скачать книгу бесплатно
– Син, падла! (Ислам бер елны, ФЗӨгә китәм дип, комиссияләр торып йөргән малай, шуңа күрә сүзнең төрлесен белә.) Син!.. Биш елга чыдамый колбаса! Чери ул!
– Череми! Череми! Менә безнең Марида…
Фәез сүзен тагын бетерә алмады. Туп урынына тәгәрәп, аның янына Фатыйх сикерде. Сикерде һәм килгән хуттан авызына чәпәп җибәрде…
– Маридамы? Маридамы? Колбасамы? Менә сиңа колбаса! Менә сиңа тәбикмәк. – Ул Фәезнең өстенә менеп утырды: – Ялганлама! Ялганлама!..
Каяндыр таң беленгән сыман иде. Әмма таң беленәсе якны орчык төсле озын кара болыт каплаган, шуңа күрә таң бүленеп калган сыман һәм мәңгегә атмаячак сыман иде…
Учак янында гына Җәләли агайның делянкадан чыгарган утын штабеле. Ике кубометрлап булыр. Чи усак. Ислам, пәкесен алып, шуны каезлый башлады. Каезлаган кабыгын кабып карады. Берәр капкач, ярсып-ярсып чи усакны тунарга кереште.
– Бар, кәтилүкне алып кил, – диде ул Фатыйхка. – Ә син, ялган капчыгы, учакны дөрләт. Менә дигән ботка ашатам мин сезгә…
Урман коесының суында усак кайрысы тиз пеште. Бераз тоз да сипкәч, ниндидер шома, кайнар, йомшак масса ашарлык ризыкка әйләнде. Агач кашыклар белән берәр тапкыр авыз иттеләр.
– Берәр чүмеч кенә сөт савып аласы булган, – диде Ислам, төкеренеп. – Аның белән генә хөкүмәт үлмәс иде әле. Сөте булса, менә дигән ризык буласы бу… Хөкүмәт өчен кем кадерлерәк? Бер чүмеч сөтме, әллә өч егетме? Без, мужыт, шушы төндә исән калсак, үскәч әллә кемнәр булырбыз әле? Мужыт, менә шушы урманның лесничие, шушы колхозның председателе булырбыз? – Бу сүзләрне ул Фәезгә карап әйтте.
Әмма Фәез, барысын да онытып, инде тагын җанланган, нәрсәдер сөйләргә җыена иде:
– Ә без Марида чакта… хуҗа хатын бәйрәм көнне сөт белән майда гына таба күмәче пешерә. Зур да түгел, әнә Исламның кашыгы зурлыгында гына күмәч. Майлы табада. И тегене тотып урамга чыгып китәбез, бер тамчы ашыйсы килми. Беләсезме нишлибез? Тәгәрмәч итеп тәгәрәтеп уйныйбыз. Ие… Билләһи! Кояштыр! Җир йотсын менә!..
– Юктыр, – диде Фатыйх, авызыннан лайлалы кайнар кайрыны тартып чыгарып читкә ыргыткач. – Булмас. Ялганлыйсың син, майтри, малай. Изәм бит мин сине.
Фәез исә эшнең кая барганын һаман аңламый иде, чәрелдәп бәхәскә керде:
– Юк, билләһи менә! Майда пешкән күмәчне урам уртасында тәгәрәтеп… Миклай белән! Ул өйдәге май күмәче дисеңме! Табак тулы!
– Җитте! Үтерәм мин сине! – дип, яшь үгездәй акырып, Ислам урыныннан торды. – Үтерәм! Җир йөзендә бер ялганчы ким булыр.
Фатыйх та сикереп торды:
– Майтри! Күмәчне тәгәрәтәләр димени? Ризык бит ул! Бирермен мин сиңа! Башыңны култык астына кыстырып авылга кайтарып җибәрәм бит хәзер! Күмәчне тәгәрәтергә… Кара син аны!
Фатыйх тагын Фәезнең авызына сукты. Сугу тавышы Исламның да канын кузгатты.
– Каныма тоз салдың, малай, сөякләреңне тубалга тутырам бит хәзер! – дип җикеренде анысы. – Ник ялганлыйсың син, ә?!
Фәез капланып ятты, ара-тирә аның үксеп елаганы гына ишетелә иде.
– Ә мин сезгә каршы кул да күтәрмим. Бер дә. Мәгез, кыйнагыз – сез икәү. Тульке мин дөресен сөйлим. Колбасаны ашадык! Күмәчне тәгәрәттек! Миклай белән!
– Тәгәрәттегезме? Ашадыгызмы? Менә сиңа, менә сиңа! Беттең син болай булгач!
Фатыйх кызган иде, ул, үзен үзе белештерми, Фәезне кыйнады…
Ул төн бик озын булды. Таң атмады да атмады. Ислам арада гәүдәгә тазарагы иде, аның кинәт кенә эче бора башлады, ул бөгәрләнеп Фәез янына барып егылды. Җирдә тәгәрәп йөрде. Ара-тирә ул, тәгәрәп, Фәез янына ук килеп җитә. Инде бераз гына яктыра башлаган, шул яктылыкта Фәезнең шешкән иреннәре, кара көйгән йөзе күренә. Соңгы тапкыр Фатыйхның кулы гел бит тирәсендә йөрде шул. Фәез авыр ыңгырашып ята, үзе берәүгә дә берни әйтми иде.
– Таң атса килер ул. Тик аш суынган булыр инде. Аңа эләгә инде моның өчен. Прсидәтел белми инде безнең ни хәлдә икәнне. Синең эчең авыртамы? Түз, завферма килсә, бер чүмеч сөт бирми калмас, – дип, ул бераздан Исламны юата башлады. Әйтерсең берни дә булмаган…
– Ай-й! Үләм-м-м! Эчем-м! Үл-ләм-м! – Монысы Фатыйх тавышы. Фатыйх җиргә утырган, күзләрен ямьсезләтеп, бүре баласы сыман күккә карап үкерә иде.
Тик Фәезнең генә – кыйналгангамы – эче авыртмады. Әмма аның яңак сөякләре бик сызлый, аскы ирен бияләй булып асылынган, күз төбе шешеп килә, кыза, сулкылдый иде.
Ә таң атмады да атмады…
Ул заманнан бирле утыз ел вакыт узган икән. Утыз ел эчендә ниләр булмаган! Фатыйх белән Ислам шул утыз елда армия хезмәтен үттеләр, кайткач, олыгаеп кына кичке мәктәп тәмамладылар, аннан икесе дә читтән торып югары белем алдылар. Фәез исә армия хезмәтенә яраксыз табылды – сәбәбен һич әйтмәделәр, военкоматның бөтен эше аны рентген юлында йөртү булды.
Гамәли карт, үзенең алтын кулларына авылда эш беткәч, озак баш ватып тормады, авыл читендәге каенлыкка сәфәр кылды.
Фәез үсте, егет булды, финанс-экономика институтына кереп, аны тәмамлады, шәһәрдә эшкә калды, хәзер –депутатлык дисеңме, орденмы, грамотамы – барысы да аныкы. Хәер, Ислам белән Фатыйх та зур кешеләр хәзер: Ислам турында ничә тапкырдыр инде газеталарда яздылар, ничә мәртәбә аның совхозы кырларыннан телевидение тапшыруы булды. Фатыйхны әйтәсе дә юк! «Нишләп йөреш?» – «Менә Совминга чакырдылар әле!» – «Кая барыш?» – «Краснодарга семинарга!» – «Шәп икән!» – «Шәп сиңа, тәҗрибә уртаклашып чыгыш ясыйсы бар…»
Гел шулай… Нигәдер бу төн дә озын булып чыкты. Җәен инкубатор чебиен кабарга һич тә ашыкмады. Таң атарга ерак иде әле. Ислам көне буе басуда йөреп арыган иде, йокыга авыша башлады.
– Төн салкыны керде, иллешәр грамм гына авыз итмибезме? – диде ул, Фәйзигә юаш кына карап. Исәбе, шуны авыз иткәч, теге авыр мәсьәләне кузгатып бер сөйләшү иде. Фәйзи исә (нәкъ теге вакыттагы кебек!) якын да килмәде.
– Организмың ял итсен бер, балык тотканда каян чыккан гадәт ул? – диде.
Исламның, әлбәттә, машина эчендә анысы да бар иде, әмма Фәйзи сүзеннән чыгарга намусы җитмәде. Фатыйх, гадәте буенча, бераз җиңеләеп маташты, ничек инде ул, өч дус, өч яшьтәш бергә очрашкач табигать кочагында, фәлән-төгән дип тел шомарта башлаган иде – туктап калды. Фәйзи – гомер буе аларга намус сакчысы ролен үтәгән Фәйзи – үз сүзеннән бер дә чигенердәй күренми иде. Нәкъ теге вакыттагы кебек…
– Мин бер ярты сәгать черем итеп алыйм, – диде Ислам, палаткага таба авыр атлап.
– Фәйзи дус дневалить итәргә каршы булмаса, мин дә бер-ике мең секунд кына ятып торыр идем, – диде Фатыйх та. – Унбиш көн инде юньле йокы күргән юк.
Фәйзи өч кармак янында калды. Калкавычны кыймылдатучы булмады, хәер, моның кирәге дә юк иде. Иң кирәге, ихтимал, инде эшләнгән иде: теге замандагы озын төннән бирле аларның бер генә тапкыр да шулай очрашып бергә төн уздырганнары юк иде – менә бүген шуңа ирешелде, ничектер җан җылынып китте, кан тамырлары киңәйде, соңгы елларда даими рәвештә сизелеп торган буыннар сызлавы, баш авыртуы бетеп калды, тән җиңеләйде.
Тукта әле, шуңа ирешкәч, тагын ни кирәк? Елга суының патшасы – шома, әмма беркатлы юләр җәен балыгын нигә дип яшәүдән мәхрүм итәргә? Ислам белән Фатыйх, бераздан безне уятырсың, җәен балыгы таң җилендә камышлар селкенә башлаганда каба, диделәр. Бүген таң тиз атмас әле. Әнә көнбатыш ягыннан ялкау гына җил исте, еракта – әллә кайда! – гөрелдәү ишетелеп алды, талгын җилгә камышлар чыштырдашып куйды. Фәйзи кармак җепләрен судан чыгарды. Палатка янына килде. Палатка эчендә тигез ритм белән гырлаган тавыш Исламныкы иде. Фәйзи аның аяк очына утырды. Менә бит әйбәт уйланды әле бу. Нәкъ утыз елдан соң. Нинди юньле егет бу Ислам. Хәер, безнең яшьтәшләрнең бөтен буыны шулай булып чыкты. Безнең яшьтәшләрне кая куйсаң да була. Безнең буында эшлексезләр, ялкаулар, эчкечеләр, семья бозучылар юк. Исламның ничә ел инде, яшьрәк егетләр җитәкләсен дип, урынбасарлыкка төшәсе килә. Әмма совхоз халкы җибәрми. Дөрес, бер елны Исламны (халык сизми дә калды!) авыл советы сессиясендә совет председателе итеп сайлаганнар иде. Ул вакытта әле совхозга әйләнмәгән, колхоз вакыты иде. Ике ел узганын да көтмәделәр, колхозның отчёт-сайлау җыелышында халык, ай-вайга да карамастан, Исламны яңадан бертавыштан председательлеккә күрсәтте. Ул вакытта Ислам ике көн буе ике постта берүзе торып калды. Аннан ашыгыч авыл советы сессиясе җыйдылар һәм, «башка эшкә китүе сәбәпле», Исламны авыл советы председательлегеннән азат иттеләр.
Фәйзи авылга кайткалап йөри – боларны белә иде. Тыныч йокы, дускай, сиңа мондый ял бик сирәк эләгәдер…
Фатыйх исә палаткага кереп тормаган, «газик»ның арткы утыргычына сузылып яткан да аякларын ачык ишектән салындырган, теге вакыттагыча тыныч, тавышсыз йоклый, әмма аның йокысы бик зирәк, аз гына шылт иттеңме – ул уяна. Сандугач йокысы. Җиңел холыклы кешеләрнең йокысы шундый була. Фатыйх – җиңел, тиз кыза, тиз сүнә. Телгә дә җор, тиешле сүзне вакытында таба, әйтә белә. Бервакыт аның хуҗалыгын карарга үзәктән зур начальник килгән. Икмәкнең ишелеп уңган елы, элеватор эшкәртеп бетерә алмый, ишегалдында сары гәрәбә тавы, бодай көшеле барлыкка килә. Явымнар башланса – ят та үл! Борчулы вакыт… Үзәктән килгән иптәш Фатыйх белән бодай тавы янында басып тора һәм болай ди:
– Менә минем өстә шундый ачык таулар ике йөздән артып китте хәзер, – ди. – Менә син минем чәчләремне кара. Синдә әле хыянәтчел ак кылның заты да юк…
– Һи-и, иптәш начальник, – ди Фатыйх, уйлап та тормыйча, – баш андый түгел бит, чәчне агарта торган түгел ул…
Фатыйх гел шулай – авыр вакытта да ыңгырашмыйча эшли, оптимист булып кала, көлә белә. Аның мышнаганы да ишетелми – йоклыймы ул машина эчендә, әллә уйланып ятамы?
Ә менә Фәйзи үзен белеп тора – бүген йоклый алмаячак ул. Бүгенге төннең озын булуын тели ул. Көнбатыштан тагын гөлдерәү ишетелде, камышлар тагын сөйләшеп алдылар, сүнеп барган учакның эссе көленә, чыш-пош килеп, яңгыр тамчылары төште. Көньяктан төнь-якка кадәр булган шәфәкъны иңләп кара-зәңгәр болыт каплаган һәм тоташ мәһабәт дивар булып акрын гына монда таба килә иде.
Фәйзи учак янындагы брезентка чалкан ятты. Битенә сирәк вак тамчылар төшеп кытыклый, күзне-колакны кычыттыра, әмма баш астына салган кулларны аласы, кыймылдыйсы килми иде. Җир сулый, елга камышлары серләшә, күк гөрелти-гөрелти бу якларга болыт куа, дымсу җил әйләнә-тирәдәге бөтен нәрсәне – суны, камыш-ларны, үләннәрне сыйпап уза, иркәли, сөя иде.
Инде яктырырга да вакыт җитте, әмма Фәйзи бу җылы төннең озаккарак сузылганын теләде. Аның күңелендә моңарчы кичермәгән исемсез бер хис туды. Ул хис әле бәя бирерлек дәрәҗәдә формалашмаса да, мәгәр аңа инде бер нәрсә ачыкланды: бу җылы төн, учак янында кара-каршы утыру аларның өчесенең дә кан тамырларында утыз елдан артык йөргән кирәксез таш бөртеген эреткән, һичшиксез эреткән, болар өчесе дә бу төндә табигать балалары булып калганнар, дөньяның бөтен мәшәкатен, ыгы-зыгысын онытып, табигать кочагына сыенганнар иде.
Канны сафландыра, сулышны иркенәйтә торган гөрелте һаман якынлаша иде…
Каны, йөрәге тынычланган Фәез дә зур канәгатьлек хисе белән күккә карап ятты. Аңа палатка эчендәге Исламның җиңел гырылдаганы да, машина эчендәге Фатыйхның ара-тирә әйләнгәләп алганы да ишетелә иде. Йөрәк тынычланды, тынычланды. Акрынлык белән куе, тоташ йокы басты. Бу төн бик озын булыр, ахрысы. Таң тиз генә атмас әле. Йөрәк тибүе нигәдер һаман акрыная.
…Кармакларны тикшерергә дип таң атканда гына торып баскан Фатыйх бер мәлгә тынсыз калды: Фәез чалкан яткан, кулларын күкрәк өстендә кушырган, ияге очлайган, йөзе киндер кебек ап-ак иде. Кара болытлы таңда куе яшел чирәм өстендәге бу ак йөз, бөтен кешелек җәмгыятенә әйтер сүзе бар сыман, үзенә игътибар сорый кебек иде.
1976
Мыштым
Ул көн бик салкын иде, балалар андый көнне иртүк торалар, чөнки радиодан хәбәр тыңлау кызык: «Ата-аналар һәм мәктәп директорлары игътибарына…». Дөрес, мәктәпкә барасы килә, әмма шунысы рәхәт: әлеге «ата-аналар һәм мәктәп директорлары» диюгә, бер туарылып аласың. Әлеге сүзләрнең мәгънәсе зур: температура фәлән булса дип радиодан әйтәләр икән инде, көт тә тор – температура әнә нәкъ шул фәлән була. Кызу-кызу барып юрган астына кереп ятасың да татлы бер киерелү белән киереләсең… Һай, рәхәт бу дөньяда яшәү! Әмма озак ятып булмый, чөнки юрган астында узган гомер – әрәм гомер. Балаларныкы гына түгел, зурларныкы да әрәм, бер дә шиксез әрәм.
Ул көнне дә шулай булды: мәктәпкә баруын бармадылар, уенга чыктылар. Сигез тулып унбиш-егерме минутта егерме квартиралы подъездда кат саен балалар кыштырдаша. Соңгы көннәрдә салкыннар бик еш кабатланганлыктан, балалар моңа инде ияләнеп тә килә, рәтен дә беләләр сыман иде: тәрәзә төпләренә җыелышып утыралар да китап укыйлар, көнбагыш ашыйлар, берсен берсе бүлдерә-бүлдерә, кичәге мультфильмның эчтәлеген сөйлиләр, чыштыр-чыштыр әүмәкләшеп, төрткәләшеп тән дә җылытып алалар иде. Әмма бүген алай булмады.
Булмады. Подъезд тормышы иртүк үзгәрде, башка көндәгечә булмады…
…Аңа шундук Тишка дип исем куштылар. Чөнки үзен бик тыныч, әйбәт тота иде. Муенында галстук сыман кара юл да бар икән. Әтисеннәнме ул, әнисеннәнме, бу тирәдә андый ак этнең әлегәчә күренгәне юк иде. Җыйнак кына гәүдәле, беренче класс укучыларының портфеле биеклегендәге бу пычрак эт авырый иде булса кирәк. Аның кайчандыр ап-ак булган тиресе керләнгән, күз кырыйларында керфекләре ябышкан, янбаш сөякләре беленеп тора иде. Тишка килеп кергән көннән башлап подъезддагы тормыш бөтенләй үзгәрде. Беренче көннәрдә Тишка белән балалар гына шөгыльләнде: батарея янына бер кызның гамәлдән чыккан мутон якалы пальтосын җәйделәр. Кайсыдыр квартирада әтисе дә, әнисе дә эшкә киткәч, әби базарда вакытта су җылытканнар да, зур табак белән су эченә бастырып, Тишканы юганнар. Моны иң өстәге – бишенче каттагы мәйданчыкта эшләделәр, бала-чага күп булды, чөнки ул көнне дә радиодан «ата-аналар һәм мәктәп директорлары игътибарына» теге хикмәтле сүз әйтелгән иде. Югач, Тишка чистарып китте, күзләре ачылды, балаларга рәхмәт әйткән сыман дерелдәп, су бөртекләрен очыртты да шыңшып алды һәм мутон якалы пальто өстенә килеп басты. Аннан утырды. Аннан Тишкага сый-хөрмәт башланды. Аңа җылы сөт бирделәр, теле белән лепердәтеп ул аны бик тиз юк итте, койрыгын болгады. «Әле мин сезне юындыру-чистарту кебек юк эш белән генә йөрисезме дисәм, сез тамак ач икәнен дә белдегез» дигән сыман, ул балаларга мөлдерәтеп карады. Аннан, батареяга аркасын терәп, дүрт аягын таратып, башын ташлап ятты. Аның авыз кырыйларыннан кара күн җөй сузылган, аскы иренен басып казык теше чыккан иде.
– Йокласын! Таралыйк… Ял итсен, – диде балаларның зуррагы.
Балалар теләр-теләмәс кенә таралыштылар, тышта коточкыч салкын, ә өйдә күңелсез иде, әти-әни эштә, ә әбиләр гел өйрәтәләр, гел ачуланалар… Шуңа күрә өйләренә таралуга, озак та үтми, балалар берәм-берәм бишенче катның мәйданчыгына менгәләп төштеләр. Кичке якка таба Тишканың алдында инде ике-өч конфет, печенье, колбаса, сыр кисәкләре ята иде. Тишка йоклады да йоклады.
Икенче көнне иртән подъездда коймак исе таралды, ял көн иде, сәгать тугызларда хәрәкәт башланды. Тишканы олылар да күреп алды. Көне буе подъездда тавыш ишетелеп торды. Әбиләр балаларны ачуландылар:
– Эткә конфет бирәләрмени?
– Эткә печенье бирәләрмени?
– Ул пәлтәнең нигә алай драплы ягына яткырдыгыз? Әйләндереп җәяргә иде.
Һәм башкалар. Каршыдагы кибеттән бер әби эт өчен махсус колбаса алып керде.
– Аның тешләре сызлыйдыр, каты әйбер бирмәгез, –дип, балаларны орышты да Тишканың алдына «Докторский» колбаса телемнәрен куйды. Эт кабаланмыйча гына башта бер телемгә үрелде, иснәп карады һәм әкрен генә эләктереп, әкрен генә чәйнәп йотты да тагын барып ятты, күн кырыйлы авызын ярым ачып, башын тәгәрәтеп йоклаган сыман хәлдә калды.
– Әйттем бит, – диде бумази туфли кигән әби, – әйттем бит: аның тешләре сызлый. Салкын тигән аңа. Әнә күрдегезме, нинди әйбәт тәрбия алган ул: комсыз түгел. Хуҗалары елый-елый эзлидер әле бичараны. Китегез, ял итсен, тимәгез…
Кичен Тишканың алдында кайнар өчпочмак, кыздырган балык һәм май яккан булка кисәге ята иде. Әмма Тишка һаман йоклый иде әле. Бераздан ике әби этне уяттылар да, көчләп дип әйтерлек, аңа сөт эчерделәр.
– Мәтрүшкә белән кайнаттым, – диде бумази туфлиле әби, – шуңа өнәп бетерми ул аны.
– Шалфей да кушасың калган, – диде алтын алкалы, башы тулы шпилькалы әби, – аның тамак бизләре шешкән булуы мөмкин.
…Иртәгесен көн бераз сындырган иде, балалар мәктәпкә киткәнче барысы да Тишканың хәлен белделәр. Кичәге ризык менә мондый хәлдә иде: өч телем «Докторский»дан бер телеме калган; өчпочмак сүтелгән, бәрәңгесе белән камыры гына калган; балыкка кагылмаган.
Балалар, мәктәпкә барганда, үзара килешү төзеделәр. Килешү ике пункттан тора иде:
1) Беркем дә, Тишка терелгәнче, аның барын күрше подъезд балаларына әйтми; 2) Тишка чираттан йөреп йоклый. Мәсәлән, бүген ул дүртенче катка төшерелә.
Әбиләрнең исә, балалар киткәч, куллары бөтенләй бушап калды. Шпилькалы әби иртүк бумази туфлилегә керде.
– Базарга барышым, – диде ул, – ачкычымны сиңа калдырыйм, килен төнге сменадан кайтырга тиеш. Җелекле ит алып кайтып шулпа ашатыйм дим. Бәлки, рәтләнер…
– Бик әйбәт, – диде бумази туфлиле әби, – алайса, иртәгә мин барырмын. Мин әле аңа бавыр пешереп йөрим. Андыйга кайнар бавыр бик килешә инде.
Сүз Тишка турында бара иде.
Ул көнне кич Тишка дүртенче катка күчерелде. Яшел драплы кызлар пальтосын урынында калдырдылар, чөнки дүртенче катның батареясы янына искергән, сүсәргән атлас тышлы балалар юрганы җәелгән иде. Дүртенче кат Тишканы тавык шулпасы, скумбрия консервысы белән сыйлады. Әмма дүртенче каттагы пенсионер бабай Тишканың яту режимына үзгәреш кертте: эткә һәркемнең ишек төбенә үзе теләгән вакытта килеп ятарлык шартлар тудырырга; моның өчен һәркем ишек төбенә калынрак әйбер – сукно кисәгеме, фланельме җәяргә. Пенсионер бабай бу турыда дүрт кат кешеләрен дә кисәтеп чыкты (бишенче катка менәргә хәле җитмәде, йөрәге кага башлаудан шикләнде).
Кичке якка мәсьәләгә өченче катта яшәүче кешеләрдән бер яшь ханым катнашты.
– Беркайчан да эткә майда ясалган консерва бирмәгез, – диде ул. – Иң әйбәте томатлы скумбрия.
Чыннан да, Тишка томатлы балыкны яратып ашады. Тик тавык шулпасын гына кайнар көе ашый алмады, эт дисәң эт шул, кадерен бетереп, суытып ашады.
Бер атна дигәндә этнең бөтен рационы инде эшләнгән, кагыйдәләр ныклап урнашкан иде: эткә ашарга бирүне бары тик олылар гына башкара; һәр катның баскычы борылып киткән урындагы ишек төбенә этне яткырмаска, йөгереп төшкәндә балалар аның койрыгына басулары мөмкин; каты ит бирмәскә, скумбрия урынына Тишкага «Тунец» яки «Сайра» бирергә һ. б., һ. б.
Өстән аска таба чират буенча икенче тапкыр төшеп килгәндә, Тишка мөстәкыйльләнә башлады. Көненә әллә ничә ишек төбенә килеп ята, йоклап ала. Ашау урыннары да күбәйде. Шпилькалы әби, бумази туфлиле әби һәм пенсионер бабай аның янына, «теләсә нәрсә ашатып авыру йоктырырсыз» дип, балаларны якын җибәрмиләр, эт тулысынча алар карамагында иде. Тишка тазарды, янбашлары түгәрәкләнде, тиресенең йоннары елкылдый башлады.
Ә беркөнне Тишканың «Үәү!» дигән тавышы чыкты. Ул көнне шпилькалы әби бәйрәм итеп Тишкага сервелат колбасасы бирде: әбинең инженер малае кичә генә Мәскәүдән командировкадан кайткан иде.
Бераздан этнең «Үәү!» дигән ачы тавышы ешрак ишетелә башлады. Аңа ияләнделәр, подъезддагы шатлык урамга чыкты, инде теге сер дә ачылган, Тишка янына бөтен йорт балалары кереп йөри иде.
Ә беркөнне… Беркөнне Тишка шпилькалы әбинең оныгы – инженер улының бердәнбер кызы Ленаның итәгенә ябышкан. Лена чырыйлап кычкырган тавышка ишекләр ачылды, халык җыелды. Тишка, сыңар күзен өскә калдырып, башын тәгәрәтеп, атлас юрганы өстендә ята, Лена елый иде.
Ленаны башта үз әбисе, аннан пенсионер бабай ачуланды.
– Үзең гаепле син, Тишка андый түгел, – диделәр.
Лена акланмады, мысык-мысык килеп елады. Әбисе аны алып кереп китте.
Әмма икенче көнне иртән Тишканың көр тавыш белән һавылдап ук өргәне, кемнеңдер карлыккан мырылдавы, йөткерү, гырлау авазлары ишетелде. Тагын ишекләр ачылды, тагын халык җыелды. Балалар йокыда, кышкы каникул вакыты иде.
Җыелсалар күрәләр – пенсионер бабай басып тора. Кулында буш чиләк, чүп түгәргә чыккан икән. Иске пальтодан, ямьсез бәйләгән башлыктан. Тишка әллә шуны, искене яратмаганмы – өреп бабайга ташланган. Бабай аптырап басып тора – кулында буш чиләк, чалбарының бер балагы, тездән өзелеп идәнгә салынып төшкән, аңа әбиләр алдында уңайсыз, чөнки чалбар астыннан күренеп калган ыштан бик үк чытыр ак түгел. Шайтан, кичә мунчага бара алмады шул, Тишкага «Сайра» эзләп йөреп…
Тишка исә, саргылт очлы тешен кара күн ырмавына бастырып куйган да тәгәрәп ята, күзен ярым ачып күзәтә һәм мыскыллы елмая сыман: «Килешеңне кортып иске киенеп йөрмәссең тагын. Пенсияң – йөз тәңкә, чүп түгәргә чыкканда ни өчен ямьсез булып чыгарга?»
Бер сүз әйтмичә таралыштылар. Әмма төн уртасында тагын эт тавышы ишетелде, подъездда ыгы-зыгы башланды. Фигуралы шуу буенча тапшыруны карап утырган тыныч халык тагын подъездга агылды: Мәскәүдән командировкадан кайткан инженер өченче кат белән дүртенче кат арасында батарея янында басып тора, ләкин, ни гаҗәп, аның да чалбарының бер балагы тездән өзелеп, сыдырылып төшкән иде. Анысы шундый суыкта бер кат чалбар белән йөри икән тагын, ай бу яшьләрне…
…Шул төннән соң Тишка юкка чыкты. Аны теге инженер урамга куып чыгарган, типкәләп озаткан, диделәр. Ишек яннарындагы чүпрәкләр, киезләр дә җыеп алынды. Кыздырылган бавыр исләре дә сизелми башлады, пенсионер бабай да чүп түгәргә чыкканда инде теге ямьсез башлыкны кими иде.
Кышкы каникул бетүгә, тагын салкыннар башланды. Диктор тагын берничә көн рәттән «ата-аналар һәм мәктәп директорлары» дип белдерү ясады. Инде монысы артык иде, каникулдан соң мәктәп сагындырган иде. Ниһаять, беркөнне өлкән класс балаларына мәктәпкә барырга рөхсәт иттеләр. Температура егерме сигез градус кына иде.
Пенсионер бабай белән бумази туфлиле әбинең оныклары (ул малайлар икесе дә алтынчыда иде), иртән укыр-га барганда, мәктәпкә күрше бер өй янында Тишканы күреп алдылар. Тишка ябыккан, күзләре ябышкан, янбаш сөякләре чыккан, бик пычранган иде. Суыктан ул дер-дер килә, бер подъездның ишеге төбенә баскан да күзләрен йомган, шыңшып ала, кешеләрдән ярдәм сорый иде.
Янында ике әби – берсенең сөт алып кайтышы, икенчесенең буш сөт шешәләре тотып барышы – үзара сөйләшәләр иде:
– Бичара… Бу суыкта ничек чыдарга кирәк. Хәзер мин аны алып кереп сөт җылытыйм да…
– Шулай итә тор. Минем дә үрдәк шулпам бар…
Сөт күтәргән әби, ишекне ачып, Тишканы эчкә озатты…
1976
Плутарх коньяк эчә
