скачать книгу бесплатно
Төн шактый карлы, җилле һәм соң иде.
Шунда әллә ни булды…
– И-и-х, син, нинди саф, нинди матур күңелле егет син, – диде дә озын керфекле кыз чуп итеп мине үбеп алды һәм урыс капканың келәсенә басты. Капка, физика законнарына нигезләп эшләнгән корылма, шыңгырдап ачылды да теге төн кызын эчкә йотты. Ә мин баганага тотынып калдым. Тотындым, чөнки бөтен дөнья әйләнә, буран туктаган, кар беткән, аның урынына тропиктагы җылы тыгыз яңгыр ява, шул яңгыр астында зонтик тотып мыеклы Сергеев-Ценский, бантиклы Станюкович, фин кепкасы киеп сөяк таяк тоткан Леонид Соболев, төлке толып кигән Шаляпин һәм озын кара бәрхет күлмәк кигән Казан драма театры актрисасы Павлова – бөтенесе бергә урам уртасыннан баралар һәм миңа карап елмаеп кул болгыйлар иде.
Аннан… Мин кайтып кергәнмен, ул заманда әле исерү өчен аракы кирәкми иде, хуҗа әби мине каршы алганны хәтерлим: пальто ачык (ике ай элек кенә җиде йөз илле тәңкәгә Чүриле кибетендә сатып алган сукно «пәлтә», якасы – кара сарык тиресе, йомшак, җылы), ак сарык йоныннан бәйләнгән шарф бер якка салынып төшкән, бүрек ямьшәйгән, хәер, боларны мин белмим, иртәгесен әби генә сөйләде:
– Син, – диде, – әллә кем әйтмешли, салып кайтканыеңмы суң? Кара аны, малай, безнең нигездә булган хәл түгел бу. Юктыр бит?
– Юк, – дидем мин, түбән карап, әмма ялганладым. Чөнки үз гомеремдә башка беркайчан да, бер җирдә дә минем бу дәрәҗәдә бәхетле исергәнем булмады. Аракыдан исерү нәрсә ул?
Икенче көнне мин иләс-миләс килеш дүрт дәрес укыттым. Географиядән ничектер Австралия кыйтгасында сарыклар үрчетү проблемасы турында сөйләдем, тарих дәресендә Кызылкашлар белән Сары Чалмалылар восстаниесе турында сүз куерттым. Әмма болар төштә генә! Күз алдында буран сырган капка баганасы һәм шул баганага сөялеп торган йомшак билле кыз бала гәүдәсе һәм аның кар арасыннан ялтыраган кара күзләре иде. Кая монда сиңа Сары Чалмалылар һәм Кызылкашлар!
Саташулы берничә дәрес шулай узды. Дәрестән соң ул көнне без күршедәге Курсабаш башлангыч мәктәбенә ачык дәрескә барырга тиеш идек. Дәресләр тәмамлангач ашап тормадык – киттек. Буран себерә башлавы бераз гына борчыды безне, әмма буранда алты чакрым юлга чыгу ул заманнарда проблема идеме соң? Бардык, өч-дүрт дәрестә утырдык, озаклап анализлар ясадык. Безнең як буранының гадәте шул: кичкә таба холыксызлану. Беренче класс укытучысының арифметика дәресенә анализ ясаганда, мин сизеп утырдым: минем беренче мәхәббәтем яна! Яна, яна, идриянамайть… Чөнки болай сөйлиләр:
– Юк, иптәшләр, бу мәсьәлә, минемчә, укучылар өчен бик авыр иде. Йә инде үзегез уйлап карагыз: менә сезгә шундый авыр мәсьәләне чишәргә нибары 25 минут, мин кабатлап әйтәм, 25 минут бирелсен әле. Менә мине голаслауныйлыкта гаепләмәсеннәр өчен, мин мәсьәләне, дәреслектә бирелгәнчә, сүзгә-сүз укыйм: «Вәдүтнең әбисенең ике үрдәк баласы бар иде. Аларга беркөнне Нәбинең әнисе бер үрдәк баласы кертеп кушты. Вәдүт әбисенең барлыгы ничә үрдәк баласы булды?» Бу бит, иптәшләр, бу бит, иптәшләр… Бу бит…
Буран котырды, бер катлы мәктәп тәрәзәсеннән башланган кар диңгезе, буран аша сыкранып, кояшның газаплы чырай ташлаган хәлсез нурларын сеңдерде дә караңгылыкка биреште… Минем йөрәктә исә давыл, чын мәгънәсендә давыл иде. Ә буран котырды… Бераздан мәктәп түбәләре шыгырдый башлады, классның унлы лампа яктысында саран елтырап утырган бүрәнәләре, мүкле бүрәнә җекләреннән бәреп кергән кыр җиле, кичәге кара күзләр, кайнар үбү һәм Вәдүтләрнең несчастный өч үрдәк бәбкәсе – барысы бергә буталды. Ә методистлар, авыз тутырып, әле Нәби әнисенең, әле Вәдүт әбисенең бәбкәләрен санадылар.
Аннан ниндидер рәхмәт әйтүләр булды. Шыгыр-шагыр китереп, парталарны кузгаттылар, безне, җидееллык мәктәптән – метрополиядән килгәннәрне, фатирга чакырулар булды. Уникеләп кешене берәүләргә кертеп, кайнар аш ашату (аш турында сөйләшкәндә бик мәгънәле хәрәкәтләр, ымнар булмады түгел), кемдәдер куну һәм иртәгесен ат, чана, толыпларга төреп илтеп куюлар турында байтак сүз булды – әмма кешелек җәмгыяте һәм кырык сигезенче елларның матур, эшлекле халкы мине гафу итсен – мин берничек тә ул авылда, мәгънәле, ишарәле, ымлы ашлар янында утыра алмыйм, дөресрәге, яшьлек законнары буенча минем монда утырырга хакым юк иде. Юк – вәссәлам!
Шуннан… Беркем берәүгә дә кермәде. Яшьлек җиңде. Мин җиңдем. Саран кызгылт лампа утларын буранда тоныкландырып, Курсабаш авылы калды, ә без электрлы Керәнле авылына таба кар ярып, тирән карда сукмак салып алга атладык. И сүгенделәр, и каргадылар мине арттан атлаучылар. Ә мин ун адымнар чамасы алдан көрт ярып бардым. Миңа бары тик кайтып җитәргә генә кирәк, бу бәхетле кышның бер кичен мин ниндидер Курсабаш авылында уздыра алмый идем.
Мин, үз гомеремдә читтә иң күбе алты кич кунган малай, ул кышның февралендә өч атна чит авылда, үз өемә кайтмыйча яшәдем. Мин моңа бераз газаплана, борчыла идем, ничек инде ул үз ояң, үз әниең, үз йортың моннан унбиш-уналты чакрымнарда гына, урман артында гына була торып, шунда кайтмыйча, тирләп-пешеп токмачлы аш ашамыйча, аннан иртәнге мичтә чыжылдаган ял көне ризыгының исенә рәхәтләнеп, киерелеп үз караватыңда аунамыйча, читтә – кеше өендә, ярым кадерсез бер хәлдә яшәргә мөмкин? Ярамый бит болай, ярамый! Аек акыл шулай ди. Әмма теге кичтән бирле миндә тагын бер акыл барлыкка килде. Монысы көчлерәк, дуамалрак булып чыкты. Анысы әйтә: шту син, ди, дүрәк, әни кеше янында унсигез ел гомер иттең, әни әни инде ул, картаер да, үлеп тә китәр, ә менә мондый кызны ташлап ничек итеп үз авылыңа кайтмакчы буласың син? Әни ул гел синең янда инде, ә менә мондый кызны очрата алырсыңмы тагын?
Акылның монысы – яшьрәге – көчлерәк иде.
Студентларның кышкы каникул тәмамланган көн – минем бәхетем өстенә кара болыт килгән көн иде. Ул китте, дөньяны февраль аеның тәртипсез, мәгънәсез бураннары басты, аннан март аеның иләмсез, холыксыз җилләре исте, кар эреде бугай. Аннан ниндидер апрель, май айлары узды, ахрысы. Бу язның минем өчен сукыр бер тиенгә дә кирәге юк, чөнки бу дөньяда мин ялгыз, ә теге кызый зур калада, әллә ниткән шәп егетләр белән ил-умач килеп, аудиторияләрдә бергә утыра, чыркылдаша, уйнаша, көлешә иде, ә мин монда Керәнле балаларына папа Бонифаций фәләненченең ниндидер бер чиркәүдә сөйләгән сүзләрен хәтерләмәгән өчен «ике»ле куеп утырам…
Җәй җитте, мин зур дәрт белән калага юл алдым, әлеге кызның теге кышкы кичләрдә сөйләгәннәре буенча аны эзләп университет аудиторияләрендә, коридорларда йөрдем. Көннәр буе йөрдем. Кызлар затлы, егетләр шәп, күбесе күзлекле иде. (Шул көннәрдә канга сеңеп калган: күзлекле егет – һичшиксез, галим кеше… Менә бит! Күзлексез галимнәргә әле дә булса шикләнеп карыйм, бу, дим, фәнгә очраклы гына килеп кермәдеме икән?) Әмма теге кыз күренмәде. Без аның белән, аның тәкъдиме буенча (янәсе, юри), шулай килешкән идек: кыш буе хат алышмыйбыз, җәй көне мин аны үзем эзләп табам…
Ике-өч көн университет вестибюлен таптагач, мин үземнең төп бурычымны үтәргә – Сулъяк Болак урамындагы институтка «заочниклык»ның бәхетсез язмышын татырга китеп бардым.
Аннан ямьсез, ятим җәй узды, көз җитте. Мин шул ук мәктәптә, ләкин инде шактый басылган. Минем йөрәк җәрәхәтле, теге газаплы, татлы мәхәббәттән мин әле һаман аерылмаган. Ул көзнең ничек газаплы узганын хәтерләсәм, әле дә кызганыч. Әрәм үткән бер көз (бит язлар көзләр кебек үк санаулы гына) кызганыч. Ул көз коры иде, кичләрен томан төшә дә авылда томанлы тынлык урнаша, әби кабызган утлардан салкын туфраклы коры каткак урамнарга саргылт яктылык сибелә иде. Ә мин элеккечә укытучылар бүлмәсендә. Ул елны компания бераз таркалды: Хәбинең дә, Тәлгать абыйның да беренче малайлары туды, алар инде, сугыш, флот темаларын беразга онытып, бәхетле ата булдылар. Галя исә бөтенләе белән француз теленә чумды, ялгышмасам, ул инде Бальзакның «Евгения Гранде» әсәрен француз телендә укый иде һәм, Керәнле авылы кибетенә кайткан конфетны бөтенләе белән сатып алып, көн-төн шуны суыра һәм, иртән дәрескә килгәч, теше сызлаганнан, битләре, күз кырыйлары кызарудан зарланып, морҗа артындагы юынгычта кер сабыны белән озаклап битен-күзен юа иде.
Көз… Тын, салмак, ярым караңгы. Коры көз. Аяк астында салкын тузан, агачлар бриллиант булып утыра. Укытучылар бүлмәсендә ут бар. Мин шунда юнәләм. Бер почмакта конфет суырып французча «ңаң-ңаң» килеп Галя утыра. Мин радиоалгычны кабызам. Маякта таныш моңнар. Нечаев, Бунчиков: «Карманные фонарики… Горит, горит, горит…». Марк Рейзен: «Налей полней бокалы, кто врёт, что мы пьяны, мы веселы только…». Роза Багланова: «Ах, Самара-городок, неспокойная я, неспокойная я, успокой ты меня…». Баянда трио: Кузнецов, Попков, Данилов. Болар – минем газаплы да, ләззәтле дә, күңелле дә, күңелсез дә яшьлегемнең юлдашлары. Менә бервакыт дөньяның әллә кай якларыннан – әйтерсең томанлы Смоленск өлкәсеннән үзәк өзгеч моң ишетелә. Юк, монысына чыдый алмыйм, минем елыйсы килә. Бу җыр минем үзенә урын таба алмаган йөрәгемне телгәли.
Снова замерло все до рассвета –
Дверь не скрипнет, не вспыхнет огонь.
Только слышно – на улице где-то
Одинокая бродит гармонь:
То пойдет на поля, за ворота,
То обратно вернётся опять,
Словно ищет в потёмках кого-то
И не может никак отыскать…
Бу җыр минем яшьлек газапларым турында. Моның мәгънәсен бу дөньяда бары тик мин генә аңлыйм. Радионы сүндереп, мин авыл читенә, бушап калган бәрәңге басуларына чыгып китәм, табигать белән ялгыз калам. Шулай газаплы төннәр үтә. Ә беркөнне мине тарих укытучыларының семинарына шәһәргә җибәрделәр. Мин тагын аяк астында җирне югалтам. Теге югалган сихри әкият кызының адресын туганнарыннан сорап алам. Һәм, Казанга килеп төшүгә, Качалов театрына ике билет алам да (әле дә хәтерлим: Афиногеновның «Мать своих детей» әсәрен куялар иде) теге адрес буенча оча-куна бер йортның ишегенә барып җитәм. Шәһәр йорты, ике катлы, биек баскычлы. Кыңгырау төймәсенә басам. Хуҗа хатын чыга. Сездә шундый кыз яшиме? Ул өйдәме? Тамак ярыла, күзне яшь баса. Сүзләр өзелә.
– Әйдә, кер. Син кайсы авылдан? Кызым! Әнә сиңа бер авыл малае килгән! Ике елдан бирле фатир тора инде, ияләнеп беттек. Кызым урынына күрәм. Аның ай саен түли торган йөз тәңкәсе миңа нәрсәгә?
Морҗа артындагы обойлы кечкенә бүлмәгә ничек кергәнемне белмим. Ниләр сөйләшкәнне белмим. Дөнья әйләнде. Кызый артык гаҗәпләнмичә генә йомшак киез җәйгән сандык өстеннән төште, өстәлдәге китап-кәгазьләрен рәтләде; шул арада күзлекле бер егетнең пыяла рам эчендәге портретын арты белән әйләндереп куйды. Утырырга кушты. Яңа гына кар яуган көннәр иде, һәм мин бик һәйбәтләп кенә астына олтан салган киез итекләр киеп килгән идем. Каһәр! Шәһәр урамы лычма су иткән аларны. Мин тагын итек башларына карап утырам. Ул арада ишектә тагын кыңгырау чылтырады. Монысына кызый үзе чыгып йөгерде. Кем беләндер кызу-кызу сөйләшеп алдылар, борын аша чыккан авазлардан мин бу сөйләшүнең ярым яшерен булырга тиеш икәнлеген аңладым. Бераздан күзлекле, озын чәчле кара чибәр егет түргә узды, аның артыннан бераз гына кызарынып, каушаган сыман кызыкай да керде. Авыр тынлык урнашасы иде – егет сүзчән булып чыкты.
– О! Гарсоң де ла кампань?[4 - Ә… Авыл егетемени? (Французча.)] – дип елмайды чибәр егет, ак тешләрен күрсәтеп.
Бу сүзләр минем йөрәкне телгәләде. Боларны мин аваз яңгырашы буенча (Галя гел «ңаң-ңаң» килеп утыра иде) французча икәнен чамалап алдым һәм бу яңгырашны гомер буе хәтердә сакладым. Нәрсә әйтте икән бу галим егет минем турыда? Моны мин чама белән хәтердә саклап егерме елдан соң үзем тәрҗемә иттем. Яман сүз әйтмәгән икән үзе, әмма инде мине үтереп чыгып китте ул. Шәһәр урамында мин моңарчы үземнең русча белмәгәнемнән оялып, башны түбән иеп кенә йөри идем, болай булгач, инде шуышып кына йөрисе калды.
Минем француженкам күзлекле белән ниндидер мәгънәле афоризмнар, жаргоннар аша фикер алышты, елмаештылар, көлештеләр. Аннан француженка миңа яхшылык эшләп, савабы булсын дигән сыман бер кыяфәттә театрга әзерләнә башлады. Урамнан барганда юл буе сөйләшмәдек, театрда сөйләшмәдек, өенә кайтарып куйдым – сөйләшмәдек. Хәтерлим, мин шул вакытта бик нык ябыктым. Чөнки эчтән гел ут, һәр сулыш саен энергия чыга иде. Ниндидер дежур сүзләр сөйләп алдык та аерылыштык. Мәңгегә. Кар ява иде, ул кар бөртекләре минем фрацуженкамның озын керфекләренә куна иде, ә ул юка кара перчаткалары белән чәченә, керфегенә кунган кар яфракларын сыпыра, үзе елмая. Безнең ике арабызда мин мәңге кичеп чыга алмаслык тирән елга, без икебез ике ярда тора идек…
Шул көннән соң мин авылда калмаска, ничек кенә булса да дөнья күрергә, укырга, кеше булырга һәм күзлек киеп чит сүзләр кыстырып сөйләрлек дәрәҗәгә ирешергә, аннан соң гына бу кызыйны эзләп табарга булдым. Кабул ителгән программаның байтак өлеше үтәлгәндә, минем инде чәчкә ак бөртекләр йөгергән иде. Кешеләрдән сорашып белдем: кызыкай күзлекле бер егеткә кияүгә чыккан, бер мәктәптә эшлиләр, берсе рус әдәбияты, икенчесе чит тел укыта икән, инде олы уллары алтынчы класста укый икән…
…Иртәгесен иртүк торып мин тимер юл вокзалына киттем. Коры, салкын иртә, урамнарда салкын тынлык иде. Шулвакыт диңгез шавыдай газамәтле бер тавыш ишетелде һәм иртәнге салкынлыкта тын гына сузылган Профсоюз урамына Куйбышев мәйданы аша бер колонна солдат килеп керде. Болар бүректән, әмма яланөс – гимнастёркадан гына иде. Тыгыз колонна ялтыраткан күн итекләр белән урам карын чыкырт-чыкырт таптый, колоннаның аяк тавышы соры стеналарга барып бәрелә һәм кабатлана иде. Тротуардан аерым атлаган лейтенант та яланөс иде һәм, колонна үрне менеп тигезләнгәч, ул барган җиреннән туктап борылды да бакыр тавыш белән:
– Запевай! – дип команда бирде.
Нәкъ шул секундта ачы тавышлы берәү җыр башлады:
Где ж вы, где ж вы, где ж вы, очи карие,
Где ж ты, мой родимый кра-а-й?
Шунда могҗиза булды. Йөзләгән таза күкрәктән берьюлы, бер сулыш белән җыр бәреп чыкты һәм шәһәрне тетрәтте:
Впереди – страна Болгария,
Позади – река Дунай.
Эх! Впереди – страна Болгария,
Позади – река Дунай…
Җыр чын мәгънәсендә шартлау ясады, бозлы түбә кыекларыннан күче-күче белән чәүкәләр, күтәрелеп, университет гөмбәзләре тирәсенә очты, иртәнге тын урам уянды, җыр тактына бөтен шәһәр селкенгән сыман булды. Мин моны бөтен бер полктыр дип уйлаган идем. (Ул вакытта әле солдат колоннасын күз белән үлчәү күнекмәсе юк.) Кып-кызыл битле, киң күкрәкле таза бу сыннардан торган колонна асфальтның каты карын чакорт-чыкырт сытып барганда, мин тротуарда каттым да калдым: болар – кеше, болар егетлек, батырлыкның үзе иде. Ялгыз ачы тавыш тагын яңгырады:
Много верст в походах пройдено
По земле и по во-о-де…
Җырны таза күкрәкләр колоннасы күтәреп алды:
Но советской на-а-шей Родины
Не забыли мы нигде.
Эх! Но советской нашей Родины
Не забыли мы нигде…
Урам тетрәтеп, шәһәрне уятып, минем янымнан яшьлек, тазалык, егетлек үтеп китте. Мин хәзер уйлыйм: бу – бер рота. Ул ротаның йөгереп, күнекмәләр эшләп, иртәнге гимнастикадан казармаларга кайтуы. Колоннадагы егетләрнең гимнастёрка күкрәгендә орден, медаль колодкалары бар иде. Димәк, болар – сугыш узган егетләр. Болар хәрби хезмәттә бик озак, инде бик озак еллар иде. Аларны алыштырырга кирәк иде. Җиде-сигез ел хезмәт иткән, сугыш узган бу егетләрне алыштыру өчен миндәй мокытларга сафка басарга кирәк иде…
Моннан тыш, таза бу егетләрнең шәһәрне селкетерлек әлеге тавышыннан мин, йөрәк өзгеч авазлар ишетеп, шуларны аралап алдым: безнең егет вакытыбыз шулай казармада, стройда уза. Солдат булу – яшьлек эше. Без унсигез яшьтән ут астына кердек. Сугыш туктаганга инде ничә ел. Безгә алмаш кирәк. Безнең дә үз авылларыбызга, туган якларыбызга кайтасыбыз килә, кызлар белән яратышасыбыз, үпкәләшәсебез килә, өйләнеп гаилә корасыбыз килә. Ватан алдында безнең йөзебез пакь, ләкин безгә инде егерме биш яшь! Алмаштыр безне, салып ташла да шул олтанлы соры киез итегеңне, бас безнең сафка, буып куй билеңә солдат каешын, умач ашап капчыкка әйләнгән корсагыңны каеш җыйсын, сиңа да бер кеше рәвеше керсен…
…Ул җәй – күңелем сизде – яшьлегемнең соңгы җәе иде. Ул җәйне гел көньяктан җил исте, бөтен дөнья зәңгәр – күк тә, ерак басулар да, рәшә дә зәңгәр иде, җәйге тыгыз җил аша минем колакка теге сихерле сиреналар тавышы ишетелеп торды:
Бегут, бегут пути-дороги…
Тормыш мине еракка чакыра иде. Бу халәттән чыгарга, дөнья күрүгә сусаган күзәнәкләрне тутырырга, киң колач белән йөрергә, яшәргә кирәк иде.
Август ахырына басулар саргайды, зәп-зәңгәр күк гөмбәзе астындагы кырлар, ындырлар алтын-сары көлтә, салам чүмәләсе, эскертләр, кибәннәр белән тулды. Менә беркөнне ачык зәңгәр салкынча күк гөмбәзеннән сихри авазлар ишетелде:
– Торыл-лыйк! Торыл-лыйк! Торыл-лыйк!
Болар китеп баручы торналар икән. Аларның чакырулы моңлы авазына минем саташулы төшемдәге сиреналарның җыры кушылды:
Бегут, бегут пути-дороги…
Аннан… Октябрьнең беренче көнендә мин, Керәнле авылы белән саубуллашып, беренче башлап килгән юлымнан чыгып киттем. Минем өстемдә инде әйбәт кенә плащ, аякларымда яхшы күн итекләр иде. Өчилегә җиткәндә, теге – бала вакытта миңа шом салган – бәет искә төште.
Аягында күн итек…
Үз баласы күк итеп…
Торналар хушлашуын ишетеп иңрәп калган бу авыл мине үз баласы күк итеп ямансылап озатып калды. Сау бул, яшьлек!
«Акрын искел, сәбах җиле!»
Безнең авылда алты тегүче булып, болар ак һәм кара тегүчеләргә бүленәләр иде. «Аклар» – пальто, бүрек, костюм, мундир, тужурка, «каралар» толып, тун, тире чалбар, бишмәт тегәләр иде. «Культурныйлар» һәм гади тегүчеләр… Гади тегүчеләр, кышын чанага тегү машиналарын салып, ерак юлга чыгып китәләр, моны әле кырыгынчы елларда да «өязгә чыгу» дип атыйлар иде. Болар язын – март башларында баеп кына кайталар һәм кайткан көнне кибеткә килеп, теләгән кадәр чәй, конфет, шикәр, ситса товарлары алып, гади халыкны бер шаккатырып китәләр иде. Арадан берсе аеруча хәтердә калган: Шәмсетдин Бәдрие дигән кырык яшьләрендәге бер ир иде. Бәдри җәен-көзен колхозда эшли, карусыз гына йөри, әмма колхозда эш бетүгә, беркем дә белми торган әллә кай якларга чыгып китә һәм Май бәйрәме алдыннан гына кап-кара шевиот костюм, сары штиблетлар киеп авылга кайтып төшә һәм кәефләнеп кенә авыл кибетенә килә иде.
Аңа ияреп, әлбәттә, сеңлесе, апасы килә, Бәдри вәкарь белән генә товар карый, ашыкмый. Бер әйбер ала, исәп-хисап ясыйлар. Кибетче агач ящик – кассадан алып аңа вак акча – «ыздача» бирә. Әмма Бәдри вак акчаны алмый. Аның өчен иң тантаналы момент шул иде, ул вак акчаны эчкә, кибетче аяк астына терсәге белән сыпырып төшерә һәм мыскыллы караш белән әйтә иде:
– Миңа ыздача нәрсәгә?
Бу моментта ул гадәттән тыш бәхетле горурлык белән әйләнә-тирәсенә карап ала иде. Бераздан Бәдри карап-әйләндереп тагын берәр нәрсә сатып ала, кибетче дә аңа нәкъ баягыча вак акча кайтарып бирә, һәм Бәдри монысында тагын да куәтлерәк хәрәкәт белән акчаны сыпырып төшерә иде.
– Вак акча җыеп маташырга син мине кем дип белдең?
Шулай дип ул үзенең калын, кечерәк кенә китап кадәр кара бумажнигын мәгънәле хәрәкәт белән куен кесәсенә салып куя иде. Бәдринең тегүгә йөрүе, ахрысы, әнә шул – авыл кибетенә килеп бер-ике көн горурлык күрсәтү өчен генә иде. Сугыш башланырга бер-ике ел кала Бәдри кай яккадыр «язылып» китеп барды. Ул елларда безнең авыл халкы «язылып» бик күп өлкәләрне юньле, һөнәрле кешеләр белән баетты: бездән Нижний Тагил, Кизил, Кәттә-Курган, Кемерово, Магнитогорск, Тайшет, Красноярск, Сыктывкар кебек шәһәрләргә эшчеләр посёлокларына кеше күп китте. Бәдри дә киткәч, авыл, кемендер югалткан сыман, ятим калды. Аны гел көттеләр. «Бәдри, кайчан кайтасың инде?» – дип, күрәсең, сорап язучылар да булган. Утыз тугызынчы-кырыгынчы Бәдрисез елларда авылда шундый шыксыз хәбәр йөри иде: Шәмсетдин Бәдрие хат язган: крәчин мае кайчан катса, шул чакны без дә кайтабыз, дигән… Бәдри шуннан сугышка киткән һәм, бер дә шикләнмичә әйтергә мөмкин, аның үлеме дә шулай үзенчә, Бәдричәрәк булгандыр.
Мондый горурлык, күрәсең, һөнәрчеләрнең барысы өчен дә хас булган. Итекче Җиһанша абзый бар иде. Акыллы, тәртипле, кыска холыклы кеше. Итектән кайтышлый (ә ул Дөбьяз ягына дүрт-биш айга чыга иде), Арча станциясенә килеп төшкән – кораллар, авыр. Кайтасы юл – егерме чакрым. Базар көн туры килгән, Җиһанша абзый базарда кул чанасы эзли башлаган. Пошалым авылы Арча базарына чана торгыза иде, арадан берсе Җиһанша абзыйга бәйләнгән:
– Ал минекен, гомерлек бу, – дигән.
Шунда горур һөнәрче, кыска холыклы Җиһанша абзый «ычкынган»:
– Син, – дигән, – фәләнеңне фәлән иткән нәрсә, миңа гомер буе чана тарттырмакчымыни? Миңа бит ул коралларны төяп кайту өчен генә кирәк. Аннары мичкә ягам бит мин аны…
Шулай дулаган да, икенче, телсезрәк чаначыдан тегенең күз алдында кыйммәтрәк бәягә чана сатып алган. Әле киткәндә дә дулаган:
– Кара син аны! Гомер буе мине чана тарттырмакчы! Бирермен мин…
Тегүче Хөснетдин абзый да шундый сыйфатлары белән аерылып тора иде. Анысы, тегүдән кайткач, яз башында – кыр эшләренә керешкәнче – берәр атна типтереп алырга ярата иде. Типтерүе дә һич тә эчәргә яратудан түгел, бары тик кеше арасында «менә без болай да итә алабыз» дигән кыяфәт өчен генә иде. Хөснетдин абзыйның СССР Дәүләт банкы алдында җинаяте бар: ел саен әнә шул типтереп йөргән көннәрендә урамда агай-эне, ирләр җыелган урында ул кесәсеннән өчлекме, бишлекме чыгарып (тәмәке кәгазенә кытлык еллар), кешене шаккатырып, шул кәгазьгә тәмәке төреп тарта иде. Әмма бу инде «типтерү» атнасының соңгы көннәрендә «йомгаклау концерты» була иде, һәм аның таза, саллы гәүдәле хатыны Гыйльменисатти (Хөснетдин абзый үзе бик җыйнак гәүдәле, җиңел сөякле кеше, әлеге атнада бик җиңел холыклы да була белә иде), бу «гастроль»гә чик куеп, өенә кайткан картын дүрт шарлы агач караватка сузып сала да өстенә менеп атланып утыра һәм үзе, тегәрҗепле күзлеген киеп, «Йосыф китабы»н укый иде.
Бичаралар… Алар дөньяда юк инде. Сугыштан соң малайлары өйләнеп тормыш корган якка – Иделнең теге ягына – Тәмте ягына китеп торды алар. Хөснетдин абзый, Тәмте ягына сыер җигеп, үзенең тегү машинасын («Zinger») салып барды. Озак еллардан соң туган авылга кунакка кайтканнар. Илле җиденче елның июнь ае булса кирәк. Хөснетдин абзыйның «гастрольләр»е туктаганга егерме еллар чамасы вакыт узган икән. Очрашуга теге елларны искә алды.
– Һи-и, яшь чакта, бәйрәм көнне, дуслар белән очрашканда бер «пруштук»ны (полштофа) җибәрә торган идек инде аны, иптәш… Ат ите ашап шаярганда берние дә юк аның. Любой суыкта атны бияләй белән җикмәдек инде аны, иптәш…
…Без сөйләшеп утырабыз. Мин – аспирант, Хөснетдин абзый мине бу дөньядагы иң зур галим дип белә (ялгыша, бичара)!
Туган авылда, безнең йортта шулай утырабыз.
Миңа шайтан керде.
– Хөснетдин абзый, ничек соң, синең яшь чакны бер искә төшереп алыйкмы? – дим. Өстәл астыннан «Вишневая» дип кәгазь сугылган кара авыр пыялалы зур бер шешә алам. Литр дигәннәр.
Хөснетдин абзый дерелдәп куя:
– Юк, иптәш, шту син, ураза вакыт, – ди.
Карт-коры июньнең озын көнендә ураза тотып җәфа чиккән вакыт иде.
– Минем, – ди, – ураза кергәннән бирле авызга алганым юк. Әле менә сагынуга чыдый алмыйча кайттык. Гыйльмениса әйтә, туган нигезгә, зиратка дога укып китик, ди. Уразага кердек. Хәтә шәригатьтә мөсафир кешегә рөхсәт ителә дип әйткәннәр әйтүен. – Ул ниндидер бер өмет белән Гыйльменисаттигә карап алды.
Гыйльменисатти исә өстәл өстенә япкан ашъяулыкның почмагын бөтерә-бөтерә әнигә сөйли иде (өстәл буш! Ураза вакыт!):
– Шуннан суңы… нитеп-е… Йосыфның күлмәген алып-ы… Кыр кәҗәсен тотып суеп-ы… Шуның канына Йосыфның күлмәген буяп-ы… Хәзрәти Якупның каршына китереп-е куеп-ы…
«Йосыф-Зөләйха» кыйссасы турында мин күпме генә фәнни хезмәт укымадым! Бу турыда ничә генә лекция тыңламадым! Әмма алсу эре чәчәкле шәльяулыгы белән бөтен аркасын-җилкәсен каплаган Гыйльменисаттинең урындык яртысын гына алып «ы-ы» килеп Йосыф кыйссасын укыгандагы кебек көчле тәэсирне бер җирдә дә алмадым.
Гыйльменисатти өстәл астыннан менеп утырган теге явыз шешәгә кинәт карап тынсыз калды.
– Син дим, син! Җүләрләнмә!
Хөснетдин абзый бер аңа, бер миңа карады.
Мәсьәләнең җеп очы һәм ахыры минем кулда иде. Мин үзем булдыра алырлык фәлсәфәгә керештем. Болай сөйләдем:
– Гыйльменисатти! Сез гомер буе юньле кешеләр булдыгыз. Сез күчеп киткәч, авылда ямь кимеде. Сез яшәгән урам ятим калды. Сез миңа – атасыз балага авыр елларда күпме ризык бирдегез. Мин сезнең аркада исән калдым. Инде сез олаеп, туган җирегезне сагынып монда кайткансыз. Шәригать юл кешесенә ураза тотуны мәҗбүри түгел дип әйтә – моны мин беләм. Инде Хөснетдин абзыйның да мондый зәмзәм суы капмаганына күптән икән. Тагын кайчан күрешәбез? Үз гомерендә беркемгә начарлык эшләмәгән, гомере буе җир сөргән, кешеләргә матур киемнәр тегеп, аларны матур иткән, колхозда теләсә нинди авыр хезмәт башкарып килгән бер гөнаһсыз Хөснетдин абзыйдан бер стакан шушы зәмзәм суын Алла кызганырмыни?
Күрәм – Гыйльменисатти какшады. Чөнки үз коралы – шәригатьне эшкә җиктем. Шулай да тиз генә бирешмәде:
– Җитмешкә якынлашып килгәндә… Ураза аенда…
Мин кыюландым, Хөснетдин абзый да күзләрен мөлдерәтеп миңа карап тора иде. Бу караштан мин шуны аңладым: әйдә, әйдә, иптәш, тагын бераз…
Һәм сүзгә ул да катнашты:
– Шушы басу исләрен бер иснәргә… Үз чишмәбезнең суын бер эчәргә… Шушы агачларның яфрак кыштырдавын бер тыңларга… әллә ниләр бирерлек булам. – Ул «хөкүмәт теккән» чалбар кесәсеннән (чалбарны монда ул гел үзе тегеп кия иде) таушалган кулъяулыгы чыгарды. Гыйльменисатти биреште.
– Йа Алла, үзең ярлыка, – дип авыр сулады да әнигә таба борылды…
…Чия суы тамырларга йөгерде. Әни белән Гыйльменисатти стенадагы герле сәгатькә карый-карый (авыз ачарга әле 5 сәгатьләр чамасы вакыт бар!) сөйләшәләр, мин исә Хөснетдин абзыйны тыңлыйм. Ул бер дә сөйли белми, ләкин мин аны аңлыйм. Әйтмәгән сүзләрен дә аңлыйм.
– Шуннан шул, иптәш. Күрше-күлән бик ярата. Баштарак кием тектем. Хәзер тектермиләр, кибеткә кайта. Аннан алма бакчасына эшкә кердем. Анда һәр колхозның үз алма бакчасы бар, иптәш. Мине яраталар. Тик, иптәш, йөрәк үз урынында түгел. Бабай дип эндәшәләр. Хөснетдин абзый дигән кеше юк. Исемне дә белмиләр. Аннан… «Зингер» машинасын чормага менгереп куйдым. Бик жәлке, иптәш. Ул, мин сиңа әйтим, андагы алма бакчаларын күрсәң… Алар чәчәк атканда, оҗмах шушымы икән әллә дип уйлыйм мин. Тик, иптәш… Менә әле килешли Масра юлыннан килдек. Һи-и-и… Бездәге баллы куәт, күк чәчәк, билчән чәчәге исе! Көзен торналар төшә торган Масра түре! Андагы рәшәләр! Алары юк инде аның… Һи-и-и, иптәш… Ә торна елгасы?
Миңа авыр. Түр якта инде күчеп карават кырына яртылаш утырган Гыйльменисатти шуа-шуа «китап сөйли».
Гәүһәр таштыр, вәләкин гади таш улмас,
Тикмә кеше гәүһәр кадрен кыяс кылмас,
