скачать книгу бесплатно
«Янә» дигәнне мин бик кызу узып киттем. Ярый әле кыз хәреф танымый.
Барчабыз бер гаилә… гаилә… гаилә…
Бу юлы мин өскә киләчәк бәлане алдан сизеп чарасын күрдем. Менә син, мин, әниең бер гаилә булабыз, хәзергечә әйтсәк, семья була, дидем.
Яшь балаларны ашап кит…
Кинәт кенә бүлмә ишеге ачылды. Әнисе икән.
– Йә, син нәрсә? – диде ул кырыс тавыш белән. – Балага йокы алдыннан нәрсә укыйсың? Ә? Тоже миңа педагог!
Мин дә эшне тиз чамалап алдым. Әле соң түгел иде.
Яшь балаларны алып китә язды бүре,
Бик усал ерткычтыр ул, мур кыргыры!
«Мур кыргыры», мин әйтәм, ачу сүзе. «Үлеп бетсеннәр иде» дигән сүз. Ләкин кызым мине тыңламый икән. Әнисенең кисәтүе аны әсәрткән иде.
– Юк-юк, – дип тыпырчына башлады ул, – дөресен укы! Ялганлап укыйсы-ы-ың! – Кызый сузып елап җибәрде.
Мин яңадан, чигереп, дөресен укырга мәҗбүр булдым.
Яшь балаларны ашап китте бүре…
– Ва-а-а-а, – дип бүлдерде кызым. Ул аякларын тибә-тибә елый иде.
– Йә, нәрсә булды тагын, дөресен укыйм бит!
– Жал-ко-о-о-о!
– Кем жалко? Нәрсә булды тагын?
– Зайчаталарны жалко-о-о! Ва-а-а!
Ну, ярый, алга таба кызурак укырга кирәк булыр. Комментарийсыз гына. Әһә, алда «дөнья куйды» дигән сүз бар, сак булырга кирәк.
Күп тә үтми, куйды дөнья әнкәсе,
Тулды күңелем, ничек итеп әйтәсе?
– Тукта-а-а…
– Дөнья куйды – елыйсы килде дигән сүз.
– Юу-ук…
– Тагын нәрсә булды?
– Дөрес укымыйсы-ы-ың! Ва-а-а! Мин беләм, что зайчаталарның әнисе үлгә-ә-ән.
Минем тәмәке кабызасы килә башлады. Йә, ярар, калган дүрт юлны бөтенләй үзгәртеп укырга кирәк.
Килде дә бер явыз… яв…
Килде дә бер язны аучы эт белән
Ат… ата язды аңа мылтык белән.
Кызым тагын тыпырчына башлады.
– Юу-ук, – дип сузды ул. – Дөрес укымыйсың син. Әни миңа кичә иртә белән алай укымады…
Соңгы юлларны укыганда, кызым атакага күчте:
– Мин беләм, что син по-другому укыйсың… Син чтоб мин еламады шулай укыйсы-ы-ың… Ва-а-а… Зайчаталарны волк ашап киткән! Әниләрен охотник пристрелить иткән… Мин беләм, син чтобы мин еламады… Уа-а-а! Ва-а-а!
Минем бала тәрбияләү кичәсе әнә шулай тәмамланды. Әнисе кереп баланы йоклатырга алып чыгып китте. Мин, ачуны кемнән алырга белмичә, аңа кычкырып калдым:
– Мин беләм, чтобы мин тотылды, син ул шигырьне дөресен укыгансың! Ә үзең миңа замечание ясаган буласың!
Ишек аркылы кызның дулаган тавышы ишетелде:
– Сез икегез дә ялганчы-ы-ы… Менә мин волкның зайчаталарны ашаганын назло төштә күрәм… Сами будете винова-а-а-ты… Мин курка-а-ам! Мин сезнең янда ята-а-ам… Уа-а-а! Ва-а-а!
1968
Аккош җыры
Аккош, имеш, үз гомерендә бер мәртәбә генә бик моңлы итеп җырлый икән, һәм ул аның гомере бетәр алдыннан гына була икән…
Гәрәй ферма өендә үсте. Ферма урманда урнашкан иде, шуңа күрә аның балачагы да ялгызлыкта үтте. Әнисе якындагы авылга беренче класска биргәч, Гәрәй һич кенә дә мәктәпнең кысан законнарына күнә алмады. Карлар яуганчы ул көн саен диярлек мәктәптән качты, аны йә кырда карабодай арасында, йә су буендагы ташлыкта ялгызын гына күрәләр иде. Гәрәйнең авызыннан, ярты ел укыгач, укытучы бер сүз тартып ала алды. Рәсем буенча сөйләү дәресе иде. Укытучы кыз, сүз алырга бернинди өмете булмаган хәлдә, Гәрәйгә бер рәсем күрсәтте.
– Ичмасам, шушының гына нәрсә икәнен әйт, бу чиректә дә өлгермисең бит, – диде.
Гәрәй, авырдан гына башын күтәреп, укытучы кулындагы китапка карады. Аның күзләре җанланып китте, йөзендә шатлык нуры таралды. Беренче тапкыр укытучы аның елмайганын күрде.
– Туян, – диде Гәрәй.
Шул көннән соң дәрестә укытучы аннан куяннар, төлкеләр, ябалаклар, урман тавыклары, пошилар турында сөйләтә башлады.
Җиденче класстан соң Гәрәй укымады. Берүзе ел саен колхозның бозауларын көтте, ел саен бүләкләнеп килде. Пычракмы, яңгырмы, кармы – бер көн дә калмыйча, кичләрен урманнан авылга йөрде. Бер генә кызга да күтәрелеп дәшмәде, һәр көн клуб ачылганнан ябылганчыга кадәр бер читтә утырды, җәен су буенда уеннарны да калдырмады – киртә кырыена сөялеп, уен беткәнче тәмәкесен тартып торды. Әнисе үлеп ялгыз калгач та, һаман шулай кичләрен авылда уздырды. Туган-тумачалары аңа авылдан бик күп кызларны димләп карадылар, –гадәтенчә, Гәрәй дәшмәде. Ләкин бервакыт, урмандагы иске ферманы бетереп, бозауларны авыл янындагы яңа фермага күчерделәр. Фермада Гәрәй торган өй бер ялгызы утырып калды. Шуннан соң Гәрәйнең әнисе ягыннан туганы – юл чатындагы Гөлчирә карчык – һәр көн кич, аның авылга килгәнен саклап торып, аңа буып-буып Хәсбиҗамал кызы Сәкинәне димләргә тотынды. Хәсбиҗамалларның каралты-кура тузып бара, өйдә ир заты юк иде.
Бу хәл бер ай чамасы дәвам итте, Гәрәй һаман да дәшмәде.
Сабантуй җиткән көннәр иде. Кичке уеннан яшьләр соң гына таралды. Капкалар шыгырдап ябылдылар, урамда кеше заты калмады. Шулвакыт кемдер искиткеч моңлы тавыш белән урамнан акрын гына җырлап узды. Карт-коры бу тавышка зирәк йокысыннан уянды, яшьләр җырлаучының кем икәнен белә алмый гаҗиз булдылар. Җырчы аргы як урамны да буйлап чыкты. Бу таң атканчы шулай булды. Иртәгесен авыл халкы, көтү куганда, җырчы турында гына сөйләде. Кемдер моның Гәрәй икәнлеген белгән булып чыкты. Гаҗәпләнүнең иге-чиге булмады. «Гәрәй җырлый беләмени? Аңа нәрсә булган? Әллә берәр кызга күзе төшкәнме?» дип, озак баш ваттылар.
Икенче төнне тагын шул хәл кабатланды. Гәрәйнең моңлы, серле тавышына бик күп кеше йокысыз ятты, солдаткалар, күңелләре кузгалып, мендәр чылаттылар, тәүлегенә бер генә сәгать йокы һәм чәй белән яшәгән картлар кыска йокыдан мәхрүм калдылар. Таң атканчы авылда Гәрәйнең моңлы тавышы ишетелеп торды. Хәсбиҗамаллар киртәсе яныннан узганда да Гәрәй җырлады:
Яшь гомерем – зәңгәр чәчәк,
Узар димәгән идем…
…Иртәгесен бозау көтүе утардан бик соң чыгарылды. Көтү куган вакытта Гөлчирә карчыкның улы Нургаян ташландык ферма өендә ат арбасына тимерле яшел сандык салып маташа иде.
Ул иртәне Хәсбиҗамал белән Сәкинә чәй өстәленә яңа ашъяулык яптылар, төн йокламаганлыктан кызарган күзләрен уа-уа, чоланда, керосинка өстендә йомырка тәбәсе хәзерләделәр.
Кояш чыгып көянтә буе күтәрелгәч, Хәсбиҗамал карчыкның ватык капкасыннан яшел сандык салган атлы арба килеп керде…
Таңы ерак төндә[1 - Текст әдипнең шәхси архивында сакланган кулъязма буенча тулыландырылды. – Г. Х.]
Алар, алдан сөйләшкән буенча, нәкъ күрсәтелгән сәгатькә килеп җиттеләр. Кояш Мишә буендагы тәбәнәк тал куаклары арасына кереп бара иде. Җәйге җылы кич, кояшның кызыл нурларын йотып, бер мәлгә тынып калган, әйләнә-тирәгә тал исе, ләм исе таралган, кечкенә өермә булып анда-санда черки уйнап ала, су уртасында балык чупылдаганы ишетелеп куя иде. Кызган моторлар, бензин, резина исе болын һавасын бераз бозса да, күп тә үтми табигать җиңде: яшел корпуслы «газик»ның да исе таралып бетте, шәһәрдән килгән зәңгәр «Волга» да аксыл-яшел тал куаклары арасында зур, мәһабәт җир чәчәгедәй күренә иде.
Артык ыгы-зыгы килмичә генә эшкә керештеләр. Фәйзи – шәһәрдәге зур гастроном директоры – «Волга»ның багажнигыннан кәгазь тартмалар чыгарды, аларны сүтә башлады. Ислам белән Фатыйх «газик» эченнән палатка чыгардылар, балта, чиләк, бәйләме белән утын, җыелма урындыклар бушаттылар.
– Коры закон, – диде Фәйзи, кәгазь тартмаларны урнаштыргалап. – Миннән рөхсәт юк. Сез, район кешеләре, бәлки, балыкка килгән булып, төтен чыкканчы төшерәсездер. Ләкин минем белән – юк. Беләм мин сезне, начальникларны…
– Монда район начальнигы дигәнең бер Фатыйх инде, кыланса, шул кылана торгандыр, – диде Ислам, палатка казыкларын аралап яткан көйгә. – Ә миндәй рядовой совхоз директорыннан атнасына бер йотым тереклек суын күпсенүең кызганыч. Кем әйтмешли, бу сыйфат сине һич тә бизәми, гастроном директоры.
– Алайса, безнең фикер каршылыклары байтак әле, –дип кушылды Фатыйх. – Сезнең белән телефоннан сөйләшкәндә, мин болайрак күз алдына китергән идем: мин, элеватор директоры буларак, икмәк ягын карарга тиеш дип уйладым. Менә, пожалысты, ике бөтен орловский ипи белән ике батон алып килдем. Ислам, совхоз директоры буларак, ит, сөт, йомырка, яшелчә алып килергә тиеш иде, минемчә. Ә гастроном хуҗасыннан, билгеле инде, бер ящик сыра, борын башына берәр шешә юньле әйбер: «Старка»мы, «Юбилейная»мы – анысы синең эш…
Фәйзи шаярмый икән: ящик өстенә ашарга әзерләгәндә берәүне дә якын китермәде, үзе турады, үзе бүлде, әмма палатка корылып, ут өстендә чәйнек кайный башласа да, «юньле әйбер» күренмәде. Ислам, тамак кыргалап, әллә ничә тапкыр «газиг»ы ягына борылгалап карады, әмма Фәйзи каты торды.
– Эчмәгән әйберме ул? – диде. – Менә шуны эчә башласак, йә төнне күрми калабыз, йә юньле сүз булмаячак, йә балык тота алмаячакбыз. Безгә ничә яшь хәзер? Кырык бишәр? Кырык алтышар? Әһә, димәк, бик кысып әйткәндә дә, унбишәр еллык стаж бар бу өлкәдә? Җитте. Азындык, егетләр, азындык. Чабатадан чыгып күтәрелдек тә, хәзер кыланырга яратабыз.
– Соң бит ризыгы бик затлы… – Монысын Фатыйх әйтеп карады.
Ящик өстендә ризык, чыннан да, патша өстәлендәгечә иде. Фәйзи озын пәкесе белән бер-бер артлы өч тавыкны ботарлап тоз сипкәләде, ысланган балык, яшь кыяр, йомыркалар, банка белән тозлы помидор, яңа редис, кыяклы суган, керән, нарзан сулары…
– Эчмичә ашарга өйрәнергә кирәк, тишек борыннар, –диде Фәйзи, тавык итенә керән сөртеп.
Ирләр кырык биштә кызык була: бу чорда дөньяны үз кулында тотасы, биетәсе, кнопкаларга басасы, эшне әйләндереп-әйләндереп кенә куясы, булдырасы, шөһрәт казанасы, кырыс һәм миһербанлы буласы килә. Шәп итеп эшләп, шәп итеп күңел ачасы килә. Күпләр шулай эшлиләр дә. Әмма кырык биштән соң бәни адәмне табигать эчтән кыйный, какшата башлый. Чәч коела, баш түбәсе ялтырый – син инде ник әллә кем булмыйсың, баш түбәң ялтыраса, бер генә хатын-кыз алдында да син үзеңә игътибар яулап ала алмыйсың; инде берәм-берәм теш-ләр сынып чыга, баштарак моны әйтмисең, әмма яңакта хыянәтчел төстә чокырлар, җыерчыклар барлыкка килә. Инде теге ризык, бу ризык килешми. Берәүләргә ак ярамый, икенчеләргә – кызыл. Берәүләр – боржомисыз, икенчеләр кефирсыз яши алмый. «Минем бавырда бит, минем таш бар бит, минем давление бит» дип сөйләнүләр әнә шул кырык биштән соң башлана.
Ихтимал, Мишә буена балыкка килгәч, өч дусның, өч авылдашның да инде кайсында таш, кайсында холецистит, кайсында Боткин авыруы – әллә ниткән чуртымнар бардыр. Әнә бит берсе керәнне үзеннән читкә этеп куйды, икенчесе йомыркадан баш тартты, бу инде зерәгә генә түгел.
Төнгә кармак салдылар. Исәп җәен тоту иде. Элеватор директоры инкубатордан борынлый алмыйча томаланган берничә чеби алып килгән иде, имеш, җәен шуңа әйбәт эләгә. Караңгы төште, яр буена урнаштылар, Фәйзи икенче кат чәй куеп җибәрде, учакны рәтләде. Төнге чикерткәләр, бытбылдыклар концерты башланды. Бераздан яр буена Фәйзи дә килеп урнашты. Сүзсез, тын гына байтак утырдылар. Нәрсәдер сөйлисе, нәрсәнедер хәтерлисе иде, әмма берәү дә сүз башламады.
Бу вакытта күктә ярты ай, ертык, зәгыйфь болыт кисәкләре, елга өсте, чикерткәләр тавышы һәм шулар янында һәрберсе аерым өч шәхес бар иде. Ә… Тагын кайдадыр тартай кычкыра икән. Тар-р-тар-р…
Тукта әле… Мондый төн бер мәртәбә булган иде түгелме соң? Нәкъ шундый җылы төн, нәкъ шундый чикерткәләр концерты… Әллә бу беренче мәртәбәме? Адәм баласының күңеле еш кына шулай адаша бит: бу хәл, бу халәт синдә кайчандыр булган кебек тоела. Алданасың. Юк, булмаган, беренче тапкыр бу, дисең. Әмма мондый төнне күргән бар. Әйе, нәкъ шулай – өчәү: Фәйзи, Ислам, Фатыйх. Ләкин бик еракта, бик еракта калган ул төн. Ул төн әллә ничек кенә шунда беткесез озын иде, ахрысы, ул төннең таңы атмады. Кайчан булды соң әле ул?
…Ул җәй матур иде, табигать җылы, яңгырлы көннәрдән бүртенеп утыра иде. Аларны, алтынчы классны тәмамлаган малайларны, колхоз сыерларын көтәргә куштылар. Авылдан ат арбасына чиләк белән тары ашы салып, аларны Җәләли агай ашатып китә иде. Көненә өч литр аш. Өч мәртәбә, берәр литрдан. Кигәвен вакытында сыер көтү кыен нәрсә, сыерлар урманнан кырга кача, алар артыннан яшь, ахмак бозаулар иярә.
Ул кичне сыер савучы кызлар да вакытында килде, кичке сөтне, флягаларга тутырып, авылга да вакытында озаттылар, әмма аш килмәде. Җәләлинең авылда кызмача йөргәнен, трактористларга да төшке ашны бик соң илткәнен әйттеләр. Кызлар китте, утарга малларны япкач, өч малай учак янына утырдылар. Дөньяга яфрак исе, кырлык үләненең җылы, парлы исе таралган иде. Кайдадыр «кор-р-кор-р» килеп урман тавыгы көрелдәде, кичке саргылт күктә тилгән очып йөрде, якындагы агач башында «пи-пи» дип аның баласы кычкырды.
Әллә анысы тилгән түгелме? Кайсыдыр агач башыннан тагын бер кош өзелеп-өзелеп әнисен чакырды.
– Пил-дер-рек! Пил-дер-рек! – дип, үзәк өзгеч итеп ялварды.
Эчне борып, күз алларын караңгылатып тамак ачты. Кузгалак, акбаш ашадылар, Фәйзи, биек юкә башына менеп, авыл ягын күзәтеп төште. Җәләли агай күренмәде.
Бераздан тамак ачканы онытылгандай итте. Тамак ачу билгеле бер вакыттан соң сусата башлый, землянкага кереп, чиләктәге кое суын эчтеләр. Инде сыерлар яткан, чебен-черкине пышылдап куалар, йокларга әзерләнәләр иде. Шул чакта сүзне кем башлады икән соң әле? Фәйзи үземе? Үзедер, тамак ачкач, аның ашау турында тәмләп сөйли торган гадәте бар иде бугай…
Сугыш башланасы елны кышын ук Фәйзинең әтисе Мари ягына күчеп киткән иде. Фәйзинең әнисе үлгән, әтисе – күн итек, ботинка төзәтү буенча оста (патша вакытында итекче булып армиядә хезмәт иткән), колхоз идарәсеннән рөхсәт алып, өй тәрәзәләрен кадаклап, малайны ияртеп, һөнәргә чыгып киткән иде. Ике ел буе алардан хәбәр-хәтер булмады. Бары тик кырык өченче елның май башында гына алар, корал төягән сандыкларын бәләкәй арбага салып, Мари якларыннан авылга кайтып төштеләр. Оста кул Гамәли карт күрше-күлән белән артык сүз куертып тормады.
– Илдә чыпчык үлми, – диде. – Рәхәт булса да торган җир, сагындыра туган ил дигәнне беләсезме?
Үзе колхозга шорник булып урнашты, орлык бәрәңгесе юнәтеп, бакча утыртты. Фәйзинең (малай вакытта аның исеме Фәез иде) укуы өзелмәгән икән, анысы алтынчыга керде. Фәез мари телен өйрәнгән, урамга чыкса, малайлар җыелышып аннан марича санаталар иде. Тегесе ялындырмый.
– Икыт, кукыт, – дип санап китә.
Карт белән малай Мари ягында мохтаҗлык күрмәгәннәр икән. Туган нигезгә кайтып урнашып, ачлык дигән үги ана белән очрашкач, Фәез еш кына Мари якларындагы ипине, тәбикмәкне, яшел суган турап майда болгатып пешергән табак тулы бәрәңгене, чоландагы ачыган мүк җиләген, кышка тозланган кисмәк-кисмәк ак гөмбәне, очырмага элгән йорт колбасаларын искә алып сөйли торган булды. Малай, ахрысы, бераз арттыра иде, әмма аңа әйбер әйтүче булмады. Кичен бәрәңге яки кычыткан шулпасы ашап урамга чыгып утырган малайларга, «йорт колбасасы», «мүк җиләге» дигән сүзләрнең нәрсә икәнен белмәсәләр дә, тыңлавы рәхәт иде.
…Юкә башыннан төшкәч, Фәез учак янына килеп утырды, болай гына учакның көлен болгатты һәм сүз башлады.
– Менә, ичмасам, без Марида вакытта, – дип сөйләп китте ул (Мари якларында йөргәнен сөйли башлаганда, аның күзләре нурланып китә иде), – безнең шулай иде: иртән торышыңа хуҗа хатын бәрәңге күзикмәге пешергән була. Мае – тәлинкә түбәләмәсеннән. Бәрәңгене арчып пешерә, төя, шуны күзикмәккә җәя дә, урталай бөкләп, табага салып, майда чыжылдата. Син йокыдан торышка – өчаяк тулы бәрәңге күзикмәге…
Фатыйх белән Ислам аның каршына утырганнар иде, учак көленә карап, Фәезне тыңладылар. Фәез исә дәртләнеп китте, кызды:
– Ә көндезгә? Мин мәктәптән кайтышка? Әтигә заказ күп килә, акчасы күп, мин кайтышка мари хатыны биш-алты күкәй пешергән була. Ә алардагы күкәйме? Безнең тавыклар чыпчык күкәе сала икән ул. Шуннан, малай, шуны ипи белән, тоз белән ашап җибәрәсең дә ишек катындагы кисмәктән бер чүмеч мүк җиләге суын тондырасың. Аны эчеп җибәрәсең, малай, буыннарга җөгер-рә…
Фатыйх белән Ислам дәшмиләр, түбән карап тыңлыйлар. Бераздан карт юкә башына Фатыйх менеп китә, әмма авыл юлы күренми инде – караңгы төшеп килә. Тилгән баласы да кычкырмый, урман тавыгы да көрелдәми. Куе чык төшә, борынны әллә ниткән бөтнек исе кытыклый, карт юкә яныннан учак кырына Фатыйх килеп утыра.
– Берәр сыерны тартып карыйк, – ди Ислам, түбән караган килеш. – Бу Җәләли, су`ка, безне үтерә бит бүген.
– Миңлехәятнең арт бакчасында печән чабып йөргән дигәннәр иде, шул сыйлаган инде аны, – диде Фатыйх, өметсезләнеп. – Аның сыерларын да әлерәк кенә саудылар.
– Безгә ике-өч йотым сөт кирәк, – диде Ислам. – Ачка катабыз бит таң атканчы. Вәт, су`ка! – Ислам яман сүгенде.
– Ярармы соң ул колхоз сыерын саву? – дип сүзгә катнашты Фәез. – Сөтне бит озатып торалар. Май заводыннан туп-туры фронтка китә, ди. Әти сөйләде. Без менә Марида вакытта…
Аны Фатыйх бүлдерде:
– Марида, Марида… Иртәнгә кадәр ничек түзәрбез? Көндезге уникедә бер калай кружка тары шулпасы ашаган көе бит без! Ә күпме чаптык? – Ул ачу белән Фәезгә карады. Ашның килмәвенә әйтерсең лә Фәез гаепле иде.
Фатыйх авыр сулады. Аяныч тавыш белән:
– Их, малайлар, бер телем ипи белән бер савыт катык ашасам, үлсәм дә үкенмәс идем, – диде.
Ислам аның белән килешкәндәй итте, әмма мәсьәләне зурданрак куйды:
– Юк, үләсе булгач, аны яхшырак ашарга кирәк. Бер табак итле бәрәңге, бербөтен ипи ашагач, дисәң инде. Анда, ичмасам, ахырдан үлсәң дә ярый.
Фәез аларга каршы төште. Аңа – ябык, юка малайга –гомер кадерлерәк, бер ашау өчен генә ул аны бирергә риза түгел иде. Шуңа күрә ул каршы төште. Бер савыт катык өчен үләргә дә, колхоз сыерын савып сөт эчәргә дә ул риза түгел иде.
– Юк, егетләр, колхоз сыерының сөтен савып эчкән дигән данны күтәрәсем юк. Менә без Марида бервакыт шулай урманнан ачыгып кайттык. Иптәш малай белән. Миклай белән. Нурсолада торган вакытта. Кайттык – безнең өйдә дә кеше юк, аларныкында да. Әйдә, ди Миклай, безнең очырмага меник. Менеп китте. Мин аста торам. Бераздан ишетәм: «Федя, ура пура!» – дип кычкыра бу. Марича «монда кил» дигән сүз. Мендем. Менсәм, очырма киштәсенә элеп куйган колбасалар. Беләк юанлыгы булыр. Киштә буйлап тезгәннәр. Андагы хуш ис, андагы сарымсаклы ит исе. Берсен өзеп алды Миклай. Сындырды. Ашый башладык… Аның тәмлелеге. Беләсезме, аннан нинди тәм килә?..
Нинди тәм килгәнне Фәез әйтеп бетерә алмады, кинәт борыны белән учак янындагы көлгә барып кадалды. Фәез әсәренеп торып басты, иптәшләренә карады. Фәезгә арттан китереп сугучы Фатыйх икән. Фатыйхның күзләр алмашынган иде.
– Ялганлама! – дип чырылдады Фатыйх. – Юк ул, булмаган анда колбаса. Каян килсен ул сугыш вакытында…
– Ник булмасын? – дип чәрелдәп ябышты Фәез. –Ник булмасын? Аны сугышка кадәр үк ясаганнар. Беләсеңме, биш ел торган колбаса нинди була? Авызга алгач, үзе эреп китә. Беләсеңме, аннан нинди тәм килә?..
Шул мәлдә Фәез учак яныннан сөрлегеп тагын барып төште. Аның өстенә, мәчедәй сикереп, Ислам кунды. Исламның йодрыклары йомарланган иде.
