милли үзаңны, милли горурлыкны үстерүгә нигез кебек тә, «халкым мескен булмаган» дигән лейтмотив фикер ярылып ята. Бу язмаларның тәэсир көче дә шунда, күрәсең.
Бер үк вакытта хезмәтләр автор шәхесе, мәгълүматлылыгы хакында сөйли, гаҗәпләнергә һәм сокланырга мәҗбүр итә. «Шагыйрьнең бишеге» (1976) язмасында, мәсәлән, этнографик һәм статистик мәгълүматлар, татарларның хөкүмәткә, чукындыруга каршы баш күтәрүләре тарихы, гаярь шәхесләр, Наполеон армиясенә каршы көрәш вакыйгалары да, җирлектәге һөнәрләр, сәүдәгәрләр нәселләре тарихлары да, мәктәп-мәдрәсәләр язмышы һәм укымышлы кешеләр, бу төбәктән чыккан галимнәр, аларның хезмәтләре дә, талант ияләренең әсәрләре, әдәбиятта һәм сәнгатьтә җирле тарихи вакыйгаларның чагылышы һәм тагын башка бик күп мәсьәләләр дә кузгатыла. Язмада, автор әйткәнчә, «Казан арты биргән янтарь» дан – Г. Тукайдан алып, Ш. Мәрҗанинең әтисе Баһаветдин, бабасы Габденнасыйр, икенче бер Габденнасыйр – Курсави, бу якта белем эстәгән Ә. Уразаев-Кормаши, Һ. Салихов, астрономия һәм астрология белгечләре Хәмзә Бәрәзәви, Фәйзулла бине Мортаза, мәгърифәтчеләрдән Ш. Күлтәси, Т. Яхин, Ф. Гобәев, Г. Мәхмүдев, К. Халиди, татар музыкасында җуелмас эз калдырган Х. Габәши, Х. Әхмәдуллин һәм башка бик күп шәхесләрнең якты образы калка. Аерым кешеләр язмышы – төбәк тарихы – татар халкы тарихы чылбыры хасил була.
Хезмәтнең хронологик тәртиптә, аерым эзләнүләрнең язылу вакытына карап төзелүе зур роль уйный. Бу яктан, 1962–1968 еллар аралыгында язылган, шушы чор газета-журналларында бер тапкыр басылып калган материаллар аерым бер игътибарга лаек. Алар М. Мәһдиевнең, Казан дәүләт университеты аспиранты буларак, фәнни хезмәтеннән юл ала. «Татар совет әдәби тәнкыйте (1917–1932)» дигән темага Хатип Госман җитәкчелегендә 1964 елны якланган кандидатлык диссертациясе әдәбият белеме фәнендәге катлаулы, каршылыклы чорны колачлый. Әдәбиятның җәмгыятьтәге үзгәрешләрне күрсәтү мөмкинлеге һәм эстетик матурлык, сәнгатьлелек хакында бәхәсләр барган, шушы бәхәсләргә төрмә – лагерьларда нокта куелган заман бу. Әдәби хәрәкәттә катнашкан зыялыларның һәрберсе диярлек шәхес культы тегермәнендә юкка чыгарылган, исемнәре халык хәтереннән йолкып алынган вакыт бу. Яшь галимнең хезмәтендә 1917 елдан соңгы татар әдәби тәнкыйтенә тулаем караш ташлау, әдәби барышта актив катнашкан шәхесләрнең абруйлы исемнәрен 1920–1930 еллар һәм үз заманасы тәнкыйтенә кайтару, үзләренә лаек бәяне бирү, әдәби барышта урыннарын билгеләү омтылышы ясала. Татар әдәби тәнкыйтенең «чишмә башы» н барлап, яшь галим беренче тәнкыйди төстәге фикерләрнең Ш. Мәрҗани, К. Насыйри, Г. Фәезханов һ. б. иҗатында күренүе, рус галимнәреннән В. Д. Смирнов, В. Григорьев, Н. Ашмарин һәм башкаларның татар әдәбиятына кагылышлы язмалары хакында сүз алып бара, әлеге баскычны милли әдәби тәнкыйть тууга җирлек әзерләү чоры итеп карый. 1905–1917 еллар баскычы иҗтимагый фикердә махсус юнәлеш – әдәби тәнкыйть формалашу вакыты буларак аерып чыгарыла. Бу эшкә үзләреннән зур өлеш керткән Г. Сәгъди, Җ. Вәлиди хезмәтләрен уңай бәя биреп анализлый, Г. Тукай һәм Ф. Әмирхан, Г. Ибраһимов, Ф. Сәйфи-Казанлы, Ш. Әхмәдиев, Ф. Бурнаш һ. б. әдәбиятчы, язучыларның карашларына туктала. Әдәби тәнкыйтьтәге ялгышлар, аларның кеше язмышларына тәэсире дә игътибарга алына. Һәм шушы гаять бай, үкенечле дә, горурланырлык та материал әдәбият тарихчысы М. Мәһдиевнең гомерлек темасына әверелә: ул, архив материалларына, ХХ йөз башы вакытлы матбугатына нигезләнеп, җентекле материаллар әзерләп бастыра, һәр язмасы белән әлеге теманың чикләрен киңәйтә, аларның мирасын халыкка кайтаруның мөһимлеген ассызыклый бара.
Мәсәлән, «Галимҗан Нигъмәти турында кайбер яңа материаллар» (1965) язмасында мондый юллар укыйбыз: «Ләкин, кызганычка каршы, Галимҗан Нигъмәтинең тормыш юлы һәм иҗтимагый эшчәнлеге турында без бик аз беләбез; «Сайланма әсәрләр» дә аның тормыш юлы турында нибары бер бит материал бирелгән. Галимҗан Нигъмәтинең иҗтимагый эшчәнлеген ныклап өйрәнү аның әдәбият фәне өлкәсендәге хезмәтләрен яхшырак аңлау өчен дә ярдәм итәр иде». Бу сүзләр яшь галимнең үз алдына нинди максатлар куюы турында сөйли: М. Мәһдиев фәнни эзләнүләренең күп өлеше гаепсезгә кара яла ягылган, милләт хәтереннән сызып ташларга хөкем ителгән шәхесләр яки күренешләргә кагыла, аларның данын, затлы исемен аклау, халыкка кайтару өчен эшләнә.
Тагын бер мисал. 1964 елны «Совет әдәбияты» журналында М. Мәһдиевнең күләмле «Габдрахман Сәгъди» дигән язмасы дөнья күрә. Монда күренекле галим, татарлардан беренче филолог-профессор Г. Сәгъдинең катлаулы тормыш юлы баскычлары, төп хезмәтләре күрсәтелә, аның эшчәнлегенә югары бәя бирелә. Әлеге язма 1930 елларда галимне эзәрлекләүләрдән соң язылган беренче зур хезмәт була.
Кызганычка каршы, М. Мәһдиев сүз алып барган, мәдәниятебез тарихына үзләренә лаеклы югары бәя биреп кайтарылган мондый исемнәр, әлеге язмышлар 1970 еллар «кыравы» шартларында кабат оныттырыла башлый. Галимнең үзе өчен дә 1967 елга кадәр басылып чыккан күп кенә язмалары «кара тамга» салыну – рухи эзәрлекләүләр, рәсми басмаларга юл бирмәү – сәбәбенә әверелә. Бу шәхесләрне, вакыйгаларны татар фәне 1990 елларда гына кабат халыкка кайтара башлады.
Шундый мәсьәләләрнең берсе – мәдрәсәләр тарихы. 1967 елны «Совет мәктәбе» журналында «Галия» мәдрәсәсе турындагы язма дөнья күрә, 1968 елны М. Мәһдиев «Буби» мәдрәсәсе тарихына, аны туздыру вакыйгасына багышланган зур хезмәт әзерли. Китапка аның рус телендәге кулъязма хәлендә калган беренче варианты («Некоторые данные из истории Бобинской школы») урнаштырылган, шулай ук татар телендә «Тарихның бер тармагы» дигән, 1969 елны «Казан утлары» журналында «Буби» мәдрәсәсе» исеме белән кыскартып, «туналып» басылган вариант китерелгән.
Рус телендәге материал М. Мәһдиевнең үз хезмәтенә рецензия язучы тарихчылар белән бәхәсен чагылдыра, «совет цензурасының» милли мираска мөнәсәбәтен күрсәтүе белән дә әһәмиятле. Монда «Буби» мәдрәсәсе тарихының татар матбугатында ХХ йөз башында һәм 1920–1930 елларда өйрәнелү тарихы шактый эзлекле китерелә, әлеге уку йортына, аның тарихына, мөгаллимнәренә, Габдулла һәм Гобәйдулла Бубиларга кагылышлы бай материал тәкъдим ителә. М. Мәһдиев Казан губерна жандарм управлениесе архивында сакланып калган материалларга – шәкерт дәфтәрләренә, сорау алу кәгазьләренә, тикшерү һәм суд эшләренә, бу хакта көндәлек матбугаттагы язмаларга мөрәҗәгать итә, А. Х. Мәхмүтованың эзләнүләрен файдалана, бу чорда цензура, яшерен күзәтүләр, җасуслык, провокаторлар мәсьәләләренә туктала, җәдит-кадим каршылыгы, Ишми ишан шәхесе турында җентекле күзәтүләре белән уртаклаша.
Әлеге материалның басылып чыгуы авторга шактый күңелсезлекләр китерә, Бубиларның кулъязмаларын кирилл хәрефләренә күчереп, аерым китап итеп бастыру теләгенең тормышка ашмаячагы ачыклана. Чыннан да, татарларга революция генә мәгърифәт алып килде дип тукылган, иске мәдрәсәләр фәкать тискәре яктан, дини схоластика белән балаларның аңын томалаучы итеп телгә алынган бер заманда яшь галимнең киресен исбатларлык дәлилләрне дөньяга чыгаруы зур батырлык була. Габдулла һәм Гобәйдулла Бубилар, Р. Фәхреддинев, З. Камали, Г. Баруди, Ф. Кәрими кебек шәхесләр Мәһдиевне сокландыра, аларның хезмәтләре кызыксыну уята. Шул ук вакытта алар кылган гамәлләрнең үз вакытында көчле каршылыкка очравы, татар җәмгыятенең яңалыкны яклап калырга көче җитмәү, гомерләрен милләтне кайгыртуга багышлаган асыл затларны кара пәрдә артына яшерү автор күңелендә үкенеч уята. Үткәннәр һәм бүгенге өчен сызлану интонациясе Мәһдиевнең фәнни хезмәтләренә, бәлки, шушы мәкаләдән соң урнашып калгандыр да.
М. Мәһдиев татарларда гыйлем-мәгърифәт тарихын өйрәнүне гомеренең ахырына кадәр дәвам итә. Мәктәп-мәдрәсә программалары һәм дәреслекләр, Габделмәннан Рахманколый һәм Таип Яхин китаплары, «Мөхәммәдия» кебек зур мәдрәсәләрдә укыту рәвеше-системасы хакында материаллар туплана, аерым өлешләре вакытлы матбугатта басыла. Галимне мәгърифәтчеләр әзерләгән җирлектә үсеп чыккан яңа буын татар зыялылары язмышы үзенә җәлеп итә. Мәсәлән, Г. Рахманколый дәреслекләренә, методикасына анализ ясаган М. Мәһдиев аның улы Солтан язмышы белән кызыксына башлый, соңрак аның хикәяләрен, туплап, «Мәлихә куаклыгы» исеме белән татар укучысына тәкъдим итә.
М. Мәһдиевнең һәрвакыт игътибар үзәгендә булган, кабат-кабат әйләнеп кайтып өйрәнгән шәхесләр бар: Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Рәхим, Г. Гобәйдуллин, С. Сүнчәләй. Галим алар язмышына кат-кат мөрәҗәгать итә, ХХ йөз башы татар милли-мәдәни хәрәкәте хакында яңа фактлар, яңа сызыклар барлыкка килә. Әйтик, «Ерактан яңгыраган аваз» исемле күләмле язмада күренекле татар язучысы һәм галиме Гали Рәхимнең архив материалларына нигезләнеп тергезелгән тормыш юлы, әдәби иҗаты, этнография, әдәби тәнкыйть һәм әдәбият тарихы өлкәсендәге гаять мөһим эшчәнлеге, фаҗигале язмышы бәян ителә. Күпме эзләнеп, хәтта галимнең туганнарын, аны белгән кешеләрне табып, бөртекләп җыйналган, М. Мәһдиевнең фәлсәфи-сызланулы бәясен алган язманы дулкынланмыйча уку мөмкин түгел. Бер яктан, татар зыялылары белән горурлану, икенче яктан, ил тормышындагы 1917 ел инкыйлабы алып килгән үзгәрешләрнең милли күтәрелешне дә, аны әзерләгән олы шәхесләрне дә юк итүе фаҗигасенә төшенеп үкенү дулкынындагы мондый материаллар, күрәсең, идеологик чикләүләр эчендә яшәгән совет галимнәрен куркыта. Мәкалә 1971 елда университетның фәнни җыентыгында чыгарга тиеш була, басылмый кала. М. Мәһдиевнең: «Безнең уебызча, инде бу галимне әдәбиятка һәм совет фәненә иткән файдалы хезмәте буенча бәяләргә вакыт җитте. Галим мирасының егерменче, утызынчы еллардан килгән авазы безне рухи байлыгыбызга карата игътибарлы булырга чакыра» дигән сүзләренә төшенергә иртә була әле. Бары тик советчыл идеологиянең җимерелүе генә, 1990 еллардан башлап, Гали Рәхимнең һәм башка «каһәрләнгән язмышлы» акыл ияләренең мирасын барлый башларга юл ачты. Ләкин тынгысыз М. Мәһдиевне татар фәнендәге битарафлык, әкренлек, мин-минлек борчудан туктамый, ул кабат-кабат мирас мәсьәләсен күтәрә: «Гали Рәхим бүген кемгә кирәк? Татар галимнәре бүген күбрәк үз исемнәрен күтәрү өчен чабулап, милләт кайгысын кайгыртабыз дип чит илләрдә йөгереп йөргәндә, Гали Рәхимнәр, Җамал Вәлидиләр, Газиз Гобәйдуллин, Фатих Кәримиләр… һ. б. шәхесләр кемгә кирәк? (…) Болай яшәсәк, Җамал Вәлиди, Гали Рәхим, Газиз Гобәйдуллиннар язмышы көтә безне». Ни кызганыч, без бүген бу сүзләрнең хакыйкать булуын танырга мәҗбүрбез…
Әлбәттә, совет чорында әзерләнгән фәнни хезмәтләрнең басмадан алынуы тыелган темаларга кагылырга мөмкин галимнәрне дә, нәшрият, журналлар җитәкчеләрен дә һәрдаим эчке цензура кысаларында тотуы аңлашыла. Китаптагы ХХ гасыр башы татар мәдәнияте, андагы шәхесләр хакындагы кызыклы, бай материаллар белән танышканда, мин, 1980 еллар башында гаҗәеп мавыктыргыч сөйли белүче оста лектор Мөхәммәт ага Мәһдиевнең ХХ йөз башы татар әдәбияты тарихы, татар әдәби тәнкыйте тарихы буенча лекцияләр курслары тыңлаган студент буларак, хәтеремдә ул сөйләгәннәрне тергезеп бардым. Ш. Мәрҗани, К. Насыйри, Н. Думави, Ф. Әмирханнар турында язылганнарның күбесен аның сөйләвендә ишеткән идек. С. Рахманколыйның хикәяләре турында мин үзем курс эше дә башкардым! Әмма Гали Рәхимнәр, Г. Сәгъдиләр, Җ. Вәлидиләрнең фаҗигале язмышын студент-филологлар каршында берәү дә, шул исәптән Мөхәммәт ага да телгә алмаган! Белгәннәр, язганнар, халыкка кайтару омтылышлары ясаганнар. Ләкин… рәсми юллар белән. Күрәсең, акыллы остазларның яшь буынның киләчәген кайгыртуы, аларны сындырырга теләмәве белән бәйледер бу гаҗәеп хәл. Соңрак, 1990 елны, Гали Рәхим турындагы материалга әйләнеп кайтканда, бу четерекле мәсьәләне галим үзе үк шәрехләп уза: «Менә карагыз: утызынчы елларның ахырыннан алып Г. Рәхимнең исеме телгә алынмый. Әйтерсең ул яшәмәгән, әдәби процесста кайнамаган. КПССның ХХ съездыннан соң аны телгә ала башлыйлар. Ләкин ничек? Баксаң-күрсәң, ХХ съезд рухы Г. Рәхимне телгә алырга гына рөхсәт иткән икән, ә нинди ягы белән телгә аласың, анысы – синең эш. Һәм торгынлык елларында Г. Рәхимнең гыйльми хезмәтләрен тәнкыйтьләүнең икенче этабы башлана».
1970 еллар урталарыннан М. Мәһдиев башкарак характердагы материаллар әзерли башлый. Әйтик, Фатих Кәриминең «Истанбул мәктүпләре» (1977) мәкаләсе докторлык диссертациясенең бер өлеше кебек уйланылган була. Татар әдәбияты тарихында беренче тапкыр Ф. Кәриминең юлъязмалар циклына төпле, тәфсилле анализ ясала. Бу материалда авторны татар яңарышы, аны кузгаткан кешеләр, аларның фикер-карашлары кызыксындырганы аермачык. Ләкин шәркый традицияләргә, Аурупа мәдәниятенә караш, рус-төрек мөнәсәбәтләре яссылыгында татарларда милли аң үсешенә югары бәя биргән әлеге хезмәт тә дөньяга чыкмый кала.
1980 елны, Мәҗит Гафуриның тууына 100 ел тулуга багышлап, олы әдип иҗатына үзенчәлекле бәя бирелә. «Халык образы, ил язмышы мәсьәләсе М. Гафуриның бөтен иҗат нигезен тәшкил итте. Гомер йомгагының төп җепләреннән берсе дә әнә шул – Гафуриның үзен ил, халык язмышыннан аерылгысыз каравы», – дип, галим бу иҗатны нәкъ шушы ноктадан анализлый. Бер үк вакытта М. Гафуриның татар әдәбиятындагы урыны хакында уйлана. Ул урынны бик хаклы билгели дә: «…поэтик осталык ягыннан Тукайның үз замандашы Гафуридан алдарак булуы фәндә беркайчан да бәхәс астына алынмады. Мәҗит Гафури шул ук вакытта С. Рәмиев һәм Дәрдемәнд шикелле «идеаль поэзия» вәкиле дә түгел. Гафури – халыктан, шәкертләрдән, фәкыйрь крестьяннардан, һөнәрче, эшчеләрдән. Аның шигырьләрендә бәхетсез фәкыйрьләрнең иңрәү авазларын, ачы язмыш ноталарын башка шагыйрьләрнең әсәрләренә караганда ешрак ишетәсең. Халык аһ-зары, халык ыңгырашуы беренче рус революциясе елларында башка шагыйрьләргә караганда Гафурида тизрәк революцион рух алды, «зур агачны» аударырга чакыруга кадәр үсте. Менә бу яктан – политик вакыйгаларга бәя бирү, кыйбла табу ягыннан караганда, Гафури иҗаты тарихның һәрбер борылышына дөрес юлны башкалар белән чагыштырганда тизрәк табуы белән аерылып тора».
Шундый ук рухтагы Ф. Әмирханга багышланган материал – үзгәрәк, язучының иҗатыннан бигрәк, Ф. Әмирхан шәхесен, рухи бөеклеген ачу максатын куя. Бер яктан, автор Ф. Әмирхан тормышын бәяләүне үз нәсереннән өзектән башлый – «бәхет мөмкин була торып та, бәхетсез уздырган» яшьлек гыйбарәсенә бәйли. Акыллы, сәләтле, укымышлы Фатихның аяксыз калу фаҗигасен күрсәтә. Икенче яктан, авыр сынауларга дучар ителгән әдипнең эшчәнлеге, иҗаты югары бәя ала.
1983 елны М. Мәһдиев Г. Камалның «Йолдыз» газетасындагы эшчәнлегенә багышланган зур мәкалә эшли, аны журналист буларак таныта. Татар матбугаты битләрендә Миргазиз Укмасыйга багышланган язмалары берничә тапкыр дөнья күрә, Н. Думави, С. Сүнчәләйләрнең аерым әсәрләрен анализлап, автор бу иҗатларны укучыга җиткерү мәсьәләсен көн тәртибенә куя.
М. Мәһдиев фәнни китапханәләрдә, архивларда утырып кына эшләүчеләрдән булмый. Аның язмалары арасында шәхси танышлык-аралашу нәтиҗәсе төсендә «табадан төшкәннәре» дә бар. Шундыйларның берсе Әхмәтгәрәй Хәсәни тормышына багышлана.
«Гасыр» нәшрияты оештырып, татар китабын бастыру эшенә зур өлеш керткән, татар матбугаты үсешендә яңа сүз булган «Аң» журналын оештырган Ә. Хәсәнине, аның ярдәмчесе һәм мәсләктәше Зәйнәп апаны нәкъ менә М. Мәһдиев татар укучысына яңадан ачты дисәк ялгыш булмас. Әйтерсең галим китеп баручы буынның тере шаһитларыннан шулар хакында сөйләтеп калырга ашыга: Зәйнәп Хәсәнине тыңлап, блокнотлар тутыра. Репрессияләнгән асыл затлар: Мәхмүт Галәү хатыны Зәйнәпкә, Газиз Гобәйдуллин хатыны Рабигага, ирләре хакында мәгълүматлар сорап, хатлар яза. Соңрак, 1993 елда, ерактан-үткәннән килгән бу хәбәрләрне бастырып та чыгара.
М. Мәһдиевнең игътибар үзәгенә алынган шәхесләр арасында балалар язучысы Ф. Агиев, университет белемле, татар әдәбияты, әдәбият белеме хакында үткен мәкаләләр язган Н. Хәлфин, «Дим буенда» дигән гүзәл әсәр авторы Садри Җәләл, мәгърифәтче һәм дин белгече Габдерәшид Ибраһимов та бар.
Бер үк вакытта бу чор язмаларында совет дәверенә, ул чактагы карашларга бәяләр дә күренеп китә. Әйтик, «Казан утлары» журналының 800 нче саны чыгуга багышлап язылган «Тарихыбыз көзгесе» мәкаләсендә мондый юллар бар: «Без байтак җимердек. Татарның беренче әдәби журналларын – бүгенге «Казан утлары» ның башлангычы булган «Шура», «Аң» журналларын буржуаз, милләтче, панисламист, пантюркист дип, бөтенләй пычратып бетергән хәсрәт «галимнәребез» әле дә исән, исән генә түгел, алар әле һаман трибунада. Алар хәзер безгә «үзгәртеп кору» ның кирәклеге турында акыл өйрәтәләр. Ә журналистика, әдәбият тарихында «Шура» лар, «Аң»нар яши. Аралар ераклашкан саен, бу журналларның тарихи әһәмияте тагын да ачыграк күренә бара: Риза Фәхреддинев, Габдулла Тукай, Җамал Вәлиди, Галимҗан Ибраһимов, Әхмәтгәрәй Хәсәни, Закир һәм Шакир Рәмиевләр эшчәнлегеннән башка, журналистика һәм әдәбиятыбыз тарихын күз алдына китереп кара!»
Үзгәртеп корулар алып килгән фикер иреге М. Мәһдиев материалларын дөньяга чыгаруга юл ача: галимнең ХХ йөз башына караган эзләнүләре һәрберсе бер докторлык диссертациясенә тиң зур фәнни хезмәтләр, монографияләр булып басылып чыга. Беренче җыентык (Әдәбият һәм чынбарлык: ХХ йөз башы татар әдәбияты тарихына яңа материаллар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1987. – 304 б.) татар әдәбияты һәм мәдәнияте тарихына караган күп кенә язмаларны берләштерә. Китапта гасыр башының күренекле шәхесләре: язучылар, матбагачылар, шагыйрьләр, журналистлар, мөгаллимнәр һәм дәреслек язучылар хакында сүз алып барыла. Язмышларны берләштерүче җеп булып Г. Тукай шәхесе тора. Мәһдиев яңа буын вәкилләрен Тукай язмышы, Тукай иҗаты, Тукай холкы белән «үлчәп-чагыштырып» бара, бер үк вакытта әлеге үзәк фигура ярдәмендә М. Гафури һәм Г. Камал, Ф. Әмирхан һәм Н. Думави, С. Сүнчәләй һәм Г. Ибраһимов, С. Рахманколый һәм Х. Искәндәрев, Г. Рәхим һәм Ф. Кәрими һәм башкалар бер агым, бер мәсләк, бер омтылыш берләштергән көч кебек бәяләнә.
М. Мәһдиев 1989 елны тагын бер монографиясен укучы хөкеменә тәкъдим итә (Реализмга таба: ХХ йөз башы татар әдәбиятында чынбарлыкның чагылышы мәсьәләләре. – Казан: КДУ нәшр.,1989. – 155 б.). Басылып чыгуга ук, яңа архив һәм матбугат материалларын беренче тапкыр фәнни әйләнешкә кертеп язылган китап кибет киштәләреннән юк була. Моңа М. Мәһдиевнең ХХ йөз башы татар мәдәниятен, сәнгатен югары бәяләве, бу чорны милләтнең күтәрелеш вакыты буларак каравы да сәбәп булгандыр, әлбәттә.
Хезмәтнең «Әдәбият тарихы чыганагы буларак унынчы еллар татар вакытлы матбугаты» дигән беренче бүлек исеменә чыгарылган вакыт аралыгында таралган уннарча газета-журналларга гомуми күзәтү ясый, кайсы газета яки журналның нинди темаларны күтәрүен, аларда кемнәр эшләгәнлекне игътибар үзәгенә куя, әһәмиятле, актуаль мәкаләләргә тирән анализ бирә. Китапның икенче бүлеге авторның тагын бер фәнни «сукмакны» сала башлавы хакында сөйли: «ХХ йөз башы татар әдәбиятында прототиплар. Аларны ачуның әһәмияте». Әлеге проблеманы фәнни эшләү методикасын тәкъдим итеп, автор рус һәм Аурупа әдәбиятларында прототипларны билгеләүгә туктала. Г. Ибраһимов, Г. Тукай, Ф. Әмирхан, М. Фәйзи әсәрләрендәге күп кенә геройларның прототиплары, аларның язмышы, әсәрләрнең язылу тарихы хакында бик күп кызыклы мәгълүматлар китерә. Бу бүлек М. Мәһдиевнең ХХ йөз башы татар дөньясын биш бармагы кебек белүен, андагы «беренче эшелон», «икенче эшелон» шәхесләрне генә түгел, аларның дус-иш, таныш-белешләре, тормыш мизгелләре турында да хәбәрдар булуын, яхшы хәтер һәм аналитик акыл, логик фикерләү иясе икәнлеген тагын бер кат исбатлый.
Китапның өченче бүлеге шулай ук аз өйрәнелгән катламга – ХХ йөз башында рәсем, опера, җыр, музыка сәнгатенә карый. Автор унынчы еллардан соң татар матбугаты битләрендә сәнгать һәм әдәбият арасындагы бердәмлекне теоретик нигезләүгә омтылыш ясалуын, әдәби процессны сәнгать алымнары белән якынайту эше колач җәюне күп санлы мисаллар белән дәлилләп бирә. Бу бүлектә ХХ йөз башы татар мәдәнияте тирәнтен тикшерелә, дини һәм дөньяви бәйрәмнәр, әдәби-музыкаль кичәләр, татар яшьләрен берләштергән клублар, укучыга тәкъдим ителгән рәсем һәм җыр сәнгате, аерым бер сәнгать төрләрен үстерү өчен барган көрәш – бар да җентекле күзәтеп узыла.
1990 елны әлеге монографиянең дәвамы төсендә рус телендә «Талантның социаль тамырлары» дигән монография басылып чыга (Социальные корни таланта: из истории татарской литературы в годы нового революционного подъёма и первой империалистической войны. – Казань: Изд-во КГУ, 1990. – 159 с.). Китап ХХ йөз башы әдәбияты һәм мәдәнияте тарихын берничә проблема яктылыгында карый. Беренчесе – әдәбият һәм публицистикада дөньякүләм хәлләрнең чагылышы. Тагын бер өлкә – әдәбиятта «уртак ватан», рус-татар мөнәсәбәтләре шулай ук кызыклы гомумиләштерүләргә китерә. К. Насыйри башлаган сөйләшүне 1913 елга китереп ялгый да, Мәһдиев, бу мәсьәләдәге эволюцияне «татарларның мөселманлык дигән тар калып кысаларыннан чыгып, кешеләргә мөселман яки христиан итеп түгел, бәлки халык вәкиле буларак карарга өйрәнделәр» дигән нәтиҗә ясый. Китапның өченче-дүртенче бүлекләре тулысынча архив материалларына таянып язылган. Биредә жандарм идарәсе һәм цензураның татар демократик көчләренә каршы алып барылган сәясәте, җасус-әләкчеләр, судлар һәм сөргеннәр, тоткыннар һәм төрмә очерклары кебек моңа кадәр татар укучысы күзеннән читтә кала килгән мәгълүматлар бәян ителә. Әлеге күренешләрнең татар әдәбиятында яктыртылышына тукталына.
Әлеге зур фундаменталь хезмәтләр Мөхәммәт Мәһдиевне ХХ йөзнең беренче яртысы татар мәдәниятен колачлы, комплекслы өйрәнгән абруйлы галим, тырыш һәм киң карашлы тикшеренүче итеп танытты. Нәкъ менә М. Мәһдиев татар мәдәнияте тарихыннан иң кызык һәм кызганыч, гаҗәпләндерә һәм сөендерә алырлык сәхифәләрне татар укучысына җиткерде, нәкъ ул, милли күтәрелешнең башында торган, идеологлары булган шәхесләрнең бай рухи дөньясын, күзаллау киңлеген, максатчанлыгын һәм кешелек сыйфатларын калкытып, аларны милли тарихның түренә уздырды. Шул шәхесләрнең фидакярлеген белү, алар янган идеаллар белән танышу татарның гасыр ахырында башланган рухи яңарышын әзерләүдә катнашты, телсез һәм күзсез коллар булып яшәмәскә, элгәргеләр эшен дәвам итәргә чакырды.
Ләкин, хөрмәтле укучы, сезнең игътибарыгызга тәкъдим ителгән «Сызып ак нур белән… (Шәхесләребез тарихыннан)» хезмәте М. Мәһдиевнең бай мирасына, шәхесенә кабат бәя бирергә кирәк икәнлекне, вакыт җиткәнлекне дә искәртә. Бу хезмәт М. Мәһдиевнең татарлардан беренче булып, милли-мәдәни тарихны өйрәнү өчен, көнитеш тарихы методологиясенә мөрәҗәгать иткәнлеген ачыклый. Татар мәдәнияте тарихын, милли тарихны шәхесләр язмышы-тормышы аша өйрәнү, тергезү, бәяләү галимгә белгечләр өчен дә, гади укучы өчен дә кызыклы гаять күп чыганакларны, мәгълүматларны фәнни әйләнешкә кертергә мөмкинлек бирә. Фән тарихыбызда ХХ гасырның беренче чиреге татар мәдәниятенә кагылышлы материалларны, гарәп графикасында сакланган көндәлек матбугат язмаларын, архив документларын, истәлекләрне гади һәм үтемле рәвештә бу кадәр колачлы итеп гыйльми эшкәрткән, бер үремтәдә карый һәм бәяли алган башка бер шәхесне аерып күрсәтү дә авыр! Бер үк вакытта киң масштабта өйрәнелгән милләт тарихы М. Мәһдиев хезмәтләрендә аерым шәхесләрнең аянычлы-үкенечле язмышлары, аларның рухи көче һәм фидакярлеге, көндәлек тормышы һәм югары омтылышлары хакында сөйләүче тарихларга таркала, шәхес һәм яшәеш, халык өчен яшәү һәм иҗат итү, идеалларга тугрылык кебек фәлсәфи гомумиләштерүләргә алып килә. Һәр аерым «тарих» этнографик, әдәби, мәдәни, тарихи, статистик мәгълүматлардан үрелгән киң культурологик фонга килеп кушыла, тулы бер гасырның аерылгысыз өлешенә әверелә. Әдәби тел, мавыктыргыч өслүб, характерлар тудыру осталыгы – фәнгә хезмәткә куела, тирән мәгънәле нәтиҗәләргә юл ача.
Үз чиратында бу фидакяр шәхеснең, хөрмәтле остазыбыз Мөхәммәт ага Мәһдиевнең фәнни мирасы, гыйльми эшчәнлеге аның исемен халкыбызның олы галимнәре, зыялылары, фикер ияләре Гали Рәхимнәр, Газиз Гобәйдуллиннар, Җамал Вәлидиләр белән бер биеклеккә күтәрә.
Дания Заһидуллина,
Татарстан Республикасы
Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы, филология фәннәре докторы, профессор
Габдулла Тукай турында замандашлары
Быел миңа Арча районының Гөберчәк авылында Тукай белән бергә Уральскида яшәгән, аның якын танышы булган бер пенсионер гомер иткәнлеген әйттеләр. Ул Тукай белән яшьтәш икән. Мин аның белән очраштым. Гомере буе тегү теккән (1900 елдан алып бүгенге көнгә кадәр) бу карт әле үзен егетләрчә хис итә, бик матур сөйли, үзе грамотасыз. Сөйләгәннәреннән мине гаҗәпләндергән нәрсә шул: бу грамотасыз карт искиткеч яхшы хәтерле, күп кешенең исем-фамилиясен, эш урынын, туган елын белеп сөйли. Ул сөйләгәндә язгалап утырдым. Карт бик кыю, конкрет сөйли. Мәсәлән, ул, Тукай турында сөйли башлаганчы, Уральскиның шактый кешеләрен, урыннарын атады. Тукай «Мотыйгия» мәдрәсәсендә укый иде, ди. Аның улы Камил бишенче елны «пуграфия» (типография) ачкач, Тукай шунда эшли башлады, ди. 1906 елның җәендә Петербургка сайланган Дума депутатын (фамилиясен оныткан) театрга кадәр кулдан-кулга күтәреп барганны сөйли. Габдулла Кариев белән берлектә бер билгесез мосафирны күмәргә кабер казыганнарын, күмүне оештырган кешенең Мортаза бай Гобәйдуллин икәнлеген хәтерли. Үзен тегүгә өйрәткән егетнең Хәкимҗан исемле булып (Әтнә ягы Кишет авылыныкы), аның, якташ буларак, Тукай белән бик дус булуын әйтә.
Өйгә кайткач, мин шулай да Тукай томнарын тагын бер мәртәбә актарып эзләндем. Карт бабайның сөйләгәннәре барысы да тарихи рамкага сыялармы? Фактлар яки хронология ялгышы юкмы? «Әсәрләр» нең 4 нче томында (1956 елгы басма) шагыйрьнең «Уральскида хөррият бәйрәме» дигән мәкаләсе бар. Гатиятулла бабайның (картның исеме Гатиятулла, фамилиясе Шәрәфиев) депутат турында сөйләгәне нәкъ шул мәкаләнең эчтәлеге белән туры килә. Сүз Дума члены В. В. Недоносков турында бара икән.
«Әсәрләр» дә бирелгән искәрмәләрдә Уральскидагы Мортаза Гобәйдуллин дигән бай да күрсәтелгән. Димәк, Гатиятулла бабайның сөйләгәннәре чынбарлыкка туры киләләр. Мин тик бер генә нәрсәне ачыклый алмадым – бабайның сөйләвенә караганда, аны үз кул астына сыендырган Кишет егете Хәкимҗан Тукай белән бик дус булган. Ул егет татарча бик күп укыган, өендә китаплары байтак булган. Тукай аның квартирына килеп йөргән. Габдулла Кариев та бу егет белән аралашкан. «Әсәрләр» нең 1 нче томында, 258 биттә «Теләнче» шигыренә карата Г. Кариев истәлеге бирелгән. Ул анда «Теләнче» инсценировкасы өчен «Тукаев бер Хәкимҗан исемле иптәшебезгә хәерче киемнәре киендереп, үзе шуңа хитабән «Теләнче» намь шигырен укыды, халык бик яратты, ләкин теге иптәшебезне берәр айга кадәр хәерче дип мыскыллап йөрделәр», – дип яза. Кем ул Хәкимҗан? Бәлки, шул Кишет егетедер? Бу мәсьәләне ачыклап булмады.
Гатиятулла бабайдан тыш, Тукайны яхшы белгән, аның киемнәрен теккән яңадан ике пенсионер тегүче бар икән. Алар да шул ук авылда яшиләр (Хәлил Хәбибуллин, Һидиятулла Хәйруллин). Икесе дә революциягә кадәр Казан байларында тегүчелектә булганнар. Хәлил Хәбибуллин Тукайга костюм, кепка тегеп биргән. Тукай белән күрше торган. Баштарак Иске Масра бае Әсәт Габидуллин йортында теккән (Суворов пивное каршында Сибиряков йорты дип аталган, хәзерге электростанция янында дип сөйли), соңыннан Урта Аты бае Шәмсетдиндә хезмәт иткән. Тукай шунда үзе хезмәт хакы алган көнне (пәнҗешәмбе көн Тукай хезмәт хакы ала иде, ди) костюмлык материалны китереп биргән. Гәүдә бик нәфис, җыйнак, чәче кап-кара иде, ди. Бөтен яратмаган кешесе Мөхәммәтҗан хафиз булган. Хәлил абзый соңгысына да киемнәр теккән. Кием китереп йөргәндә, Мөхәммәтҗан хафиз да Тукайны сүгә торган булган. Шәмсетдин байга кием тектерергә, Тукайдан тыш, тагын Мөхәммәтҗан Сәйдәшев, язучы Фатих Әмирхан да заказ биргәләгәннәр. Хәлил абзый аларга да нәрсәләр теккәнен, һәркайсының Тукай белән нинди мөнәсәбәттә икәнлеген хәтерли.
– Тукайның тышкы кыяфәте ничек иде соң? – дип сорыйм. Хәлил абзый аны ачык хәтерли.
– Кап-кара чәчле, ак йөзле иде. Аның битендә азрак шадра да сизелә иде бугай. Ләкин хәзерге рәсемнәрен күрәм – бер дә шадрасы беленерлек итеп эшләнмәгәннәр. Тар гына кара постау чалбар, кара кәләпүш киеп йөрде. Ул вакытта да мода дигән нәрсә бар иде. Безгә, тегүче халкына, аны белмичә мөмкин түгел. Мәсәлән, Галимҗан хәзрәт шәкертләре үзләренә бертөрле киенәләр иде – башта кечкенә каракүл бүрек, аякта резин галошлар. Гайнан ишан мөритләре үзләренә аерым – алары кара чуклы фәс кияләр иде. Мөхәммәтҗан хафиз кызыл фәстән. Тукай гади киенә. Безнең ише гади халыкны бик ярата, безнең белән сөйләшергә бер дә иренмәде.
– Тукайдан теккән өчен күпме алдыгыз? – дип сорыйм.
– Анысын әйтә алмыйм, анысы – Шәмсетдин бай эше. Заказны ул кабул итә, акчаны да ул ала, миңа елына 64 сум бирә иде, – ди.
Шәмсетдин бай үзенең тегүчеләреннән ел саен унарлап кешене Мәкәрҗәгә алып барган. Хәлил абзый Мәкәрҗәдә татар артистларына да кием теккән.
Гөберчәк авылы – элек-электән һөнәрчеләр авылы. Җир аз булганлыктан, барлык яшүсмер егетләр хәерчелектән гаҗиз булып, төрле якка бәхет эзләп чыгып киткәннәр. Бертөрлесе, Казанга килеп, байларда тегү теккән, Кәримовларның типографиясендә ялланып эшләгәннәр. Бертөрлесе Оренбург, Казахстан якларына киткән. Шулардан берсе – югарыда искә алынган Гатиятулла бабай. Ул 1900 елдан алып 1907 елга кадәр Уральскида кыргыз, нугай халыкларына кием тегеп көн иткән. Тукай белән танышлыгы шактый тирән һәм конкрет мисалларга бай булганлыктан, аның истәлекләрен, үзе сөйләгәнчә, бер дә үзгәртмичә китерәм. Тик кайбер рус сүзләрен (типография һ. б.) һәм революцион җырның текстын гына үзем дөресләп яздым.
Уральск истәлекләре
Мәрхүм шагыйрьнең Уральскида уздырган бөтен вакыты буенча белүемне, аның белән таныш булуымны үземә бәхет дип саныйм. Шул ук вакытта хәзерге көндә оныкларымның китапларында аның рәсемен күрсәм, радиодан Тукай сүзләрен ишетсәм, күңелем тулып китә. Бердән, караңгы заманда узган яшьлек гомерен кызганам, икенчедән, яшьлек иптәшем Габдулла мәрхүмне сагынам. Күпме танышлар, дус-ишләр арасыннан хәтердә бик нык сакланып калганнары – Г. Тукай (ул вакытта без аны Тукай Габдулласы дип йөртә идек), Кариев Габдулла, үземне тегүгә өйрәткән Хәкимҗан тегүче һәм типография хуҗасы Камил Мотыйгый. Соңгысы, билгеле инде, безнең кебек гади халык белән аралаша торган түгел, әмма шуның кул астында эшләгән Тукай Габдулласы, турысын гына әйткәндә, җандус иде. Мин үзем әти-әнисез үстем. 1900 елны җәяүләп Казанга чыгып китеп, бәхет эзләп Уральскига барып җиттем. Барганда, юл буе бизгәк белән газапландым. Ярты үлек хәлендә Уральск байларының ишекләрен кагып, озак йөрдем. Грамотам юк, аң кечкенә, ятимлек белән кыерсытылып яшәлгән. Шунда мине Әтнә ягы Кишет авылыннан килгән, инде бераз тормышын юлга сала алган Хәкимҗан исемле тегүче үзенә сыендырды. Шулай бәхет эзләп килгән без, татар малайлары, шактый икәнбез. Бераз ияләшеп, танышып алгач, беркөнне Җаекка су керергә киттек. Яр буена килгәч, малайлар бер-бер артлы елгага сикерештеләр. Әле терелеп җитмәгән булганга, мин суга кермәдем. Шунда бер читтәрәк су коенып чыгып, киенеп утырган мөлаем гына яшүсмер егеткә күзем төште. Ак күлмәктән, кара кәләпүштән, искергән генә штиблетлардан иде. Бу таныш булмаган егет, мине күптән белгән сыман, туп-туры сүз кушты:
– Ник коенмыйсың, туган? – дип, йомшак кына эндәште. Үзе бераз көлемсерәгәндәй итте. Хәер, ул егетнең мин соңыннан да кычкырып көлгәнен бер дә ишетмәдем диярлек. Көлемсерәп кенә кую, иптәшләрен көлдерү аңа хас иде. Таныштык. Габдулла исемле булып чыкты.
– Нишләп бик ябык син, Гатият? – ди бу. Мин үземнең авыруымны, юл газапларын сөйләдем. Авылдагы авыр тормыштан, ятимлегемнән зарландым. Игътибар белән тыңлап утырганнан соң, авыр гына сулап:
– Син дә минем шикелле икәнсең шул, – диде. Баштарак мин аны аңламаган идем. Ахырдан, танышлыгыбыз шактый тирәнәйгәч кенә, аның да ятимлеген белдем. Иптәшләр коенып чыкканчы, шулай сөйләшеп утырдык. Ул минем адресны сорады.
– Якташлар бит, онытышмыйк, – диде. Соңыннан без, су коенырга йөргәндә, гел Габдулла белән бару ягын эзли башладык. Кулында – карандаш, кесәсендә кечкенә дәфтәр була иде. Кызык бер сүз, мәзәк, җыр чыкса, тиз генә язып ала иде. Шулай беркөнне Җаек буеннан барабыз. Чап та чоп бакалар, сикерешеп, куаклар арасыннан суга төшәләр. Шунда Габдулла:
– Егетләр, табышмак әйтәм табыгыз, – диде.
Торыйк-торыйк торналар
Кычкырышып торалар.
Шулпасы хәләл, ите хәрәм, —
Йә, кем таба?
Озак баш ваттык, беребез дә таба алмадык. Ул бака турында әйткән икән.
– Ни өчен шулпасы хәләл? – дип сорыйбыз.
– Хәләл булмаса, шул бака йөзгән суда коенмас идек инде, – ди. Үзе көлә. Дуслык арткан саен, Габдулла ачыграк сөйләшә башлады. Бу бигрәк тә революция көннәрендә сизелә иде. Революция Тукайга дәрт кертеп җибәрде. Баштарак без дөньяның кузгалганын белми тордык. Бер таныш егетебезгә абыйсыннан хат килде. Ул анда солдатларның Петербургта эшчеләрне атуы турында язган иде. Без, билгеле, ышанмадык. Ничек инде ул патша солдаты үз эшчесенә атсын? Ләкин Габдулла бу көннәрдә бик дәртле йөрде. Хәтерлим: сөйләшкәндә, бөтен сүзе патшаны сүгү иде. Уральскида тегү эшендә өйрәнчек булып йөрүче якташлар – без – 4 егет идек. Кичләрен Гусев «хәрчәннигенә» җыела идек. Чибәррәк киенгән егетләр бер залда бильярд уйныйлар, без карап торабыз, чәй эчәбез. Ул «хәрчәнниктә» аракы, сыра шикелле әйбер юк иде. Габдулла да шунда килә. Көннәрдән бер көнне әйтә бу:
– Йә егетләр, кайсыгыз рәхәт тормыштан чыгып китте үз иленнән? – ди. Мин, ди, күреп торам, ди, сезнең кайсыгыз круглый ятим, кайсыгыз ярым ятим, күбегез атсыз, җирсез. Хәерчелеккә чыдый алмыйча чыгып киткәнсез бит, ди. Ә соң гел шул тормышка разый булырсызмы? – ди. Тел төбе каядыр бара моның, ләкин әйтеп бетерми. Аның шундый гадәте бар иде булса кирәк. Тукай ул вакытта, мәдрәсәдән чыгып, типографиядә эшли башлаган иде. Минем иптәш, теге Кишет Хәкимҗан, татарча укырга-язарга бик маһир иде. Ул да канатланды:
– Егетләр, русча өйрәнми булмый бу, шул кирәк безгә, шул, – дип кабатлый иде. Тукай белән киңәште дә, аның тәкъдиме белән, бер рус егетен өйгә русча укытырга чакыра башлады, Хәкимҗан шактый гына русча сөйләшә башлады. Мин ничектер күңел бирмәдем. Шулай да Хәкимҗан һәм шушы учитель безгә бер җыр өйрәткәндә, мин дә оттым. Ул җырны әле дә радиодан тапшыралар. Без еш кына Ханская Рощага йөри идек, шунда өйрәндек. Хәтерлим: «Вставай, подымайся, рабочий народ», – дип башлана иде.
Уральск шәһәреннән читтә бер дача сыман урын бар иде. Аны ни өчендер Ханская Роща дип атаганнар. Ял көннәрендә русы, татары – егетләр – шунда йөри идек. Революция башланган елда анда йөрүләр бик ешаеп китте.
Ниндидер мин белмәгән кешеләр шунда патшага каршы сүзләр сөйлиләр иде. Күбесе руслардан. Минем аң бик түбән, мин болай Хәкимҗанга ияреп кенә йөрим. Аннан инде уен, җыр, көрәш китә. Көрәштә инде мин беренче. Кари Габдулласы белән бик көрәшә идек.
Беркөн шулай кичкә таба, Ханская Рощадан кайтышлый, урам буйлап шул җырны җырлап кайттык. Казачи атлылар, чыгып, бөтенебезне куып таратты. Бөтенесе качты, әмма ике иптәш белән мин эләктем. Өч көн участокта ятып чыктык. Бары тик җырның татарча мәгънәсен белмим дип торуым гына коткарды.
Габдулланың җизнәсен, апасын белә идем. Шул көннәрдә Тукай миңа килеп:
– Йә Гатият, остаруың ни дәрәҗәдә икән, менә шушы әйберләрдән тужурка тегеп бир әле, – дип, миңа материал калдырып китте. Минем осталык шулкадәр генә булгандырмы, чалбарын миңа тектермәде. Анысын күрше авылдан Сеҗедән килгән Солтан Мортазин текте, ул остарак иде. Шул без теккән киемнәр белән төшкән карточкасы хәзерге китапларда да бар икән.
Приёмга каралыр вакыт җитеп, мин авылга кайтып киттем. Миннән соң Тукай да озак тормаган, Казанга киткән. Солдатта мин озак булмадым, авыру табып кайтардылар. 1912 еллар тирәсендә микән, Казанда Габдулла белән тагын очраштым.
– Нихәл, яшьтәш? – ди. Үзе Казанда һаман шул китап-газета тирәсендә икән.
– Хәзер, туган, теге вакыт түгел, шыпыртрак кирәк, бүрегеңне басыбрак киеп йөр, – дип, бер-ике мәртәбә кабатлады. Шактый боек иде. Аннан соң да берничә мәртәбә очраштык. Сәбәбе – ачлыктан гаҗиз булып Казаннан кайтып керелмәде, авылдаш туганнарым Хәбибулла һәм Заһидулла Нуриевлар Кәримовлар типографиясендә эшлиләр иде. Хәбибулласы мастер иде. Аптырадыммы, шуңа барып сыенам. Кәримовларга бардыммы, Тукай очрый. Авыл хәлен сораша, Җаекны искә ала. Мин Габдулланың һич хатын-кыз турында сөйләгәнен, хатын-кыз белән йөргәнен ишетмәдем. Ул бераз оялчанрак иде бугай. Бер очрашканда, көлешә-көлешә, минем сыртка казачи камчысы төшкәнне искә алдык. Ул болай булган иде. Уральскида Думага сайланган рус депутаты белән очрашкан вакытта, урам демонстрациясе булды. Без Габдулла белән, демонстрациягә ияреп, шәһәр театрына кадәр бардык. Депутатны кулда күтәреп алып бардылар. Бер төркем казачи атлылар, килеп, безне куып маташтылар. Шул вакытта миңа камчы очын татып карарга туры килде. Революциягә карашы ничек булгандыр, әмма ул бу көннәрдә патшаны, түрәләрне, динчеләрне бик сүгеп йөргән иде.
Дөресен әйткәндә, Габдулланы андый мәшһүр кеше булыр дип уйламый да идем, кая инде минем кебек йортсыз-җирсез, ятим, надан бер крәстиән егетен дус иткән кеше мәшһүр була алсын? Аның гәүдәсе дә бик курач бит. Үзе кызлар шикелле оялчан, аксыл йөзле, кечкенә буйлы, ләкин бик сөйкемле иде. Киеме кыршылып беткән бер казаки, тар чалбар, шактый искергән штиблет була иде. Шәкерт вакытында башында кәләпүш иде, ә типографиядә эшли башлагач, кепка кия башлады.
Кариев Габдулла белән дә яхшы таныш идем. Ул башта мәдрәсәдә укыды. Ярлы иде. Коръән ятлап азапланды. Безгә кереп, ашап-эчеп, тамак ялгап чыккалый иде. Беркөнне кайдадыр бер мосафир кеше үлгән, күмәргә кеше юк. Мортаза бай үзе күмү расходын түли икән дигәч, Кари Габдулласы белән зиратка киттек. Көне буе кабер казыдык. Уч төпләребез кабарып бетте. Чөнки кабер урынына таш туры килгән иде. Ничә әйтсәң дә яшьлек инде – үзебез ач, арыган, әмма ял итәргә чирәмгә чыгып утырдыкмы – түзеп булмый, билдән алышабыз. Кари бик таза, авыр иде, мин, оста көрәшче булсам да, аны бик сирәк ега идем. Кичкә таба мәетне алып килделәр. Ну, без әйтәбез, берәр тәңкә калыкты инде. Күмүне Мортаза бай малае Садыйк оештырган булып чыкты. Бер тиен эләкмәде. Ахырдан Тукай Габдулласына сөйләгән идек, ул көлде:
– Шайтаннан иман көтәсез сез, – ди.
Кари Габдулласы бездән бер өй аркылы гына тора иде. Аптыраса безгә керде. Ул да нигәдер, ятим дигәч, мине якын итте. Аны дүрт иптәше белән бергә бер тәртипсезлеге өчен мәдрәсәдән чыгардылар. Теге өч иптәше, мәдрәсәгә яңадан килеп, бөтен хәлфәләр каршында эшләгән «гөнаһлары» ннан ваз кичеп гафу ителделәр һәм шунда калдылар. Габдулла кире бармады.
– Бик туйдым, күрәсем дә килми, – диде. Үзе бөтен мәдрәсәсенә беренче яхшы укучы иде. Шәкертләр арасыннан берүзе Коръән-хафиз була алды. Хәтере бик яхшы иде. Байлар, мәҗлес җыйганда, Коръән укырга аны чакыралар иде. Ләкин ул мәдрәсәне яратмады.
Солдаттан кайткач, Казанда иң беренче очраткан танышым шул булды. Болак буеннан барам. Өстә шинель, аякта чабата. Кабанга җитәрәк күрәм: авызына папирос капкан Кари берәү белән сөйләшеп тора. Башында эшләпә, сары ботинкалар, муенында күбәләк сыман лента. Шома, чибәр. Узып киттем. Танымады бу. Туктап тордым. Теге иптәшеннән аерылып, Болак буйлап китеп барды. Каршына чыктым, түзмәдем, алдына басып, кулымны суздым:
– Гафу итегез, иптәш, танымыйм бит, – ди. Безнең крәстиән халкына нәрсә – мин кыза төштем.
– Әһә, мин әйтәм, хәзер тамак тук, аякта ялтыр ботинка, авызда фифируз, теге Уральск тегүчесе кирәк түгелмени хәзер? – дип дулый ук башладым.
Габдулла тиз генә папиросын ташлады, кызарды:
– Гафу ит, иптәш, зинһар, гафу ит, үзгәргәнсең бит, – ди.
Мин әйтәм:
– Теге Мортаза бай малаеның даны өчен көн буе ташлы балчык казып ятканны оныттыңмы? – дим тегеңә.
Соңыннан мин аның белән Нижнийда булдым. Алар театр белән килгәннәр иде. Бик күбесенә киемнәрне мин тектем. Минем тору Мәскәү Исмәгыйлендә булды (Иске Масра авылы бае). Габдулла Вятское Подворьеда торды. Уеннарын карарга чакырды. Байда эш бетмәде, мин бушый алмадым. Нижнийда бергә булганнан соң, бүтәнчә очраша алмадык. Революциядән соң Казанда Камил Мотыйгый белән күрешеп, һәр икесен искә алып серләштек. Мотыйгый да – күңелле кеше, үзе дә, хатыны да бик матур җырлыйлар иде. Тукай Габдулласы белән Уральскида нәрсәдәндер аралары бозылган иде, ләкин, очрашып сөйләшкәндә, бик якын итеп искә алды. Яшь вакыттагы танышларымны менә шулай тагын берәр мәртәбә очратырга туры килде.
Гатиятулла Шәрәфиев,
Арча районы, Куйбышев исемендәге колхоз члены, пенсионер.
Язып алынды: 29 гыйнвар, 1961 ел.
Язып алучы: Мөхәммәт Мәһдиев.
Идел. – 2009. – № 10)
Галимҗан Ибраһимов Арча районында
1933 елның сентябрь ахырларында Казанда Татарстан колхозчы ударникларының съезды була. Татарстан совет язучылары союзы оештыру комитеты һәм съездны чакыру комиссиясе ударниклар съездына кунак итеп Кырымда дәваланып ятучы Галимҗан Ибраһимовны чакыралар. Съезддан соң язучы, Татарстанның күп кенә завод-фабрикаларында, колхозларында булып, хуҗалык һәм культура төзелеше белән таныша. Сәяхәттә аның белән шагыйрь Нур Баян да йөри. Маршрут буенча чиратта Арча районы да була. «Форд» машинасына утырып, Галимҗан Ибраһимов Арчага килә. Арча үзе бу вакытта инде шактый гына матур шәһәрчеккә әйләнгән булса да, урам юллары бик сикәлтәле була. ВКП(б)ның район комитетына барып керү белән, Галимҗан аганың райком секретаре белән сөйләшкән иң беренче темасы әнә шул Арча урамнарын рәткә салу турында бара. Соңыннан Галимҗан Ибраһимов нинди дә булса бер колхозга барып кайту турында теләк белдерә. Җыелышып, Кәче авылына китәләр. Биредә Галимҗан ага колхоз членнары: ударник Басыйров Галиәхмәт абзый, колхозның тимерчесе ударник Закиров Касыйм белән сөйләшә, аларның күпме хезмәт көне эшләүләре, күпме уңыш алырга мөмкинлекләре белән кызыксына. Тимерче Касыйм Закиров аңа үзенең бер генә айлык булса да курсларга барып кайту теләген белдерә. Сүзгә 16 партия члены һәм кандидатлары булган ячейка секретаре Әюпов кушыла. Галимҗан аганың партия ячейкасының эше турында сорашуына ул түбәндәгечә җавап бирә:
