Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1

Һәр әсәрендә татар халкының яшәү рәвеше, холкы-характеры, менталитеты, фәлсәфәсе, рухы турында яратып, сокланып язган М. Мәһдиев каләме, әлбәттә, бу дулкында тукталып кала алмый. Китапның икенче зур өлеше совет чорының мактап телгә алырлык яклары (флотта яшь буынны тәрбияләү, мәдәниятне үстерү һ. б.), фән, әдәбият, мәдәният, кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләр турында сөйли. Татар әдәбиятының классиклары Г. Бәширов, Х. Туфан, С. Хәким, Ш. Маннур, Г. Әпсәләмов, Р. Батулла, галимнәр Х. Ярми, М. Гайнуллин, Г. Кашшаф, университетның гыйлемле, миһербанлы гади укытучылары, профессор-ректорлары (Гагаев һәм аның хатыны турындагы сюжет кына да ни тора!), авыл-колхоз җитәкчеләре тулы характерлар буларак ачыла, төрле вакыйга-күренешләрдә, детальләрдә күрсәтелеп, укучыны гаҗәпләнергә, сокланырга, елмаерга мәҗбүр итә. Бу сюжетларның һәрберсе мөстәкыйль бер әсәр булырлык: анда чишелә торган каршылык та, кеше тормышы хакында уйландырырлык фәлсәфә дә, якты моң да бар. Шушы характерлар аша язучы татар халкының дөньяга карашы, аның тырышлыгы, хәерхаһлыгы, миһербанлылыгы, беркатлылыгы, артистлыгы, яшь аралаш та көлә белүе һ. б. бик күп матур сыйфатлары күрсәтелә. Дөрес, монда авторның үз тормышыннан докторлык диссертациясен яклатмау, Бубилар мәдрәсәсенә кагылышлы хезмәтен тикшерү һ. б. шундый вакыйгалар хакында аянычлы урыннар да байтак. Әмма аларда язучы бу каршылыкларны кешеләрдәге шәхси: көнчелек, усаллык, куркаклык, яраклашу (флюгер детале аша) кебек яклар белән бәйли. Халыкның рухы исә, җырларында җырланганча, тирән, көчле, колачлы итеп күзаллана (моның өчен текстта җырлар анализлауга зур урын бирелә).

Бу катламда язучы гел буыннарны аерып куя, өлкән буынның үзләренә хас тәртиплелекне, намуслылыкны, күңел киңлеген, зыялылыкны яшьләргә тапшыруын үзәккә куя. Шушы идея, фикер ноктасында китапның ике катламы янә бергә килеп очраша: совет идеологиясе, аның кешене кол итүгә корылган сәясәте никадәр генә кыргыйлыкны, усаллыкны, җинаятьчел башлангычны алга чыгармасын, өлкән буыннардан киләчәккә тапшырыла торган халык акылы, әхлагы аңа каршы торды, кешеләр күңелендә яхшылыкка, яктылыкка өметне саклады дигән үзәк фикерне ассызыклый. Шуның белән язучы совет чорына карата формалаша башлаган гел кара-тискәре бәягә үз мөнәсәбәтен белдерә, бу чорның да күп кешеләрнең тормышны камилләштерү омтылышы белән сугарылган булуының дөреслеген озак яшәгән кешенең «ачы тәҗрибә»се белән раслануын искәртә.

«Ачы тәҗрибә» китабының укучыга беренче тапкыр тәкъдим ителә торган икенче кисәгендә дә шушы структура-композиция саклана, вакыт ягыннан 1990 елларга таба хәрәкәт итү укучыга үзгәртеп корулар чоры, татар дөньясындагы үзгәрешләр, бу чорның билгеле шәхесләре, вакыйгалары хакында сөйли. Шул рәвешле, ике китап совет һәм постсовет заманнары атмосферасын чагыштырып карарга да, илдәге атмосфераның, идеологиянең кешеләр аңына, фикеренә, рухи тормышына тәэсирен күзәтергә дә, илле еллап вакыт аралыгында татар халкы кичергәннәрне тарихи сәхифәләргә әйләндерергә дә мөмкинлек бирә.

Шулай итеп, 1970–1980 еллар татар әдәбиятында М. Мәһдиевнең яңа стиль барлыкка китерүе милли сүз сәнгатен үзгәрткән авангард күренеш буларак бәяләнергә лаек. Бер яктан, әлеге стиль тамырлары белән татар иҗади фикерләвенә хас төп үзенчәлекләрдән булган нюанслылыкка, әдәбиятыбызда актив күзәтелүче синтетизм күренешенә барып тоташа. Шуңа күрә дә прозаның шигърияткә якынаюы татар укучысына традицион һәм үз тоела. Икенче яктан, әлеге стильнең М. Мәһдиев иҗатында барлыкка килгән варианты телнең байлыгын, аның барлык нечкәлекләрен, тәмен тойган авторның «махсус, максатчан тел уйнатуы»7 төсен ала. Максат исә барыннан да элек татар дөньясын, авылын, татарларның дөньяга карашын, холкын-характерын, гадәт-йолаларын мифлаштыру, аны бербөтен тарих итеп бәяләү. «Шигырьгә якынайганга күрә дә орнаменталь проза миф-образ структурасына корыла. (…) Шигърият тәэсирендә сүзнең магик, эчке мәгънәсе пәйда була»8. Кабатлаулар, метафоралар, ассоциацияләр системасы хикәяләүче текстны күпмәгънәле һәм күп катламлы ясый, шулай ук В. Шмид билгеләгәнчә, автор яңгырашны, авазлар кулланылышын да мәгънә һәм моң тудыру өчен файдалана. Өченчедән, тырыш, намуслы, батыр, таләпчән, беркатлы, тиз ышанучан, талантлы, җыр-моң сөюче һ. б. бик күп сыйфатларга ия татар кешеләре, үз язмышлары һәм тарихлары булган чын милли характерларның тулы бер галереясын иҗат итеп, М. Мәһдиев татар акылына, татар менталитетына, дөньяга карашына, яшәү рәвешенә сүздән һәйкәл коя. Нәтиҗәдә әлеге сыйфатларны берләштергән стиль шулкадәр көтелгән һәм милли булып чыга, ул бер язучы иҗаты чикләрендә калмыйча, татар прозасына тулаем тәэсир итә, аны үзгәртә.

М. Мәһдиевнең иҗат мирасында ике сәхнә әсәре, прозасы кебек үк, югары сәнгать дәрәҗәсендә образлы тел белән язылган юлъязмалар, мемуар, хатирә-истәлек характерындагы әсәрләр дә байтак.

***

М. Мәһдиев – әдәби иҗат эшчәнлеген әдәбият тарихчысы һәм тәнкыйтьчесе булып башлаган әдип. Аспирантурада укыган елларында ук ул татар иҗтимагый фикер үсеше, әдәбият һәм әдәби тәнкыйть тарихы, халык авыз иҗатын фәнни-тарихи өйрәнү мәсьәләләре белән җитди кызыксынып китә: республика матбугатында шул юнәлешләрдә күп мәкаләләр бастыра. Аларны татар яңарышын әзерләгән, фикри күтәрелешкә зур өлеш керткән шәхесләребез тарихы дип тә карарга мөмкин булыр иде. Әлеге шәхесләр исемлегендә «алтын чор»ны күзаллаган һәм якынайткан Ш. Мәрҗани, К. Насыйри, Г. Баязитовлар бар. ХХ гасыр башы күтәрелешенең үзәгендә кайнаган Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Камал, Ш. Камал, Г. Коләхмәтев һ. б. күпләгән шәхесләр тормышы һәм язмышы холык-фигыльләре, эш-гамәлләре, теләк-омтылышлары берлегендә калка. Татар фәне һәм мәдәниятенең «йөзек кашлары» – Г. Рәхим, Г. Гобәйдуллин, Җ. Вәлиди, Г. Сәгъди, Г. Нигъмәтиләр һ. б. эшчәнлеге, җентекле анализланып, югары бәя алган. Милли тарихта якты эз калдырган башка милләт кешеләре – татар мәгърифәтенә, мәдәниятенә, гыйлемгә хезмәт иткән матбагачы И. Н. Харитонов, адвокат А. Г. Бать кебекләр дә олы рәхмәт хисләре белән искә төшерелә9.

Мондый язмаларны гади укучыга кызыклы, мавыктыргыч форма табып җиткерүне фәндә «көнитеш тарихы» (история повседневности) дип йөртәләр. ХХ гасырның икенче яртысында Европа илләрендә (Франция, Алмания, Англия) мәйданга чыккан, Ф. Бродель, «Анналлар мәктәбе» (Ж. Ле. Гофф, Р. Шартье), Россиядә Ю. М. Лотманның аерым хезмәтләре белән танылган бу методология тарихны көнкүреш киңлегендә, детальләрдә, сурәтләрдә тергезергә, реконструкцияләргә мөмкинлек бирә. Үз чиратында билгеле бер тарихи чорның психологик атмосферасын, фикри-гакълый халәтен, кешеләрнең яки милләтнең менталитетын, шул вакытта хөкем сөргән кичерешләр-омтылышларны аңлау, тою, теге яки бу вакыйгаларның эчке сәбәпләрен билгеләү ягыннан мондый язу рәвешенә тиңнәр юк. Шуңа да М. Мәһдиевнең Г. Тукай, Ф. Әмирхан яки М. Гафури һ. б. турындагы хезмәтләре әдәби әсәрләр кебек укыла. Аларда шәхесләрнең холык-фигыле дә, яшәү тирәлеге дә образлы күрсәтелә, авторның шәхси бәясе, мөнәсәбәте туплап бирелә.

Бер үк вакытта хезмәтләр автор шәхесе, мәгълүматлылыгы хакында сөйли. Г. Тукайга багышланган «Шагыйрьнең бишеге» (1976) язмасында, мәсәлән, этнографик һәм статистик мәгълүматлар, татарларның хөкүмәткә, чукындыруга каршы баш күтәрүләре тарихы, гаярь шәхесләр, Наполеон армиясенә каршы көрәш вакыйгалары да, җирлектәге һөнәрләр, сәүдәгәрләр нәселләре тарихлары да, мәктәп-мәдрәсәләр язмышы һәм укымышлы кешеләр дә, бу төбәктән чыккан галимнәр һәм шагыйрьләр иҗаты һәм тагын башка бик күп мәсьәләләр кузгатыла. Язмада, автор әйткәнчә, «Казан арты биргән янтарь» – Г. Тукайдан алып Ш. Мәрҗанинең әтисе Баһаветдин, бабасы Габденнасыйр, икенче бер Габденнасыйр -Курсави, бу якта белем эстәгән Ә. Уразаев-Кормаши, Һ. Салихов, астрономия һәм астрология белгечләре Хәмзә Бәрәзәви, Фәйзулла бине Мортаза, мәгърифәтчеләрдән Ш. Күлтәси, Ф. Гобәев, Г. Мәхмүдев, К. Халиди, татар музыкасында җуелмас эз калдырган Х. Габәши, Х. Әхмәдуллин һ. б. бик күп шәхесләрнең якты образы калка. Аерым кешеләр язмышы – төбәк тарихы – татар халкы тарихы чылбыры хасил була.

1962–1968 еллар аралыгында язылган материалларында ук яшь галим милли яңарыш хәрәкәтендә, әдәби барышта актив катнашкан шәхесләрнең абруйлы исемнәрен кайтару омтылышы ясый. Мәсәлән, 1964 елны «Совет әдәбияты» журналында М. Мәһдиевнең күләмле «Габдрахман Сәгъди» дигән язмасы дөнья күрә. Монда татарлардан беренче филолог-профессор Г. Сәгъдинең катлаулы тормыш юлы баскычлары, төп хезмәтләре күрсәтелә, аның эшчәнлегенә югары бәя бирелә. Әлеге язма 1930 елларда галимне эзәрлекләүләрдән соң язылган беренче зур хезмәт була.

Кызганычка каршы, М. Мәһдиев сүз алып барган, мәдәниятебез тарихына үзләренә лаеклы югары бәя биреп кайтарган мондый исемнәр 1970 еллар «кыравы» шартларында кабат оныттырыла башлый. Галимнең үзе өчен дә 1967 елга кадәр басылып чыккан күп кенә язмалары «кара тамга» салыну – рухи эзәрлекләүләр, рәсми басмаларга юл бирмәү сәбәбенә әверелә. Бу шәхесләрне, вакыйгаларны татар фәне 1990 елларда гына кабат халыкка кайтара башлады.

Шундый мәсьәләләрнең берсе – мәдрәсәләр тарихы. Галимнең 1967 елны «Совет мәктәбе» журналында «Галия» мәдрәсәсе турындагы язмасы дөнья күрә, 1968 елда ул «Иж-Буби» мәдрәсәсе тарихына, аны туздыру вакыйгасына багышланган зур хезмәт әзерли. Әмма рус телендәге беренче варианты («Некоторые данные из истории Бобинской школы») кулъязма хәлендә кала, 1969 елны «Казан утлары» журналында, «Буби мәдрәсәсе» исеме белән кыскартып, «туналып», татар телендә дөнья күрә һәм авторга шактый күңелсезлекләр китерә. Бубиларның кулъязмаларын кирилл хәрефләренә күчереп, аерым китап итеп бастыру теләгенең тормышка ашмаячагы ачыклана. Татарларга революция генә мәгърифәт алып килде дип тукылган, иске мәдрәсәләр фәкать тискәре яктан, дини схоластика белән балаларның аңын томалаучы итеп телгә алынган бер заманда яшь галимнең киресен исбатларлык дәлилләрне дөньяга чыгаруы зур батырлык була. Габдулла һәм Гобәйдулла Бубилар, Р. Фәхретдин, З. Камали, Г. Баруди кебек шәхесләрнең хезмәтләре олылана, әмма алар кылган гамәлләрнең үз вакытында көчле каршылыкка очравы, татар җәмгыятенең яңалыкны якларга көче җитмәү, гомерләрен милләтне кайгыртуга багышлаган асыл затларны кара пәрдә артына яшерү авторда үкенеч уята. Үткәннәр һәм бүгенге өчен сызлану интонациясе Мәһдиевнең фәнни хезмәтләренә шушы мәкаләдән соң урнашып калгандыр да.

М. Мәһдиев татарларда гыйлем-мәгърифәт тарихын өйрәнүне гомеренең ахырына кадәр дәвам итә. Мәктәп-мәдрәсә программалары һәм дәреслекләр, Габделмәннан Рахманколый һәм Таип Яхин китаплары, «Мөхәммәдия» кебек зур мәдрәсәләрдә укыту рәвеше-системасы хакында материаллар туплана, аерым өлешләре вакытлы матбугатта басыла. Галимне мәгърифәтчеләр әзерләгән җирлектә үсеп чыккан яңа буын татар зыялылары язмышы үзенә җәлеп итә. Мәсәлән, Г. Рахманколый дәреслекләренә, методикасына анализ ясаган М. Мәһдиев аның улы Солтан язмышы белән кызыксына башлый, соңрак аның хикәяләрен туплап, «Мәлихә куаклыгы» исеме астында татар укучысына тәкъдим итә.

Галимнең һәрвакыт игътибар үзәгендә булган шәхесләр бар: Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Рәхим, Г. Гобәйдуллин, С. Сүнчәләй. М. Мәһдиев аларның язмышына кат-кат мөрәҗәгать итә, нәтиҗәдә ХХ йөз башы татар милли-мәдәни хәрәкәте хакында яңа карашлар барлыкка килә. Әйтик, Г. Рәхимнең 75 еллыгына әзерләнгән «Ерактан яңгыраган аваз» исемле күләмле язмада күренекле татар язучысы һәм галименең архив материалларына нигезләнеп тергезелгән тормыш юлы, әдәби иҗаты, этнография, әдәби тәнкыйть һәм әдәбият тарихы өлкәсендәге эшчәнлеге, фаҗигале язмышы бәян ителә. Эзләнеп, галимнең туганнарын, аны белгән кешеләрне табып, бөртекләп җыйналган язмадагы татар зыялылары белән горурлану янәшәсендәге тормышка инкыйлаб китергән үзгәрешләрнең милли күтәрелешне дә, аны әзерләгән шәхесләрне дә юк итү фаҗигасенә үкенү идеологик чикләүләр эчендә яшәгән совет галимнәрен куркыта. Мәкалә 1971 елда университетның фәнни җыентыгында чыгарга тиеш булса да, басмадан алына.

1970 еллар урталарыннан М. Мәһдиев башкарак характердагы материаллар әзерли башлый. Әйтик, «Фатих Кәриминең «Истанбул мәктүпләре» мәкаләсе докторлык диссертациясенең бер өлеше кебек уйланылган була. Анда Ф. Кәриминең юлъязмалар циклына төпле, тәфсилле анализ ясала. Ләкин шәркый традицияләргә, Ауропа мәдәниятенә караш, рус-төрек мөнәсәбәтләре яссылыгында татарларда милли аң үсешенә югары бәя биргән әлеге хезмәт тә дөньяга чыкмый кала.

1980 елда, М. Гафуриның тууына 100 ел тулуга багышлап, олы әдип иҗатына үзенчәлекле бәя бирелә. «Халык образы, ил язмышы мәсьәләсе М. Гафуриның бөтен иҗат нигезен тәшкил итте. Гомер йомгагының төп җепләреннән берсе дә әнә шул – Гафуриның үзен ил, халык язмышыннан аерылгысыз каравы», – дип, галим бу иҗатны нәкъ шушы ноктадан анализлый. Бер үк вакытта М. Гафуриның татар әдәбиятындагы урыны хакында уйлана. Ул урынны бик хаклы билгели дә: «…поэтик осталык ягыннан Тукайның үз замандашы Гафуридан алдарак булуы фәндә беркайчан да бәхәс астына алынмады. Мәҗит Гафури шул ук вакытта С. Рәмиев һәм Дәрдемәнд шикелле «идеаль поэзия» вәкиле дә түгел. Гафури – халыктан, шәкертләрдән, фәкыйрь крестьяннардан, һөнәрче, эшчеләрдән. Аның шигырьләрендә бәхетсез фәкыйрьләрнең иңрәү авазларын, ачы язмыш ноталарын башка шагыйрьләрнең әсәрләренә караганда ешрак ишетәсең. Халык аһ-зары, халык ыңгырашуы Беренче рус революциясе елларында башка шагыйрьләргә караганда Гафурида тизрәк революцион рух алды, «зур агачны» аударырга чакыруга кадәр үсте»10.

Ф. Әмирханга багышланган шундый ук рухтагы материал – үзгәрәк, язучының, иҗатыннан бигрәк, шәхесен, рухи бөеклеген ачу максатын куя. Бер яктан, автор Ф. Әмирхан тормышын үз нәсереннән өзек – «бәхет мөмкин була торып та, бәхетсез уздырган»11 яшьлек гыйбарәсенә бәйли. Акыллы, сәләтле, укымышлы Фатихның аяксыз калу фаҗигасен күрсәтә. Икенче яктан, авыр сынауларга дучар ителгән әдипнең эшчәнлеге, иҗаты югары бәя ала.

Г. Камалның «Йолдыз» газетасындагы эшчәнлегенә багышлап М. Мәһдиев 1983 елда зур мәкалә яза, аны журналист буларак таныта. Татар матбугаты битләрендә Миргазиз Укмасыйга багышланган язмалары берничә тапкыр дөнья күрә, Н. Думави, С. Сүнчәләйләрнең аерым әсәрләрен анализлап, автор бу иҗатларны укучыга җиткерү мәсьәләсен көн тәртибенә куя.

М. Мәһдиев фәнни китапханәләрдә, архивларда утырып кына эшләүчеләрдән булмый. Аның язмалары арасында шәхси танышлык-аралашу нәтиҗәсе буларак «табадан төшкәннәре» дә бар. Шундыйларның берсе Әхмәтгәрәй Хәсәни тормышына багышлана. «Гасыр» нәшрияты оештырып, татар китабын бастыру эшенә зур өлеш керткән, татар матбугаты үсешендә яңа сүз булган «Аң» журналын оештырган Ә. Хәсәнине, аның ярдәмчесе һәм мәсләктәше Зәйнәп ханымны нәкъ менә М. Мәһдиев татар укучысына яңадан ача. Әйтерсең галим китеп баручы буынның тере шаһитларыннан шулар хакында сөйләтеп калырга ашыга: З. Хәсәнине тыңлап, блокнотлар тутыра. Репрессияләнгән асыл затлар: М. Галәүнең хатыны Зәйнәпкә, Г. Гобәйдуллинның хатыны Рабигага ирләре хакында мәгълүматлар сорап хатлар яза. Соңрак, 1993 елда, ерактан-үткәннән килгән бу хәбәрләрне бастырып та чыгара.

М. Мәһдиевнең игътибар үзәгенә алынган шәхесләр арасында балалар язучысы Ф. Агиев, университет белемле, татар әдәбияты, әдәбият белеме хакында үткен мәкаләләр язган Н. Хәлфин, «Дим буенда» дигән гүзәл әсәр авторы С. Җәләл, мәгърифәтче һәм дин белгече Р. Ибраһимов та бар.

Үзгәртеп корулар алып килгән фикер иреге М. Мәһдиев материалларын дөньяга чыгаруга юл ача: галимнең ХХ йөз башына караган эзләнүләре һәрберсе бер докторлык диссертациясенә тиң зур фәнни хезмәтләр, монографияләр булып басылып чыга. Беренче җыентык12 татар әдәбияты һәм мәдәнияте тарихына караган күп кенә язмаларны берләштерә. Китапта гасыр башының күренекле шәхесләре: язучылар, матбагачылар, шагыйрьләр, журналистлар, мөгаллимнәр һәм дәреслекләр язучылар хакында сүз алып барыла. Язмышларны берләштерүче җеп булып Г. Тукай шәхесе тора. Мәһдиев яңа буын вәкилләрен Тукай язмышы, иҗаты, холкы белән «үлчәп-чагыштырып» бара, бер үк вакытта әлеге үзәк фигура ярдәмендә М. Гафури һәм Г. Камал, Ф. Әмирхан һәм Н. Думави, С. Сүнчәләй һәм Г. Ибраһимов, С. Рахманколый һәм Х. Искәндәрев, Г. Рәхим һәм Ф. Кәрими һ. б. бер агым, бер мәсләк, бер омтылыш берләштергән көч кебек бәяләнә.

1989 елда М. Мәһдиев яңа архив һәм матбугат материалларын беренче тапкыр фәнни әйләнешкә кертеп язылган тагын бер монографиясен укучы хөкеменә тапшыра13. Хезмәтнең «Әдәбият тарихы чыганагы буларак унынчы еллар татар вакытлы матбугаты» дигән беренче бүлеге исемгә чыгарылган вакыт аралыгында таралган уннарча гәзит-журналга тирән анализ бирә. Икенче бүлеге тагын бер фәнни «сукмак» салына башлау хакында сөйли: «ХХ йөз башы татар әдәбиятында прототиплар. Аларны ачуның әһәмияте». Г. Ибраһимов, Г. Тукай, Ф. Әмирхан, М. Фәйзи әсәрләрендәге күп кенә геройларның прототиплары, аларның язмышы, әсәрләрнең язылу тарихы хакында бик күп кызыклы мәгълүмат М. Мәһдиевнең ХХ йөз башы татар дөньясын биш бармагы кебек белүен, андагы «беренче эшелон», «икенче эшелон» шәхесләрне генә түгел, аларның дус-иш, таныш-белешләре, тормыш мизгелләре турында да хәбәрдар булуын тагын бер кат исбатлый.

Өченче бүлектә ХХ йөз башы татар мәдәнияте тирәнтен тикшерелә, дини һәм дөньяви бәйрәмнәр, әдәби-музыкаль кичәләр, татар яшьләрен берләштергән клублар, рәсем һәм җыр, опера сәнгате, аерым бер сәнгать төрләрен үстерү өчен барган көрәш – бар да җентекле күзәтеп узыла.

1990 елда әлеге монографиянең дәвамы төсендә рус телендә «Талантның социаль тамырлары» дигән монография басылып чыга14. Китап ХХ йөз башы әдәбияты һәм мәдәнияте тарихын берничә проблема яктылыгында карый. Беренчесе – әдәбият һәм публицистикада дөньякүләм хәлләрнең чагылышы. Тагын бер өлкә – әдәбиятта «уртак ватан», рус-татар мөнәсәбәтләре шулай ук кызыклы гомумиләштерүләргә китерә. К. Насыйри башлаган сөйләшүне 1913 елга китереп ялгый да Мәһдиев бу мәсьәләдәге эволюцияне «татарларның мөселманлык дигән тар калып кысаларыннан чыгып, кешеләргә мөселман яки христиан итеп түгел, бәлки халык вәкиле буларак карарга өйрәнделәр» дигән нәтиҗә ясый. Китапның өченче-дүртенче бүлекләре тулысынча архив материалларына таянып язылган. Биредә жандарм идарәсе һәм цензураның татар демократик көчләренә каршы алып барылган сәясәте, җасус-әләкчеләр, судлар һәм сөргеннән, тоткыннар һәм төрмә очерклары кебек моңа кадәр татар укучысы күзеннән читтә кала килгән мәгълүматлар бәян ителә. Әлеге күренешләрнең татар әдәбиятында яктыртылышына тукталына.

Әлеге зур фундаменталь хезмәтләр М. Мәһдиевне ХХ йөзнең беренче яртысы татар мәдәниятен колачлы, комплекслы өйрәнгән абруйлы галим, тырыш һәм киң карашлы тикшеренүче итеп танытты. Болардан тыш, галимнең халык җырлары, җыр жанры хакында фәнни эзләнүләре вакытлы матбугат битләрендә урын ала, бер өлеше китап булып басылып чыга15. Халык авыз иҗатын өйрәнүдә ул К. Насыйри, Г. Тукайлар башлаган эшне дәвам итүчеләрнең берсе була, халык әдәбиятын әсәрләренә этнографик материал буларак та, психологизм чарасы, кеше кичерешләрен бик үтемле аңлату, укучыга тәэсир итү өчен дә күпләп урнаштыра.

Публицист М. Мәһдиев әдәбият серләрен иҗаттан, аерым әсәрләрдән дә эзли, бу аның эшчәнлегендә бер тармак хасил итә. Кемнәр иҗаты гына эләкми аның каләменә: әдәбиятта беренче адымнарын ясаучы Г. Кашапов кебек яшьләр дә, халык күңелендә үз бәясен алган С. Хәким, М. Хөсәен, И. Салахов, С. Кудаш шикелле олы әдипләр дә. Әдәбиятка кагылышлы язмаларда ул «әдәбият – ирек эше, вөҗдан эше» дип кабатларга ярата, мәдәниятебез киләчәген миллилектә дип күрсәтә. Гомумән алганда, аның публицистикасында әдәбият һәм милләт сүзләре бер үремтәдә кулланыла.

Әдәбиятка, мәдәнияткә, милли мәсьәләләргә кагылышлы язмаларда М. Мәһдиевнең битараф булмау сыйфаты калку күренә. Бигрәк тә язма сүзгә ирек бирелгән 1980–1990 еллар чигендә аның татар дөньясының күп якларын, милләт тормышының күп проблемаларын яктырткан, әдәбияты язмышы хакында уйланып, борчылып-ачынып язылган күләмле мәкаләләре дөнья күрә. Ул болар хакында сөйләшүгә башка татар язучыларын да тартырга, әдәбиятны торгынлыктан чыгару юлларын бергәләп эзләргә өнди. Шушы максат белән язучылар съезды, үзе билгеләгәнчә, беренче «ирекле» съезд алдыннан каләмдәшләренә чакыру ташлый: «Соңгы елларда безнең матбугатта, әдәби процессның барышы турында сөйләшүдән бигрәк, шәхси мөнәсәбәтләрне ачыклау белән шөгыльләнү модага кереп китте» дип, съездда «бүгенге әдәби процесска анализ» ясарга өнди («Зур җыелыш алдыннан», Татарстан хәбәрләре, 1994, 28 май).

Күпсанлы язмаларында (мәсәлән, «Чистарыну, яки Шуңа омтылыш», Татарстан яшьләре, 1992, 21 гыйнвар), «Әхлаклы яңа мәгыйшәт кирәк», Татарстан яшьләре,1992, 14 март һ. б.) татар әдәбиятының торышын-хәлен хакыйкатьтән качу, курку, җәмгыятьтәге үзгәрешләрне күрергә теләмәү белән аңлата. Мәһдиев әдәбиятның киләчәген милләткә йөз белән борылуда күрә: үзе өйрәнгән гасыр башы зыялыларының фикерләренә әйләнеп кайта, шуларга таяна. «Ә соң милләт рухы, халык күңеле кайда? Милләт кайда? Болары юк. Бездә хәзер «милләт» дигән сүздән элеккегә караганда да ныграк куркалар, аның урынына бик тиз генә «интернационализм» дигән бөек бер сүзне китереп куялар да шул зур сүз янында аерым милләтнең бөтен борчуын, мәнфәгатьләрен күмеп ташлыйлар…»

Әдәбият, әдәби сүз дигәндә, автор аның тәрбияви мөмкинлекләре мәсьәләсен һәрчак алгы планга чыгара. Җәмгыятьтәге күп кенә чатаклыклар өчен әдәбиятның җаваплы булуын онытмаска чакыра. «Бүген без шәһәр урамында тимер таяк тотып кеше үтереп йөрүче малайларны күрәбез икән, моңа бер дә гаҗәпләнәсе түгел: аларны без – язучылар, журналистлар, идеология хезмәткәрләре – шулай тәрбияләдек. Безнең бит мәктәпләрдә укытыла торган әсәрләребез шундый: аларда кан, үтерү, сыйнфый көрәш, суд, атарга хөкем итү…» Ул «безнең программаларда эстетик-әхлакый тәрбия бирерлек әсәрләр бөтенләй диярлек юк» дип белдерә, мәктәптә генә түгел, югары уку йортларында да укытуны тамырыннан үзгәртү кирәклеген көн тәртибенә куя.

Иҗат эше барыннан да элек язучы шәхесе белән бәйле. Язучы нинди сыйфатларга ия булырга тиеш – бу сорау гел калкып чыгып, иҗат эшенә якынлыгы булган кешеләрне кызыксындырып-борчып тора. М. Мәһдиевнең дә җавап варианты бар бу сорауга («Татар зыялысы… Ул кем?» Казан утлары, 1993, №10,143–146 б.) Аныңча, язучы зыялы булырга тиеш, талантлы кешеләренең «зыялы» дип аталырга хаклы түгеллеге – татар милләтенең дә, Россия империясенә кергән бөтен милләтләрнең дә фаҗигасе. Авторның хөкемдар каләме мондый карар чыгара: «Бүген татар зыялысы юк». Шунда ук зыялының нинди кеше булырга тиешлегенә Мәһдиев кагыйдәсе китерелә: «Үз мәнфәгатьләрен кайгыртмыйча, милләте өчен, аның киләчәге өчен көрәшүче белемле, юридик әзерлекле, тормышында әхлаклы, динле, милли тарихны белгән ачык күзле, хөсетсез бер татар баласы». Мәкаләнең ахыргы җөмләсе итеп «ул әле туар, үсәр, Татарстаныбызга хезмәт итәр» дигән ышаныч белдерелә.

Әлбәттә, татар милләтенең киләчәге бар дип ышанган һәр кеше аны зыялылар мәйданга чыгу белән бәйләр. Ләкин тарихта калган зыялыларны яд итү, исемнәрен хөрмәт белән искә алу кирәк. Шушы мәкаләсендә әдип Г. Гобәйдуллин, Ф. Кәрими, Җ. Вәлиди кебек татар зыялыларын хәтерләп уза. Шушы исемлекне дәвам итеп аңа М. Мәһдиевнең үзен дә кертү дөрес булыр иде…

М. Мәһдиевнең прозада беркемне дә кабатламый торган үз язу стиле, укучы күңелен сихерли, үкенечле-моңсу бер моң булып җандагы яшерен дулкынга кагыла, аң төпкелендәге кеше үзе дә белмәгән хәтерне уята, мәҗүси бер дога рәвешендә яңгырый торган манерасы булган кебек, гыйльми хезмәтләрендә дә, публицистикасында да горурлану катыш үкенечле-моңсу интонация саклана. «Милләт, халыкны исә көрәшчеләр генә алга алып бара»16 дигән сүзләре исә галимнең үзенә, күпкырлы эшчәнлегенә, энциклопедик белеме-акылына, шәхси позициясенә бәя булып яңгырый. ХХ гасырның беренче чиреге татар мәдәниятенә кагылышлы материалларны, гарәп графикасында сакланган вакытлы матбугат язмаларын, архив документларын, истәлекләрне бер үремтәдә тикшергән М. Мәһдиев мирасы, гыйльми эшчәнлеге аның исемен халкыбызның олы галимнәре, зыялылары, фикер ияләре белән бер югарылыкка куя.

Татар тарихын һәм мәдәниятен белеп, милләт киләчәге өчен борчылып яшәгән ачык күзле, үткен сүзле, тирән фикерле шәхес, укытучы һәм галим иде ул. М. Мәһдиевнең йөрәге 1995 елның 14 июнендә тибүдән туктады.

Бу урында язучының «Кайбер кешеләр дөньядан киткәндә үзләре белән бөтен бер халәт-яшәешне алып китәләр, ул кеше яшәгән тирәлек озак еллар буена ятим кала…» дигән сүзләрен искә төшерү урынлы булыр. Чөнки ул үзе белән бөтен бер халәт-яшәешне алып китте. Әмма Мәһдиев дөньясы исән! М. Мәһдиев дөньясы – халкыбызның матур, инде тарихта кала баручы, гыйлемгә омтылу һәм хезмәт сөю, үзара мөнәсәбәтләрдәге самимилек, ярдәмчеллек, көнкүреш-гадәтләрдәге тәртиплелек, җанындагы, рухи тормышындагы хискә, җыр-моңга байлык белән билгеләнә торган татар дөньясы ул. Шуңа күрә аның иҗаты да олуг татар дөньясының аерылгысыз бер өлеше булып яши һәм киләчәккә китеп бара. Укучы игътибарына тәкъдим ителә торган ун томлык басма – шуның ачык дәлиле.

Дания Заһидуллина,филология фәннәре докторы

Без – кырык беренче ел балалары

(Повесть)

Атадин бала яшь кала,Бик күп эшләр башкара.Халык җыры

Автордан