скачать книгу бесплатно
Bu gün minnətdarlıq duyğusu ilə xatırladığımız babalarımız müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublika quraraq hamımıza demokratik cümhuriyyətin vətəndaşları olmaq qürurunu yaşatdılar. Qısa müddətdə ordu yaratdılar, sərhədlərimizi müəyyənləşdirdilər, iqtisadi islahatlar apardılar, qadınlara seçki hüququ verdilər, respublikanı dünyada tanıtdılar. Millətə azadlıq dadızdıran AC qurucuları Azərbaycanın inkişaf yolunu müəyyənləşdirdilər, onun Avropa ilə bütünləşməsinin zəruriliyini ortaya qoydular, ciddi demokratik addımlar atdılar, ədalətli idarəetmə sistemi yaratdılar. Bütün bunlara görə millət onlara minnətdardır!
* * *
Bu həftə, şəksiz ki, Cümhuriyyət həftəsi oldu. Həm də bu şanlı gün əvvəlki illərə nisbətən sanki bir az təmtəraqlı keçdi. Görünür, AC-nin 95 illiyi və Ə.Topçubaşovun 150 illiyinin qeyd olunması haqqında rəsmi sərəncamlar müəyyən rol oynamışdı. Amma məncə, həlledici səfərbərlik işini yenə də sosial şəbəkələr gördü. TV-lərdə bu mövzuda verilişlərin dişsizliyinə, küçələrdə isə bayraqların azlığına baxmayaraq virtual şəbəkələr bayrama xüsusi canlanma gətirdi. Hətta hökumətyönlü internet televiziyalarından biri Cümhuriyyətin elan olunduğu Tiflisin Canişin sarayından maraqlı bir reportaj yayımladı. Reportyor böyük bir sevgi ilə Milli Şura qurucularının ruhlarının dolaşdığı «Büllur» salonun mistik sükutundakı müqəddəs duyğuları bizlərə də yaşatdı. Qəzet-kitab oxumayan, o səbəbdən də ətrafda baş verənlərə laqeyd qalan çoxluğu isə axşam saatlarında Milli parkdakı atəşfəşanlıq səsləri ayılda bildi. Ən aşağısı onlar «görəsən, bu gün nə günüdür?» sualını verməyə ərinmədilər.
Hər halda, məmləkətin düşünə bilən insanları, qəlbində və ruhunda bir Cümhuriyyət sevgisi yaşadanların son illərin biganəliyi ilə müqayisədə builki bayram ab-havasından ciddi şikayətləri olmamalıdır. Məncə, bu tarixi gün iki parlaq epizodla yadda qaldı: M.Ə.Rəsulzadənin Novxanı qəsəbəsindəki abidəsinin ziyarəti, orada yaşanan duyğulu məqamlar və haqqında çoxdan danışılan Milli Şuranın yaradılması.
* * *
Bu il Gəncə sakinləri M.Ə.Rəsulzadənin Cümhuriyyətin ilk paytaxtındakı büstünü ziyarət edə bilmədilər. Səbəbini hamı bilsə də, adamın yazmağa əli gəlmir. Əvəzində çoxları üçün artıq müqəddəs yer sayılan Novxanıda M.Ə.Rəsulzadənin abidəsi önündə xeyli təntənəli mərasim keçirildi. Səhər tezdən ürəklərində Rəsulzadə odu daşıyan yüzlərlə insan dəstə-dəstə abidə önünə axışırdı. Üz-gözlərindən sevinc yağan bu adamlar öz qəlblərinin hökmü ilə əllərində al bayraqlar abidəyə doğru addımlayırdılar. Qəsəbə sakinlərinin bu mənzərəni köks dolduran bir qürurla seyr etmələri nəzərdən yayınmırdı. Gənclərin, yaşlıların, xanımların üzündə heç vaxt olmayan bir sevgi və ümid şölələnirdi. «Yoxdan bir bayraq ucaldanların» da nigaran ruhu, sanki bu anlarda şadlanırdı. «Rəsulzadə!», «İstiqlal!», «Yaşasın müstəqil Azərbaycan!» hayqırtısı az qala bütün qəsəbəni titrədirdi.
Mənim üçün bu hayqırtıların sədası altında sevinən uşaqların reaksiyası çox maraqlı idi. Abidəyə gedən yolda həyətlərdən və pəncərələrdən üçrəngli bayraqlar yellədilirdi. Yol kənarına düzülmüş kənd sakinləri Bakıdan gələnləri məhəbbət dolu nəzərlərlə süzür, tanıdıqları adamlarla hal-əhval tuturdular. Birmərtəbəli evlərin geniş pəncərəsindən kiçik bayraqları və şən çığırtıları ilə yoldan keçənləri şövqlə salamlayan məktəbyaşlı uşaqların sevincini gözlə görmək gərək idi. Oğlanlı-qızlı 4-5 uşaq bir-birinə aman vermədən «Yaşasın Azərbaycan!» deyərək sevinə-sevinə qışqırır, bayraqları yellədir, sanki parad qəbul edirlərmiş kimi cürbəcür şüarlar deyir, yaratdıqları qeyri-adi mənzərə ilə yoldan ötənləri duyğulandırırdılar. Onların şaqraq səsləri əraziyə nəzarət edən və artıq günün istisində hərəkət etməyə həvəsli görünməyən ərincək polislərin də diqqətini cəlb etmişdi. Açıq-aşkar görünürdü ki, uşaqların kəsilmək bilməyən səsləri və yol keçən adamların onları xüsusi duyğusallıqla salamlamaları polislərin çoxunu əməlli-başlı qıcıqlandırır. Heç bilmədim ki, polislər həmin gün niyə belə qəzəbli idilər, üz-gözlərindən zəhrimar yağırdı. Deyəsən, təkcə abidəyə tərəf üz tutan böyüklərin deyil, yol kənarında suvağı təzə vurulmuş, görkəmindən kasıblıq yağan evin pəncərəsindən adamları aramsız alqışlayan uşaqların sevinci də onları hövsələdən çıxarırdı. Ona görə də polis zabitlərindən biri oğrun-oğrun pəncərəyə yaxınlaşıb uşaqlardan sakitləşməyi və əllərindəki bayraqcıqları yığışdırmağı tələb etdi. İçəridən səslənən sadəlövh sual ətrafa yayılırdı. – Noolub ey, bayramdı də, bəyəm sevinmək olmaz? – bunu uşaqlar incik səslə soruşurdu. – Pəncərəni bağlayın, xarabanızda səssiz sevinin! – bunu da polis əmi hirslə deyirdi.
Bu «incə» dialoq ətrafdan keçənlərin diqqətindən yayınmadı, onların iradına polis «Bunlar indidən asayişi pozurlar» cavabını verdi və camaatın gülüşündən üzü bir az da bozardı. Amma görünür, uşaqlar belə tezliklə təslim olmaq niyyətində deyildilər. Onlar bir anlığa sakitləşsələr də, qəzəbli «polis əmi» gedən kimi yenə pəncərələri taybatay açdılar. Yenə də bəhsə-bəhsə girərək üçrəngli bayraqları yellətdilər, yenə də onların şıltaq və ruhoxşayan səsləri ətrafa yayılaraq küçədən keçənlərin təbəssümündə əks-səda verməyə başladı. Qəzəbli polis zabiti yenə evə tərəf üz tutdu, amma sonra nəsə fikirləşərək geri qayıtdı. Onun həmin anda nə fikirləşdiyini demək çətin idi, amma bir şey aşkarca görünürdü ki, «asayişi pozan» uşaqların bu qəribə inadı ətrafdakılara yaman ləzzət eləmişdi…
* * *
Azərbaycan Cümhuriyyətini vəsf edən yüzlərlə şeir yazılıb. Onların bədii səviyyəsi, təsir gücü, poetik vüsəti eyni deyildir. Amma bu poeziya nümunələrinin hamısında tarixə, milli ideyaya bir sevgi, bir istiqlal havası və sabaha bir ümid var. Həmin fikirlər aşağıdakı şeirdə də sanki qanad açaraq göylərə pərvazlanır:
Milli fikir toxumları səpildi,
İslatdı torpağı axan qızıl qan,
Bu əkindən yarınki bir baharda
Əlbət, bitər bir yeni Azərbaycan!
Bu misralar Azərbaycan Cümhuriyyətinin ideoloqu və banisi, qürbət ellərdə son nəfəsinədək canını millət yolunda fəda etmiş Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1955-ci ilin martında, ömrünün son günlərində yazdığı «Mayıs duyğuları» şeirindəndir. O, Cümhuriyyət yolunda min əzaba qatlaşdı, ömrünü bu yolda əritdi, bu müqəddəs amal naminə bütün nəsli heçliyə uğradı. Türkiyədə və Avropanın müxtəlif ölkələrində məhrumiyyətlərlə dolu ömür sürdü, bir qarnı ac-bir qarnı tox, yarızirzəmilərdə gecələdi, siçan-siçovullar oynayan «evlərdə» yaşadı. Amma sınmadı, yolundan dönmədi, azad Azərbaycan davasından, könül verdiyi Cümhuriyyət sevdasından əl çəkmədi.
Azərbaycan istiqlalının memarı əmin idi ki, bir gün gələcək, milli fikir toxumları mütləq yenidən cücərərək pöhrə verəcək, xalq yenidən öz müstəqilliyinə qovuşacaq. O, II Dünya müharibəsindən sonra SSRİ-nin dağılacağını və bu prosesin imperiyanın ən zəif nöqtəsi olan Qafqazdan başlayacağını qəti əminliklə söyləyirdi. Tarix onun sözlərinin doğruluğunu bir daha sübut etdi, Azərbaycan XX əsrin sonunda dövlət müstəqilliyini bərpa edə bildi.
* * *
Respublika gününün xoş ovqatına gecə saatlarında daha bir rəng qatıldı. Toplardan atılan rəngli fişənglərin havada rəngbərəng qövs cızdığı anlarda xəbər saytlarında da gözlənilən bir xəbər fişəng kimi işıq saçdı. Həmin saatlarda demokratik qüvvələrin Milli Şurasının yaradıldığı bəyan edildi. Bu təkcə maraqlı yox, həm də gələn həftədən Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatının gündəmini dəyişəcək ciddi bir xəbər oldu. Milli Şura ideyasının müəllifi dünya şöhrətli yazıçı-ssenarist Rüstəm İbrahimbəyovdur. Belə demək mümkündürsə, onun siyasi rejissurasının proloqu baş tutdu. İndi qarşıda məmləkətin demokratikləşməsi ssenarisinin gerçəkləşdirilməsinin həlledici epizodlarının çəkilişləri gəlir. Bu çəkilişlərdə kütləvi səhnələr önəmli yer tutacaq…
01.06.2013
Şairlərin günahı nə?
Qalib gələcəkmi cahanda kamal?
S.Vurğun
1952-ci ilin yazı idi. Opera və Balet Teatrında Azərbaycan yazıçılarının 19-cu qurultayı keçirilirdi. Rəyasət heyətində salonu iti və qəzəbli baxışları ilə süzən respublika rəhbəri Mircəfər Bağırov əyləşmişdi. Tribunada isə xalq şairi Səməd Vurğun danışırdı. O, Azərbaycan poeziyasında mövzu axtarışlarından və özünün yeni şeirlərində bu məsələyə necə yanaşmasından bəhs edirdi. Söhbətin bəlli bir yerində 1-ci katib qaşlarını çatıb qəzəblə şairin sözünü kəsdi:
– Sən şairlərə dərs deməklə yox, şeirlərinlə onlara nümunə olmalısan, ona görə də ləngimədən kommunizmin əlifbasından başlamalısan, yoxsa məhv olacaqsan!
– Oldu, yoldaş Bağırov! – deyə böyük şair soyuqqanlılıqla dilləndi və bir az əvvəl Bağırovun fitnəsi ilə məhv edilmiş filosof Heydər Hüseynovun siması ani olaraq gözlərinin önündən gəlib-keçdi.
* * *
S.Vurğun birinci dəfə deyildi ki, hədələnirdi, məmləkətin hər şeyə qadir olan qəzəbli rəhbəri ona barmaq silkələyirdi. Şair üçün bu hədə-qorxular hələ 30-cu illərin əvvəllərindən başlamışdı. Şeirləri yayıldıqca, kitabları çıxdıqca, şöhrəti artdıqca, onu sevənlərin sayı çoxaldıqca istedad və şəxsiyyətinə paxıllıq edənlərin, hər addımda gənc şairi «vraq naroda» kimi qələmə verməyə çalışanların da sayı-hesabı artırdı. Tez-tez NKVD-də sorğu-suala çəkilirdi.
Sonra 37-ci il yaxınlaşır və ilin əvvəlindən Azərbaycan ədəbi mühitində repressiya hərarəti yüksək həddə çatır. Yazıçılar İttifaqının həmin il yanvarın 28-də keçirilmiş iclasının stenoqramını oxuyanda adam lərzəyə düşür, nə qədər kəskin siyasi fon var, sanki yazıçılar yox, qatı siyasətçilər danışır. Onlar hər dəqiqəbaşı «antisovet trotskiçi, ziyançı, diversiyaçı, casus» kimi ifadələr işlədərək sovet sisteminə sevgilərini bildirir, «Stalinin adı ilə nəfəs alır, Stalin epoxası ilə qidalanırız. Biz Stalinizmi canımızdan artıq seviriz, ona qarşı qalxan xain, murdar və çirkin əllərin kəsilməsini, onun həyatına terror hazırlayan zəhərli ilanların başının kəsilməsini tələb ediriz», – deyirdilər.
1937-ci ilin martında Yazıçılar İttifaqının xüsusi plenumunda ölkənin qələm əhli bir daha Stalinə və sovet rejiminə dərin məhəbbətlərini izhar edirlər. Xüsusən «Azərbaycan əməkçilərinin mübarizəsinə yad olan əsərlər yazmaqdan əl çəkməyən» və buna görə də plenumda əsas tənqid və müzakirə hədəfi seçilmiş H.Cavid, M.Müşfiq, Ə.Cavad və Y.Vəzir də çıxış edərək yeni həyat mövzusuna diqqət yetirəcəklərini deyirlər. Lakin bu «səmimiyyət» onları xilas etmir. Plenumdan keçən iki ay ərzində yazıçılara qarşı repressiya dalğası güclənir, daha kütləvi ifşa aksiyaları üçün məqam gözlənilir. Belə bir məqam Azərbaycan K(b)P 13-cü qurultayında reallaşır.
İyunun 3-də M.F.Axundov adına Opera və Balet Teatrının binasında işinə başlayan həmin qurultayda M.C.Bağırov keçmiş silahdaşları S.M.Əfəndiyev, H.Sultanov və başqalarını «əksinqilabçı» elan edir. O, Yazıçılar İttifaqını da yaddan çıxarmır. Artıq həbs olunmuş Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Əli Nazim, Böyükağa Talıblı, Tağı Şahbazi, Əhməd Triniçin ünvanına təhqirlər yağdırır. Həmin günlərdə «Yazıçılar İttifaqını hər cür əksinqilabi millətçi, müsavatçı tör-töküntüdən təmizləyin!» hökmü dəbdə idi.
Qurultaydan beş gün sonra «Pravda» qəzetində (8 iyun, 1937) dərc edilmiş və bütünlüklə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına həsr olunmuş «Düşmənin hiylələri» adlı baş məqalədən sonra yazıçılar arasında daha geniş «ifşa» kampaniyasına təkan verilir. Ölkənin bir nömrəli ideoloji qəzetinin Yazıçılar İttifaqında düşmən axtarışına məqalə həsr etməsi yüksək səviyyədən komanda verildiyinə işarə idi. Həmin məqalə bunun MK-dan verilməsini göstərirdi. Məqalə «trotskiçi və müsavatçı Ruhulla Axundovu» (?) ifşa etdikdən sonra S.Vurğunu da hədəfə götürür, onun «Bakı olimpində» birinciliyi əldən vermək qorxusu altında olduğu bildirilirdi. Məqalədən bir neçə gün sonra yazıçıların yığıncağında ittifaqın rəhbərlərinin işləri qənaətbəxş hesab edilməmişdi. S.Vurğun isə «sinfi sayıqlığını itirməsi», «siyasi korluğu», «çürük liberalizmi» sayəsində «xalq düşmənlərini, yapon-alman faşist agentlərini, trotskisist, nasional-uklonist, müsavatçı, pantürkist ünsürləri himayə etdiyinə görə» ittiham olunmuşdu. Onun boynuna qoyub tövsiyə edirdilər ki, ictimai cəhətdən məqbul sayılmayan millətçilərlə əlaqələrini birdəfəlik kəssin.
Əcəl qılıncı daim S.Vurğunun başı üzərində yellənib. Respublika rəhbəri də onu 37-ci ilin repressiya dalğasında boğmağa çalışıb. Ona görə də M.C.Bağırovun şəxsi ərizəsinə əsasən, onun «məsələsi» SSRİ Yazıçılar İttifaqında da müzakirə (1937, 26 noyabr) edilir. Müzakirə aparılır və iştirakçılar şairin İttifaqın üzvlüyündə qalmasında israrlı olurlar. İclasda S.Vurğunun keçmişi təftiş edilsə də, «Rus poeziyası antologiyası»nın tərcüməçilərindən biri olması və Lenin ordeni alması qanının arasına girir. Təbii ki, şairin şəxsi keyfiyyətləri və Moskva yazıçıları ilə səmimi münasibətləri də onun müdafiə olunmasına gətirib çıxarır.
Belə nikbin sonluğa baxmayaraq repressiya olunmaq təhlükəsi S.Vurğunu bütün ömrü boyu təqib etmişdir. M.C.Bağırovun məhkəməsi zamanı məlum olmuşdur ki, 1941-ci ildə daxili işlər naziri M.C.Bağırova göndərdiyi məktubda S.Vurğunun hələ ifşa edilməmiş, salamat qalmış «kontrrazvedkanın» üzvü olduğunu xəbər verirdi. Bax indi soruşmaq istəyirəm ki, bütün ömrünü belə səksəkələrdə yaşamış S.Vurğun nədən yazmalıydı, hökumətin siyasətinə qarşı necə çıxmalı idi? Müsavat hökumətini, Cümhuriyyəti vəsf etməli idi, yoxsa Avropada müstəqil Azərbaycan davası aparan, Stalinin ideoloji düşməni olan M.Ə.Rəsulzadəni birbaşa milli lider adlandırmalıydı?
* * *
Güman etmirəm ki, yaxın dövrlərə qədər siyasi bioqrafiyasında sıxıntılarla üzləşmiş Sərdar Cəlaloğlu bütün bunları bilməsin, hər halda, mütaliəsi olan adamdır. Bilirsə, bəs onda hansı əsaslara görə xalqın böyük əksəriyyətinin qəlbində bir mənəvi-poetik abidə ucaltmış S.Vurğun haqqında belə hədyanlar danışır, hörmətsiz ifadələr işlədir.
S.Cəlaloğlu ilə köhnədən «salam-əleykümümüz» var, hələ 10-15 il əvvəl siyasət və demokratiya haqqında ayaqüstü söhbətlər edərdik. Ziddiyyətlərlə dolu siyasi fəaliyyətini davamlı izləməsəm də, həbsxanadakı əzablarından və istintaq təcridxanalarındakı layiqli davranışından xəbərdaram. Bu gün isə ictimai səhnədə oynadığı roldan çox məyusam. Demokratik düşərgənin xeyli zəif, cəmiyyətin isə ümidsiz olduğu vaxtlarda hədəfləri dəqiq nişan alan bir adamın bu gün boş patronlarla, həm də hara gəldi atəş açmasını anlamağa çətinlik çəkirəm. Əlbəttə, siyasi savaşlarda müəyyən hədəfləri nə zaman vurmağın vacibliyi və döyüş koordinatlarının hansısa qərargahdan verilməsi təbiidir. Amma mənsub olduğu xalqın əsrlər boyu formalaşdırdığı dəyərlərə qərəzli hücumu bu davanın predmetinə çevirmək, deyəsən, yeni texnologiyadır.
Əslində, milli şüurda dəyərə çevrilmiş tarixi şəxsiyyətlərə, xüsusən ədəbi və siyasi simalara hücum yeni məsələ deyil. Neçə illərdir ki, Azərbaycan ictimai mühitində dərisi bir qəpiyə dəyməyənlər Mirzə Cəlil, M.Ə.Sabir, Səməd Vurğun, Rəsul Rza kimi qüdrətli qələm sahiblərini, M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov kimi geniş siyasi düşüncə üfüqünə sahib dövlət xadimlərini «yıxıb-sürüyür», onlara böhtanlar atır, təhqir etməkdən belə çəkinmirlər.
Bəli, tarixdə heç kim toxunulmaz deyil, hər kəsin fəaliyyəti təhlil və araşdırma üçün açıqdır, o səbəbdən də adları çəkilən şəxsiyyətlər haqqında tənqidi ruhda və qərəzsiz yazan müəllifləri biz buraya aid etmirik. Söhbət tarix və şəxsiyyət probleminə bacadan baxanlardan, ucuz sensasiya xatirinə hay-küy salanlardan, ədəbi mühiti və tarixi prosesləri lazımınca dərk etməyənlərdən, təbii ki, bu məsələlərdə hansısa şəxsi mənfəət güdərək ağa qara deyənlərdən gedir. Nə etməli, dostumuz S.Cəlaloğlu da Səməd Vurğunla bağlı məhz bu mövqedən çıxış edənlər siyahısındadır və onun milli Herostrat rolunda çıxış etməsi təəssüf doğurur.
Əlbəttə, böyük şairi tarixi həqiqətləri təhrifdə günahlandırması əsla S.Cəlaloğlunun şah Qacara və ya M.Ə.Rəsulzadəyə sevgisi ilə bağlı deyildir. Xüsusən onun ikinciyə məhəbbətinin işartıları belə görünmür. Digər tərəfdən biz bədii əsərlə gerçək olmuşlar arasında oxşarlıq paralelləri aparsaq, gərək onda tarixi mövzuda yazılmış əsərlərin 70-80 faizinin müəllifini güllə qabağına qoyaq. Yazıçı üçün tarixi hadisə və şəxsiyyət bədii obrazdır, qüdrətli qələm sahibləri bu obrazları bədii həqiqətə çevirməklə yadda qalan əsərlər yaradırlar. Şekspir də, Hüqo da, Tolstoy da, Cavid və Səməd Vurğun da bu yolla getmişlər.
Bədii yaradıcılıqda bir incə məqam da hər hansı tarixi əsərin yazıldığı dövr, siyasi şərait və mühitlə bağlıdır. Biz sənətkar haqqında mülahizə yürüdərkən bədii əsərin yarandığı tarixi şəraitin şərtlərini və tələblərini mütləq göz önünə gətirməliyik. «Tarixilik hissi» deyilən bu anlayışı nəzərə almadan kimisə ittiham etmək ədalətsizlikdir. Bu gün millətin işıqlı adamlarına, dəyərli ziyalılarına qənim kəsilmiş hansısa korrupsioner məmuru tərifləmək də, tarixin ağır vaxtlarında iti qılınc üzərində yeriyə-yeriyə əsər yazmış və bununla da mənsub olduğu xalqın dilinin və bədii təfəkkürünün inkişafına misilsiz töhfələr vermiş bir sənətkarı ittiham etmək də olar. Amma ittihamlar bolşevik-matros təfəkküründən qaynaqlanmamalıdır. S.Cəlaloğlu S.Vurğuna münasibətdə məhz bolşevizm prinsiplərindən çıxış edir. Halbuki dünyanın ən böyük bolşeviki V.İ.Lenin hələ Oktyabr inqilabından 3-4 il əvvəl İ.Armanda yazdığı məktubda tarixi şəxsiyyət və proseslərə obyektiv yanaşmağın vacibliyindən danışırdı. Göstərirdi ki, hər bir müddəa: f) tarixən; i) tarixin konkret təcrübəsinə əsasən; s) başqaları ilə müqayisədə götürülməlidir. İnsafən, ədalətli yanaşmadır və bolşevik təfəkkürünün daşıyıcılarının gələcək bəyanatlarında nəzərə alınması, hər halda, faydalı olardı.
* * *
Əlbəttə, S.Vurğunun ideoloji xətdən kənara çıxdığı vaxtlar olurdu, amma «çekist ruhlu» sovet senzorları onun qarşısını məharətlə alırdı. Araşdırmaçı A.Salmanov bununla bağlı şairin «Aslan və Mahniyar» poemasının avtoqrafından çıxarılmış aşağıdakı nümunəni gətirir:
«O gündən titrədi yurdun üstündə,
Cütbaşlı qartalın qanlı bayrağı.
Tarixin doğduğu o qara gündə,
Böyük bir ölkənin söndü çırağı».
– misraları ilə başlayan və Rusiyanın Azərbaycanı işğalının mahiyyətini açan böyük bir parça (60 misra) nəşrdə ixtisar edilmişdir. Şair əsərin sonrakı hissəsində deyir:
«Üç yüz il ayrıldıq ana dilindən,
Məktəbin adına dedik «uşkola».
…Axdı Rusiyaya neft kəmərləri,
Daşıdı onları ilk dəmir yolu.
Tarixə hökm edən o gündən bəri,
Çalışdı yadlarla azərin oğlu».
Görünür, sovet dövründə də davam edən işğalçılıq siyasətinin (ruslaşdırma, ölkə sərvətlərinin talanması və s.) qabardılması senzorların diqqətindən yayınmamış, nəticədə parça ixtisar edilmişdir.
* * *
Bütün hücumlara, böhtan və qarayaxmalara baxmayaraq S.Vurğun bizim şüurumuzda qüdrətli milli şair olaraq qalır. Azərbaycan onun yaradıcılığının əsas, ana xəttini təşkil edir, əsərlərinin baş mövzusu və baş qəhrəmanı Azərbaycandır. İndi az qala hamının əzbər bildiyi «Azərbaycan» şeirindən sonra azərbaycanlılar üçün bu məmləkət əbədi olaraq ANA VƏTƏNDİR. Onun poeziyası əlvan rənglərə bürünmüş bir Azərbaycan mənzərəsidir. S.Vurğun həm yaddaşlarda iz salmış parlaq şəxsiyyəti, bir az da mistikləşmiş həyatı, həm də şeirlərindən bulaq suyu kimi süzülüb gələn büllur təbi, xalq təfəkkürünə söykənən hikməti və poetik vüsəti ilə XX əsr ədəbiyyatımızın sönməz işığıdır. Bu işıq zaman-zaman kimlərinsə gözünü qamaşdıra bilər. Amma əsas odur ki, S.Vurğun poeziyasının ülviliyini, ab-havasının duruluğunu hiss edəsən, çünki bu poeziya başdan-ayağa Azərbaycan adlı bir ölkənin mənəvi məkanı, onun döyünən ürəyi və ölməz ruhudur.
08.06.2013
Dilimizi didən dərdlər
Bir xalqın ana dili onun milli varlığının və mənəvi aləminin ifadəsidir.
Mirzə İbrahimov
TQDK-nın orta məktəblərin buraxılış imtahanları ilə bağlı elan etdiyi nəticələr çoxları kimi məni də heyrətləndirdi. Necə ola bilər ki, şagirdlər Azərbaycan dili fənnindən kütləvi şəkildə kəsilsin. İmtahandan 5-10 nəfər keçməsəydi, bunu anlamaq olardı. Amma təsəvvür edin, şagirdlərin təxminən 30 faizi ana-dili imtahanından keçə bilməyib. Bu, 3-4 şagirddən birinin axsaması deməkdir. Deməli, nəsə yerində deyil!
* * *
Məncə, Azərbaycan dili, onun tədrisi, ədəbi dilin çağdaş durumu, mətbuatda, teleradio verilişlərindəki dil nöqsanları ilə bağlı şikayətlərin əsasında bu dili yaxşı öyrənmək hünəri, bir də dil sevgisi çatışmır.
Dil təkcə mədəniyyətin bünövrəsində dayanmır, həm də hər bir fərdin düşüncəsində, millətin, dövlətin təməlində durur. Biz duyğu və düşüncələrimizi bu dildə ifadə edirik. Bu sadə həqiqəti dərk etmək çox vacibdir. Tarixən müxtəlif dillərin (ərəb, fars, monqol, rus və s.) təsirinə məruz qalmış Azərbaycan dili xalqın sevgisindən, özünü məhz bu dildə ifadə etmək istəyindən qaynaqlanaraq cilalanıb və bu günə gəlib çatıb. Ona görə də ana dilimiz kiçilmədən, kirəcləşmədən, energetik potensialına güvənərək daim inkişaf edib, təkcə yazıçı və şairlərin çörək ağacına yox, həm də xalqı yaşadan vasitəyə çevrilib.
Doğrudur, zaman-zaman bu dil basqılara da məruz qalıb, xüsusən sovet dövründə rus dili ilə müqayisədə kölgələrdə sürünməli olub. Bu dilin daşıyıcıları rus dilini daha çevik, daha mobil, həm də məna tutumuna görə daha konkret, sərrast və adekvat görüblər. Şöhrətə və mənsəbə çatmağın qısa yolu kimi də rus dili çoxları üçün cazibədar (və əlverişli) olub. Bu baxımdan müstəqillik dövrü Azərbaycan dilinin qarşısında çox böyük imkanlar açıb. Onun geniş işlənməsi bu dövrdə qazandığımız ən böyük dəyərdir. Bu dil düşüncəmizin ifadəçisi və tariximizin lokomotivi kimi yenə də sabaha yön alıb.
Əlbəttə, dildə gedən inkişaf prosesi danılmazdır, amma dilimizin dərdləri də az deyil. Hansıdır bu dərdlər? Elmi baxımdan çox şeylər sadalamaq olar. Dil qaydaları, leksika, qrammatika, xüsusən ortada düzəməlli orfoepiya lüğətinin olmaması və s. Fəqət, bütün bunların içərisində ən böyük çatışmazlıq cəmiyyətdə səmimi dil sevgisinin yoxluğudur. Kağız üzərində hər şey əladır, dilin işlənməsi, əlifba, ədəbi dil və s. haqqında qanun və sərəncamlar var. Xüsusən, dilimizin sabahı üçün narahatlığı ifadə edən «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair dövlət proqramı haqqında» prezident sərəncamı vacib sənəddir. Həmin sənəd bir tərəfdən, elmi-ədəbi müzakirələr, siyasi-kulturoloji diskussiyalar üçün geniş meydan açır, digər tərəfdən də ana dili barəsində xeyli açıq-aydın fikirlər yürütməyə imkan verir. Amma burası da var ki, heç bir sənəd insanın içində dil sevgisi yaratmaq və ya onu qığılcımlandırmaq gücündə deyil. Çünki dil sevgisi ana bətnindən, ailə mühitindən başlayır. Bu sevginin yoxluğuna bəzilərinin dil yoxsulluğu duyğusu yaradan «Azərbaycan dili naqisdir», yaxud «dilin ağıl qıtlığı» kimi tezislərlə bəraət qazandıra bilmərik. Əvvəla, bu yoxsulluq və naqislik duyğusunu dil, onun leksikası törətmir, adi, ağıllı söhbətlər üçün rus və ingiliscədə hansı sözlər varsa, onlar bizdə də var. Bəlkə, dilin yoxsulluğu duyğusunu qrammatika törədir? Xeyr, dilimizin kifayət qədər cilalanmış qrammatikası var. Deməli, biz naqislikləri özümüzdə, xarakterimizdə, təfəkkür və düşüncə tərzimizdə axtarmalıyıq.
Axı biz azərbaycanlıların xəmiri bir balaca sıyıqdır. Başqalarının dili üçün həmişə əldən gedirik, onlara göstərmək istəyirik ki, bax diqqət edin, sizin də dilinizi bilirik. Şübhəsiz ki, belə yanaşma dilimizlə bağlı müəyyən bir natamamlıq kompleksi yaradır içimizdə. İndi heç kim rus, ingilis, yaxud türk dilində danışmağın əleyhinə deyil, amma öz ana dilini aşağılamaq, onu ikinci dərəcəyə endirmək tendensiyasına qarşı çıxmaq lazımdır. Ölkədə elə dil mühiti yaradılmalıdır ki, yuxarılı-aşağılı hamı bu dildə danışmaq zərurətini hiss etsin. Elə şərait yaranmalıdır ki, ana dili hər kəs üçün həyati vacib olsun, bu dil karyeraya yol açsın. Adamlar anlasın ki, bu dil hər şeydən əvvəl bir ehtiyacdır. Bu ehtiyac artarsa, dil də güclənər. Xüsusən, siyasi elita, onun kişili-qadınlı təmsilçiləri buna ciddi əməl etməlidir. Belə olmasa, Azərbaycan dili yenə də «qara camaatın» dili statusuna enəcək.
Ölkəmizdə dilin işləkliyi ilə bağlı duruma diqqət edək: siyasi xadimlər nə qədər bəsit və cılız dildə danışırlar, pul çamadanlarından fərqli olaraq söz diplomatları çox kasıbdır. Kobud dildə verdikləri bəsit bəyanatları ilə daha çox məzhəkə qəhrəmanlarını xatırladan bəzi partiya «xadimlərini» isə cəmiyyət arasına çıxarmaq sadəcə ayıbdır. Hələ qəzet yazılarına, ekran-efirdəki verilişlərə baxın, ortada quru və çılpaq bir dil var, çünki burada maraqlı diskussiyalar, rəngarəng tok-şoular getmir, əsl fikir yoxsulluğu hökm sürür. Erotik aparıcılar, dardüşüncəli müğənnilər, bazar adamları TV-lərdə meydan sulayır. Ekranın dili mənəviyyatsız şou əhlinin dilinə çevrilir. Yeni çəkilən serialların, dublyajların dili də tamaşaçı qəlbini oxşamır.
* * *
İndi televiziyalarda Dil şuraları yaradılır. Tanınmış dilçi professorları və keçmiş diktorları bu şuralara cəlb edirlər ki, bir az sanballı görünsünlər. Allah qoysa, həmin şuralar aparıcılara dil incəliklərini başa salacaq, onların adam dilində danışmasına yardım edəcək. Amma həmin şura üzvlərinin heç bir real səlahiyyəti olmayacaq soruşsun ki, «bu aparıcılar, reportyorlar Azərbaycan dilini yaxşı bilmədiyi halda efirə necə buraxılır?». Çünki belə suallar xatalıdır, həm də axı belə birbaşa suallar dil sevgisi bir yana, heç Vətən və millət sevgisinin nə olduğunu bilməyən, amma əlində böyük ixtiyarları olanların xətrinə dəyə bilər!
15.06.2013
Dəyərlərə daş atanlar
Bir vaxtlar çalışdığım «Səhər» (AzTV) proqramında tarixi hadisələrin təqvimini verərdik. Olanlardan-keçənlərdən söz açır, dünya və Azərbaycan tarixinə aid önəmli hadisələri yada salır, bəşər həyatında iz qoymuş olaylardan bəhs edirdik. Təbii ki, tarixə yön vermiş parlaq simaları da xatırlayır, artıq müəyyən dəyərə çevrilmiş şəxsiyyətlər barədə də tamaşaçılara qısa bilgi verirdik. TV-də növbəti rəhbər dəyişikliyinə qədər bu məsələdə elə bir ciddi problem yox idi. Hər şey yeni təyin olunmuş sədr müavininin iradlarından başladı.
* * *
Növbətçi redaktor pörtmüş halda otağıma gəldi və «Müavin təqvimin yarısını ixtisar elədi» – deyə bir az da doluxsunmuş vəziyyət aldı. İxtisarlara baxdım və gözlərimə inanmadım. AC hökumətinin dəmir yol haqqında dekret qəbul etməsi, yazıçı Bayram Bayramovun doğum tarixi və akademik Ziya Bünyadovla bağlı qısa məlumatlar və indi dəqiq xatırlamadığım daha iki məlumat mətndən çıxarılmışdı. Mən sovet senzurası vaxtında da, ondan sonra da televiziyada çox qadağalar görmüşdüm, amma belə açıq və köntöy «təcavüzlə» ilk dəfə idi rastlaşırdım.
Verilişin qovluğunu götürüb sədr müavininin yanına düşdüm. Aramız babat olsa da, söhbətimiz heç alınmadı. Aşkarca bildirdi ki, adları çəkilən şəxsiyyətlərlə bağlı xeyli ehtiyatlı olmaq lazımdır, Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə bağlı isə efirə heç bir məlumat getməməlidir. Mənim «demoqogiyaya» əl atıb AC-nin 80 illiyi ilə bağlı prezident sərəncamını xatırlatmağımın da faydası olmadı. O, gözümün içinə dik baxaraq «sərəncama-zada fikir vermə, sən başa düşməlisən ki, yuxarılarda cümhuriyyət mövzusunu, xüsusən Rəsulzadə söhbətini sevmirlər». Nə deyəsən, xeyli «güclü» arqument idi və mən otağı suyu süzülə-süzülə tərk etdim.
Əslində, tarixi proseslərə, tarixin müəyyən məqamlarında anlaşılmaz kimi görünən mövqe tutan şəxsiyyətlərə birmənalı yanaşmaq bolşevizm tərzidir. Tarix heç kimin istəyinə və zövqünə uyğun yazılmır. Kağız üzərinə yazılanlar o zaman tarix adlanır ki, həqiqəti əks etdirmiş olsun. Mən 1990-cı ilin 22 yanvarında və 1994-cü ilin həmin ayında Milli Məclisdə 20 yanvar hadisələrinin qızğın müzakirələri zamanı bu qənaətin vacibliyini bir daha dərk etdim. Birinci müzakirələrdə tarix bütün çılpaqlığı ilə və bir az da xalq ruhunu ifadə edərək emosional tərzdə kağızlara hopurdu. İkinci müzakirələrdə isə siyasi məqsədlərin ürkütdüyü həqiqət qırmızı kresloların arxasından qorxa-qorxa boylanır və tez də yoxa çıxırdı.
Tarixi təhrif etmək, müəyyən hadisə və davranışları tarixi şəraitdən ayırıb təhlil etmək, həm də bu zaman xalq üçün dəyərə çevrilmiş insanlara çamur atmaq, onları ləkələməyə çalışmaq dünən də dəbdə idi, bu gün də. Belə təsəvvür yaranır ki, xalqın yaddaşına hopmuş şəxsiyyətlərə, bu gün də onların ruhunu ifadə edən görkəmli insanlara hücum etmək hardansa idarə olunan sistemə çevrilir. Uzağa getməyək, baxın, son illər Azərbaycanda kimlərə hücum edilir? Üzdə olanlara, cəmiyyətdə mənəviyyatını qoruyub saxlayanlara, ağlı, istedadı və həm də ləyaqətini qoruyan nüfuzlu insanlara, kütlədən və həmin kütləni idarə edənlərdən fərqli düşünənlərə, mənliyini və şəxsiyyətini hər cür maddiyyatdan üstün tutanlara, bir sözlə, xalq üçün dəyərə çevrilmiş adamlara. Sizcə, ulduza hürən köpəklərin Şər qarşısında dizini qatlamayan neçə-neçə ziyalıya, elm adamına, söz və qələm sahibinə davamlı hücumları təsadüfidirmi?
Mən hələ tarixə əl uzadanları, M.Füzuliyə, M.F.Axundova, Mirzə Cəlilə, M.Ə.Sabirə, R.Rzaya, S.Vurğuna və başqa dəyərlərə hücum çəkənləri bir yana qoyuram. Bizi tarixən mağmun, fərasətsiz, düşüncəsiz kimi təqdim edənlərlə də işim yoxdur. Amma bu kampaniyanı kimlərin aparmasında mütləq bir əmma var. Siz çevrənizə baxın, Azərbaycan xalqının tarixində parlaq iz qoymuş, onun milli-ictimai şüurunu oyatmış, könül rübabını dilləndirmiş, bədii-elmi düşüncəsini formalaşdırmış, ona heçdən bir müstəqil dövlət bəxş etmiş şəxsiyyətlərə qarşı çıxanlar kimlərdir? Doğrudanmı, xəmiri bu torpaqla yoğrulanlar millətə və onun dəyərlərinə belə «ləzzətlə» həqarət edə bilər?
* * *
Əlbəttə, istənilən tarixi şəxsiyyəti və tarixi hadisəni obyektiv təhlil və tənqid etmək olar, şəxsiyyətin bu prosesdəki roluna müxtəlif prizmalardan yanaşmaq da normaldır. Amma millətə sevgi yoxdursa, bu, ittihamdan o yana getməyəcək, naqislik burulğanında ilişib qalacaq. M.Ə.Sabir də, Mirzə Cəlil də, Üzeyir bəy və başqaları bu milləti sevərək tənqid edirdi. «Əkinçi» qəzeti ilə bizə ictimai göz vermiş Həsən bəy Zərdabi də qaranlıq bir mühitdə geriliyə səbəb olan savadsızlığı və nadanlığı içindən qovrula-qovrula tənqid edirdi, amma eyni zamanda bu qaranlığı işıqlandırmaq üçün ortaya şam da yandırıb qoyurdu. Çünki onların tənqidi milləti aşağılamırdı, əskiltmirdi, milli natamamlıq kompleksi yaratmırdı…
22.06.2013
Ordum varsa, yurdum var…
Yasamal qəbirisanlığındakı dəfn mərasimi bitdi. Dünyanın ən hüznlü yerini yavaş-yavaş tərk edirdik. Köhnə qəbirlərin arasındakı nazik cığırlarla maşınların dayandığı darısqal yola tərəf tələsirdik. Bir-birinə sığınmış, uçulub-sökülməkdə olan qoşa məzarın yanından keçəndə gözüm baş daşındakı yazıya sataşdı. Bir anlığa yerimdə donub-qaldım, sanki məni ildırım vurdu. Qəbirlərə bir az da yaxınlaşdım, həyəcanım artır, ürəyim şiddətlə döyünürdü…
Yox, məni qara basmırdı, amma gördüyümə qəti əmin olmaq üçün tez-tələsik əyilib solmuş hərflərin üstünü sildim. İlahi, kimin qəbri olsa yaxşıymış bu? Bir vaxtlar adı Rusiyanın ucqarlarından tutmuş Avropanın iri paytaxtlarını dolaşan, elmi irsi dünyanın ən nüfuzlu hərbi akademiyalarında öyrənilən, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan milli ordusunun şərəf tarixini yazanlardan biri olmuş general Əliağa Şıxlinskinin. Port-Artur qəhrəmanı, dünya hərb elminə böyük töhfələr vermiş «rus artilleriyasının Allahı» tarixə biganəlik küləkləri əsdirən məmləkətimizin gözdən uzaq qəbiristanlığında əbədi uyuyurdu. Yanında da sevimli həyat yoldaşı, Azərbaycanın ilk tibb bacısı Nigar Şıxlinskaya…
* * *
Bir neçə gün əvvəl Milli Ordunun yaradılmasının 95 illiyi münasibətilə keçirilən hərbi parad, şübhəsiz ki, çoxlarımızı duyğulandırdı. İçimizdəki qürur və fərəh hissləri qırıcı təyyarələrin süzdüyü səmaya qədər yüksəldi. Bəli, biz neft pulundan bir az da orduya xərcləmişik, indi Cənubi Qafqazda ən güclü silah cəbbəxanasına malikik. Ordumuz sayca üstündür, müasir silahlarımız, qırıcılarımız, zenit toplarımız, düşməni lərzəyə sala biləcək raketlərimiz, pilotsuz təyyarələrimiz və bütün bunları məharətlə idarə edə biləcək ixtisaslı komandirlərimiz var. Deməli, «lazım gəlsə», hərbi sistem bir andaca işə düşəcək, işğal altında olan ərazilərimizi düşməndən təmizləyəcək. Əlbəttə, bunlar televiziya ekranlarından qəlbimizə, şüurumuza axıb gələn və fantaziyalarımızı qidalandıran hisslərdir.
Ordu gününün duyğuları bizi təkcə gələcəyə yox, həm də keçmişə aparır, 95 il əvvələ. Cümhuriyyət elan olunduqdan dərhal sonra ordu quruculuğuna başlandı. Müstəqil dövləti qoruyub yaşatmaq lazım idi. Hələ İstiqlal Bəyannaməsində göstərilirdi ki, Azərbaycan özünü xarici müdaxilələrdən müdafiə etmək, düşmən qüvvələri zərərsizləşdirmək üçün nizami orduya malik olmalı, özünün silahlı qüvvələrini yaratmalıdır. Çünki müstəqil ordusu olmayan dövlət həmişə yadellilərin təhlükəsi altında yaşamağa məhkumdur. Odur ki bir yandan könüllülər yığılır, bir yandan da yüksək ixtisaslı hərbçilər, komandirlər axtarılırdı. Yaxşı ki belə ixtisaslı zabitlər, az da olsa var imiş. AC hökuməti əvvəlcə general Ə.Şıxlinskini dəvət etdi, sonra S.Mehmandarovu aradılar. «Müsəlman alayı»nın işə yaradığı Gəncədə hərbi quruculuq işlərinin əsası qoyuldu. İyul ayında burada ilk hərbi məktəb yaradıldı.
Onda Bakı bolşeviklərin dəstəklədiyi S.Şaumyanın əlində idi. Çar ordusunun silah və sursatına, həmçinin canlı qüvvəsinə yiyələnmiş bolşevik Bakı kommunasının güclü ordusu, hətta təyyarəsi vardı. Bu ordu özünə o qədər arxayın idi ki, Gəncə istiqamətində hücum etmək və elan olunmuş Azərbaycan Cümhuriyyətini beşiyindəcə boğmağı planlaşdırırdı. Lakin Cümhuriyyəti quran babalarımız işlərini ehtiyatlı tutaraq bir tərəfdən Türkiyə ilə danışıqlar aparır, hərbi təhlükəsizliyi təmin etməyə, digər tərəfdən cəbhədən qayıdan rus əsgərlərini tərk-silah edib silah-sursat ehtiyatı yaratmağa çalışırdılar. General Ə.Şıxlinski ordu quruculuğunu sürətləndirmək məqsədilə strateji təkliflər hazırladı. Plana görə, ilk növbədə hərbi nazirlik qurulmalı, 1919-cu ildə 25 minlik, 1920-ci ildə isə 40 minlik mütəşəkkil milli ordu yaradılmalı, ən vacib bölgələrdə yerləşdirilməli idi.
Milli ordu quruculuğu çox çətin hərbi şəraitdə aparılırdı. Türk zabitləri və Qafqaz İslam ordusunun Gəncəyə gəlişi, paytaxta yürüşün başlanması, Göyçay və Şamaxı istiqamətlərindəki uğurlu döyüşlər, nəhayət, 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının azad edilməsi ordu quruculuğu üçün əlverişli imkan yaratdı. Nazirlər Kabineti oktyabr ayının 23-də hərbi nazirliyin yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Həmin il dekabrın 26-da artilleriya general-leytenantı S.Mehmandarov hərbi nazir, general-leytenant Ə.Şıxlinski onun müavini, general-leytenant Suleyman Sulkeviç baş qərargah rəisi təyin edildi. Nazir S.Mehmandarovun əmri ilə qısa müddətdə hərbi çağırış elan olundu. Azərbaycanın Rusiyadan qoparaq müstəqil dövlət olması və Milli hökumətin qısa müddətdə ciddi uğurlar qazanması əhalidə milli orduya böyük inam yaratmışdı. Odur ki heç kim çağırışdan yayınmaq haqqında belə düşünmürdü.
Cümhuriyyət hökumətinin yaratdığı milli ordu qısa müddətdə misilsiz şücaətləri ilə Azərbaycan xalqının şərəf tarixini yaza bildi. Bu ordu tezliklə Biçeraxovun Lənkərandakı qiyam cəhdinin qarşısını alıb onu darmadağın etdi, Qarabağı erməni qoşunlarından təmizlədi, Zəngəzurdakı ağır döyüşlərdə Androniki əzib bu ərazilərdə Azərbaycanın müstəqilliyini təmin etdi.
Milli ordunun zəfər yürüşü müstəqil dövlətin sabahına böyük inam yaradırdı. 1920-ci ilin yanvarında Parisdə dünya dövlətlərinin Azərbaycanın müstəqilliyini tanıması bu ümidləri daha da artırırdı. Lakin zaman müstəqil dövlətin xeyrinə işləmirdi. Rusiyada bolşeviklərin vətəndaş müharibəsini qalibiyyətlə sona çatdırması, Avropa ölkələrinin bir çoxunda başlanmış siyasi-hərbi böhran, xüsusilə Cənubi Qafqazda hərbi durumun kəskinləşməsi, Qarabağda baş qaldıran erməni qiyamları və ölkənin qərbində – Ermənistanla sərhədlərdə bolşevik Rusiyasının təhriki ilə başlanmış silahlı təxribatlar AC hökumətini gücdən salırdı. Milli ordu da bir neçə istiqamətdə döyüşlər apardığından zəifləyirdi, xüsusən şimal sərhədlərini qorumaq üçün qüvvə çatışmırdı. Buna görə də 1920-ci ilin aprelində 72 minlik qoşunla Azərbaycana hücum çəkən 11-ci Qızıl ordunun qarşısına Samurda Milli ordunun cəmi 350 nəfərlik heyəti çıxmış, Yalama stansiyasında qəhrəmanlıqla döyüşərək hamısı həlak olmuşdu. Yəqin ki, nə vaxtsa Samurda həmin əsgərlərin xatirəsinə ucaldılacaq abidə onların ruhunu şad edəcəkdir.
* * *
Milli ordu günü bütün bunlar barədə düşünmək, Azərbaycanın istiqlal tarixini yaratmış, o cümlədən ordumuzun qəhrəmanlıq salnaməsinə qızıl səhifələr yazmış parlaq tarixi şəxsiyyətlərə aid əzəmətli bir panteonun olmasını, şərəfli tarixin gənc nəslə dürüst anladılması üçün tədbirlər görülməsini arzulamaq zərərli deyil. Çünki hələ AC dövründə ordu quruculuğu siyasətində milli hiss, milli birlik, milli iftixar, vətənə, torpağa bağlılıq duyumu əsas prinsiplərdən biri idi. Hər bir zabit və əsgər keçmişini, kökünü, soyunu bilməli, vətənini, dilini, millətini sevməli, onların qeyrətini çəkməlidir. Çünki bunlar cəmləşəndə yenilməz döyüş ruhu və iftixar hissi yaradır. Yalnız belə olanda təntənəli hərbi paradın da, burada iştirak edən yaraşıqlı forma geymiş əsgər və komandirlərin də, nümayiş etdirilən müasir texnikanın, silah-sursatın da bizdə yaratdığı ruh oyanıqlığının, sevincin ömrü daha uzun olur. Əgər sevgi və ruh yoxdursa, heç olmasa, bir metr torpaq azad etməmiş ordu hər gün hərbi parad keçirsə belə, yalnız bəzəkli eksponat kimi baxılacaq. Bu yerdə, yəqin ki, yaxşı yumor hissi olan oxucunun yadına böyük pul müqabilində ticarət karvanının təhlükəsizliyini boynuna götürmüş lətifə qəhrəmanı düşəcək. Belinə iri xəncər bağlamış və əsl cəngavər görkəmi olan bu qəhrəman quldurların karvana hücumu zamanı qorxudan qaçıb gizlənir, var-dövlət çapılıb aparılandan sonra yenə belində xəncər peyda olur. Sərvəti əlindən getmiş tacirin xəncərə işarə ilə «bəs bu belindəki nədən ötrüdür?» sualına bizim qəhrəman özünü itirmədən «yaman günün yarağıdır» cavabını verir. Hə… xəncər də, ordu da yaman gündə gərəkdir, xalqın, Vətənin, millətin yaman günündə…
29.06.2013
Həqiqətin bahalaşan qiyməti
Demokratiya bir hakim olaraq sovet və kommunist imperializmini ölümə məhkum etmişdir.
Ə.Fətəlibəyli-Düdənginski
Kim nə deyir-desin, həqiqətin qiyməti getdikcə artır, çünki onu demək çətinləşir. Həm də həqiqəti söyləyənlərin sayı azalır. Sayı azalan bir şey isə həmişə qiymətli olur. İndi Azərbaycan cəmiyyətində həqiqət belə bir bahalı mənəvi-sosial sərvətə çevrilib. Yox, söhbət çayxana və kuluarlarda danışılan həqiqətdən getmir, onun ictimai miqyasda söylənməsindən, mətbuatın, televiziya və radionun həqiqətə nə dərəcədə sadiq qalmasından gedir.
* * *
Xalq hərəkatının başlandığı ilk illərdə kiçik vərəqələrdə, senzuradan gizli buraxılan əl nəşrlərində həqiqətin isti nəfəsi yavaş-yavaş insanları qızdırırdı. Sonra «Azərbaycan», «Gənclik, «Azadlıq», daha sonra «Yeni Müsavat», «Müxalifət», «Aydınlıq», «Yeni fikir», «Rezonans», «Avropa», «Monitor», «Ayna», «Zerkalo», «Gün səhər» kimi qəzet və jurnalların səhifələrindən qanad açaraq yayılmağa başladı. Amma onlardan çox-çox əvvəl bu həqiqəti xarici radiostansiyalar misqal-misqal sızdırırdı. Bəli, o vaxtlar da həqiqət ört-basdır ediləndə, yalanlar ayaq açıb yeriyəndə və insanlar dəqiq məlumat almaq ehtirası ilə yaşayanda «Azadlıq» və «Amerikanın səsi» kimi radiostansiyalar kara gəlirdi. 1990-cı ilin məşum yanvar gecəsindən sonra səsimiz heç yana yetməyəndə, baş-başa qaldığımız tranzistorlarda bir-birinə qarışmış dalğalar arasında biz «Azadlıq» radiosunun xışıltılarla gəlib çatan tanış və doğma səsini axtarırdıq.
Həmin radionun Azərbaycan xidməti öz tarixi missiyasını bugünkü şəraitdə də davam etdirir, həqiqətin və demokratik dəyərlərin yayılmasına öz töhfələrini verir, «onun proqramları Azərbaycanda müstəqil və obyektiv media üçün böyük ehtiyac duyulan nümunə funksiyası daşıyır». Mötəbər məlumat mənbəyi olan radionun proqramlarını ölkə əhalisinin əhəmiyyətli hissəsi dinləyir. Təsadüfi deyildir ki, ən populyar vaxtında FM dalğasından çıxarılsa da, bu gün «Azadlıq» internetdə ən çox dinlənilən radiolar sırasındadır.
Multimedia imkanlarından bəhrələnən radio, artıq bir neçə aydır ki, ayrıca telexəbər bülleteni də hazırlayaraq peyklə yayımlayır. Amma nə etməli ki, Azərbaycan həqiqətlərini əks etdirən bu yığcam xəbər bülleteni hakimiyyətdəki bəzi zəkası sönük məmurların xoşuna gəlmir. Ona görə də həmin bülletenin efirdə olduğu vaxtda peyk kanalı hücuma məruz qalır, səs və görüntü yararsız vəziyyətə salınır, bir sözlə, verilişlər vurulur. Beynəlxalq telekommunikasiya qaydalarına zidd olan bu hərəkətləri kimin törətdiyini ABŞ-da yaxşı bilirlər. «Ağ ev» in sözçüsü bu davranışı «soyuq müharibə dönəmində Sovet İttifaqının xarici radiostansiyalara qarşı geniş tətbiq etdiyi praktika» kimi səciyyələndirib.
* * *
Sovetlər birliyinin ideoloqları, həqiqətən, «soyuq müharibə mələkləri» adlandırdıqları xarici radiostansiyalardan çox qorxurdular. Ən böyük qorxu bu radiolarda həqiqətin söylənməsi idi. Qərb radioları rok musiqisi vasitəsilə sovet dinləyici auditoriyasına tilov atır, sonra qısa xəbərlərlə həqiqətləri çatdırırdı. Bu, II Dünya müharibəsindən sonra Çörçilin məşhur Fulton çıxışı ilə başlanan «soyuq müharibə»nin əsas psixoloji taktikası idi. Qərb avtoritar sovet sisteminin ən böyük qorxusunun həqiqət sarıdan olduğunu yaxşı bilirdi. Bu sistem geniş xalq kütləsinin həqiqətdən xəbər tutmaması üçün çox çalışır, xarici radiodalğaları vurmaq üçün milyardlar xərcləyirdi. Amma xeyri yox idi.
50-ci illərdə ABŞ Senatı federal büdcədən maliyyə ayırdıqdan sonra yayıma başlayan iki radiostansiya – «Azad Avropa» (1950) və «Azadlıq» (1953) radioları sovet işğalı altında olan respublikalarda insanlara öz ana dillərində fərqli xəbər almaq, həqiqəti bilmək imkanı yaradırdı. Var gücü ilə işləyən radiolar arasında konkret vəzifə bölgüsü var idi: «Azad Avropa» daha çox Şərqi Avropanın sosialist ölkələrini, «Azadlıq» isə (ilk vaxtlar «Qurtuluş» adlanırdı) SSRİ-ni hədəfə almış, onun bütün respublikalarının dillərində verilişlər yayımlamağa başlamışdı. Getdikcə qol-qanad açan bu stansiyaların dünyanın azı 100 ölkəsində 240 məlumat mərkəzi, 200-dən çox kitabxanası yaradıldı. Təkcə SSRİ xalqlarının 23 dilində həftədə 2 min saatdan çox veriliş hazırlanırdı. Əməkdaşların sayı qısa müddətdə 350-dən 1500-ə çatdırılmışdı.
