скачать книгу бесплатно
Вершнiкi на дарозе
Маргарыта Латышкевiч
У дзiвосным свеце аповесцей фэнтэзi Маргарыты Латышкевiч ажываюць легенды, спяваюць рунiчныя камянi i нараджаюцца чары. Народ Курганова Поля – паэты, ведзьмары, ваяры – процiстаяць людзям. Але цi настолькi адрозныя народ Курганоy i чалавечыя сыны?..
Верасовыя пусткi напаyняюцца музыкай ветру, магiя пранiзвае час i прастору. Вершнiкi yжо на шляху…
Маргарыта Латышкевiч
Вершнiкi на дарозе
Аповесцi
* * *
© Латышкевiч М. Ю., 2023
© Андрэева І. А., мастацкае афармленне, лагатып, 2023
© Афармленне. ТДА «Выдавецтва „Чатыры чвэрцi“», 2023
Замест прадмовы
Хочаш,
я раскажу табе
казку?
Там будуць князёyны,
там будуць героi,
i абымшэлыя вежы палацаy,
i цяжкiя yздыхi
блiскучай зброi.
Хочаш?
Там будуць агнi над багнай,
i навальнiцы над курганамi,
i поклiч рагоy паляyнiчых прагны,
пад покрывам Пушчы —
алень загнаны.
Ты бачыш?
Вакол нас вiруюць ценi
i шэпчуць спакуслiва i салодка
пра запаветныя сцежкi сненняy,
што зводзяць прэч
ад любых турботаy.
Ты iх не слухай:
нам – далей крочыць
па лесвiцы з месяцовых промняy
пад сiнiм покрывам
вечнай ночы,
што пакiдае iней
на скронях.
Казка
расказваецца, але i,
з крывёю змяшаная,
у жылах б’ецца.
Бо створанае толькi тады ацалее,
калi y iм трапеча
драбочак
сэрца.
Я, можа быць,
досыць часта хлушу,
ды хлусiць табе не змагу нiколi.
Нераспавядзёныя казкi
душаць,
пакуль яны yнутры
зняволеныя.
Яны прыходзяць
загнаным аленем,
агнямi плывуць
над дарогаю гразкай.
Пакладзi ж галаву да мяне на каленi.
Хочаш,
я раскажу табе
казку?
Першая песня
Хвалi верасоy ленавата калыхалiся пад ветрам. І падавалася: то не вецер калыша травы, а верасы, самi сабою гайдаючыся, прыводзяць у рух цёплае, настоенае на густым мядовым водары паветра.
Лiловыя, белыя i амаль чорныя, усiх адценняy, верасы высцiлалi пусткi адмысловым дываном, што цягнуyся ажно да сiняй кромкi лесу. Сям-там сярод пышных купiн паказвалiся снулыя дрэyцы, раскiданыя рэдка, сагнутыя суровай непагаддзю. Паказвалi свае бакi, аблепленыя сухiмi плямамi моху, i валуны, большыя i меншыя, а справа над дарогаю yспухаy, навiсаючы над пляскатымi пусткамi, невысокi пагорак. Дарога абыходзiла yтравелае yзвышша кругам – дзве зарослыя каляiны мiж магутных хваляy верасовага мора – i вiлася далей, i гублялася за смугою.
А на пагорку гарэy агонь. Ледзь заyважны струмень дыму вiyся над iм, сыходзiy у неба, i там зблытваyся з брухам ацяжэлай ад вiльгацi хмары.
Лель прыпынiyся, стомлены, якраз-такi дзеля агню. Вецер патыхаy сырасцю, прадчуваннем блiзкага дажджу, i на yсходзе далягляд ужо размыла, абгарнула марывам непагадзi. А тут было вогнiшча, раскладзенае y ценi стаячага каменя, i жывая душа. І, можа быць, сякая-такая вячэра: у дарожнай торбе Леля з заyчорашняга дня не вадзiлася нi крошкi ежы. Ён меркаваy дабрацца да якога-кольвек селiшча яшчэ yчора yвечары, адно – не дабраyся, згубiyшыся, заблукаyшы на незнаёмых пустках.
Голад дадаваy адвагi, i Лель, яшчэ трохi пасумняваyшыся, збочыy са зманлiвай дарогi i пакрочыy па схiле yверх, блытаючыся y цёмнай траве. Іншым разам ён, можа быць, i асцерагаyся б падарожнага чалавека: часы былi няпэyныя, люд прыдараyся розны. Але за добрыя суткi марных блуканняy Лель адчайна стамiyся быць адзiн.
І згаладаyся таксама, вядома.
Спiна пагорка yздымалася над пусткамi досыць крута, але пад ногi Лелю хутка легла вузкая сцежка, пратаптаная y траве. Дымок ад вогнiшча вiyся весела, падымаючыся з каменнага кола, што вянчала yзвышша. Ценi ад камянёy, на дзiва цёмныя, нават пагрозлiвыя, распаyзалiся па схiлах, цягнулiся нiжэй i нiжэй у заходзячым сонцы. Адзiн з ценяy перасякаy сцежку, i Лель, нягледзячы на yсю рашучасць, увайшоy у яго з неспакоем – як вымушана yваходзяць у цёмную ваду. Парывам ветру тут жа yдарыла яму y твар, быццам вялiкая птушка мазнула цяжкiм крылом, размятаyшы няроyна абрэзаныя валасы. Цень – Лель не паверыy уласным вачам – пайшоy рабiзною, як водная плынь. Лель зажмурыyся, ускiнуy рукi, засланяючыся ад ветру, i спiнаю раптоyна адчуy прагную бездань, i пахiснуyся ад слабасцi. Але неяк утрымаyся, устояy на нагах.
Вецер у момант ацiх, быццам i не было яго, а калi Лель прамiргаyся, усё было такiм жа, як раней, i цень ад каменя мiрна ляжаy на зямлi, а вецер лёгка кратаy травы на схiлах. Лель перарывiста выдыхнуy, ацiраючы даланёю yзмакрэлы лоб. Сэрца yсё яшчэ глуха тахкала, заходзячыся, i ногi падступна дрыжалi.
– Добрага дня вам, шаноyныя!.. – хрыпла мовiy Лель. Бяздумна, усляпую кiнуy вiтанне y каменнае кола, яшчэ да таго, як самому yвайсцi туды. Правёy рукою, прамiнаючы, па блiжнiм каменi, адчуy скураю шурпатасць, i важкасць, i выведзеныя некiм таемныя рэзы, звiвастыя, як змяiныя целы.
У каменным коле сапраyды было раскладзена вогнiшча, спрытна yладкаванае y ямiнцы. Але побач нiкога не было. Лель, на yсякi выпадак яшчэ раз гучна павiтаyшыся, пачухаy патылiцу. Пасля рассудзiy так: хто б нi расклаy тут агонь, наyрад цi адышоyся далёка. А значыць, вернецца, раней цi пазней. А значыць, варта проста пачакаць тут – а тады патлумачыцца ды распытаць пра накiрункi.
Лель уздыхнуy i апусцiyся y траву, прыхiнуyшыся спiнаю да аднаго з камянёy. Той патыхаy прыемнаю цеплынёй, таму не дзiва, што стомлены Лель, мружачы вочы на невялiкае вогнiшча, пазяхаy часцей i часцей, а пасля задрамаy, абняyшы рукамi каленi. На мяжы снення падалося яму, што агонь, раскладзены y каменным коле, рассыпае вакол зеленаватыя блiкi, што вогненныя языкi, паyпразрыстыя i палкiя, маюць нябачаны зялёны колер. Гэта yстрывожыла, прымусiла варухнуцца, але мулкая дрымота не адпусцiла, закалыхала, зацягнула y вязкую чарнату. У чарнаце той блыталiся твары i словы, шляхi ды страхi. Выплывала, вусцiшным навальнiчным блакiтам падсвечаная, бацькава постаць, цягнула цяжкiя спрацаваныя рукi, i лязо жалезнага нажа цьмяна блiскала. Мiльгала тут жа бледнае аблiчча мацi, твары сясцёр, такiя ж вялiкавокiя, такiя ж сумныя. «Не вяртайся, не смей вяртацца, i дарогу забудзь, чуеш ты, чуеш?» І крумкачовым карканнем, страшна, балюча, ажно сэрца рвецца напалам, ускiпае горкiмi слязьмi:
– Праклён табе, давеку, табе i атожылкам кораня твайго. Праклён вечны!..
Лель усхлiпнуy ува сне, задрыжаy – i прахапiyся. Глядзеy на агонь, на травы, на камянi, нiчога не заyважаючы, аглухлы i аслеплы, бо yсё яшчэ звiнела yвушшу тое гулкае: «Праклён табе!», бо сухая старэчая рука yсё яшчэ цягнула да яго жахлiвыя, нечалавечыя кiпцi. Пасля трасянуy галавою, нiбы абтрасаючы вусцiшныя сненнi, i замёр.
Насупраць, аддзелены языкамi агню, сядзеy, скрыжаваyшы ногi, нехта яшчэ. Разглядаy Леля з дабрадушнай цiкаyнасцю, нахiлiyшы светлую галаву да аднаго пляча, паблiскваy вясёлымi вачыма. Твар быy юначы – незнаёмец падаваyся толькi гады на тры-чатыры за Леля старэйшым. На каленях у яго спачывала залацiстае цела лютнi, а за спiнай крывавiy i палымнеy, бы яшчэ адно вогнiшча, захад.
– Добрага… дня, – натужна прасiпеy Лель, i цёмныя бровы незнаёмца варухнулiся.
– Добрага, – азваyся ён, кiyнуyшы.
Ад ягонага руху паказалася i знiкла мiж валасоy доyгая завушнiца з самацветам. Унутры Леля зноy ажыy неспакой, зусiм як тады, побач з ценем ад стаячага каменя на сцежцы. Можа, таму што дзiyна было сустрэць на бязлюдных пустках лютнiста y франтаватым камзоле з вострымi рукавамi, вышыванымi зялёным шоyкам. А можа, яшчэ i таму, што, пры yсёй незвычайнасцi гэтай сустрэчы, тут, у верасовым моры, недарэчным i чужым падаваyся хутчэй сам Лель.
І, самае галоyнае, – вочы. Не юначыя зусiм. Ясныя зялёныя вочы, даyнiя i мудрыя.
Нечалавечыя.
Востра пачуваючы сваю недарэчнасць i памылку, Лель выцiснуy з сябе адно скупое: «Даруйце». Словы не iшлi з языка, а неспакой усё разрастаyся yнутры, i сэрца yспуджана тахкала часцей i часцей. Падавалася, быццам камянi патроху насоyваюцца, быццам каменнае кола зацягваецца, як пятля, i душыць, i навальваецца на прыхадня, на чужынца.
– Даруйце, васпане… – ледзь чутна паyтарыy Лель. Карцела зараз жа падскочыць i збегчы прэч, куды заyгодна, абы падалей. Але цела налiлося страшэнным цяжарам, i ногi не неслi, не слухалiся, i сам Лель, як падавалася яму, урастаy у зямлю не горш за любы з белых валуноy, што ваяyнiча тырчэлi на yзгорку.
– Ты, мусiць, згубiлася, чалавечае дзiця? – спытаy лютнiст у сваю чаргу, цiкаyна разглядаючы Лелеву доyгую кашулю з цёмнага радна, заляпаныя плашч i нагавiцы ды брудныя грубыя боты. Спытаy ён, па вялiкiм рахунку, дабрадушна, аднак Лель мiмаволi падаyся назад, уцiснуyся спiнаю y камень за сабою. Ён, вядома, знудзiyся y самоце i бязлюддзi, блукаючы па пустках, але зусiм не разлiчваy, што на прыдарожным узгорку сустрэне аднаго з не-людзей.
Бабуля, сiвая i ссохлая ад гадоy, цягнучы бясконцую нiтку пражы, расказвала пра гэтых казкi, таксама бясконцыя. Казкi пра тых, вагнявокiх, што жывуць пад курганамi, што плятуць чары i песнi, што заклiнаюць камянi i ваду. Страшныя, магутныя, яны абрынаюцца на селiшчы агнём i мячом, напускаюць зманы i моры, лятуць на крылах ледзянога ветру, заганяючы людзей як дзiчыну. Уночы, асаблiва yзiмку, i з хаты не выходзь – здалёк чуваць грымотны пошчак падковаy Дзiкага Гону. Лятуць збройныя вершнiкi на чале з немiласэрным Князем Зiмы, i конi y iх – цёмныя хмары, а па зброi, па даспехах караскаюцца ледзяныя yзоры.
Дзiкi Гон, разбуральны, небяспечны, нясецца па пустках, па палях i лясах, не разбiраючы дарогi, i каго са смяротных напаткае – таму не жыць. Жывое полымя з чалавечых ачагоy, праyда, не падпускае iх блiзка, i y дом, пакуль сцены стаяць, а агонь гарыць, iм не yвайсцi не запрошанымi. Так казала бабуля, i цень кола паварочваyся за ёю на сцяне, i цурчала верацяно y цёмных старэчых пальцах. А маленькi Лель ад страху курчыyся пад тканаю посцiлкай i выразна чуy, як неслася бура над дахам, як пошчак падкоy плыy пад сярэбранай поyняй, як пелi, далёкiя i блiзкiя адначасна, рагi паляyнiчых.
І зараз ён прыгадаy усе бабулiны показкi, усе скупыя згадкi пра вагнявокiх, якiя толькi чуy ад дарослых, усе дзiцячыя сны, патрывожаныя бурай. Прыгадаy – i задрыжаy, бяссiльна i асуджана yцiскаючыся y камень, чужы i варожы, поyны бязлiтаснай сiлы, падступных, звадлiвых чараy.
– Даруйце, – шаптаy Лель, замружыyшыся. – Я не хацеy замiнаць народу курганоy. Я проста заблукаy i падумаy, што тут – людзi. Што тут… дапамогуць. Даруйце i злiтуйцеся!..
Лель асянiy бы сябе ахоyным знакам, але, праyду сказаць, занадта баяyся паварушыцца. Пастукваючы зубамi, чакаy увесь час, што – вось, зараз з гiканнем наляцiць на яго Дзiкi Гон, i yдараць капытамi лютыя конi, i yчэпяцца, як п’яyкi, прывiдныя харты, ажно храбуснуць косткi. І пацягнуць – унiз, у чарнату. У нябыт.
Але вакол было да дзiyнага цiха, толькi шапацелi травы ды сяды-тады басавiтаю струною пазвоньвала над верасамi пчала. Лель баязлiва зiрнуy на маладога лютнiста – той па-ранейшаму вывучаy нязванага госця, адно y паглядзе цяпер паболела здзiyлення. Склiкаць паляyнiчых ён, аднак, не спяшаyся, i цягнуць чалавека пад зямлю таксама.
– Я не хацеy замiнаць, – паyтарыy Лель, кашлянуyшы.
Лютнiст пацiснуy плячыма.
– О, ты не замiнаеш, – адказаy раyнадушна, i y Леля трохi адлягло ад сэрца. – Да таго ж, – заyважыy лютнiст, звузiyшы вочы, – каменнае кола цябе прапусцiла.
– Прапусцiла? – разгублена паyтарыy за iм Лель, а пасля прыгадаy рабiзну на ценi i бездань, што нечакана расхiнулася за плячыма. Яму i сапраyды дазволiлi сюды зайсцi, няхай i без асаблiвага жадання. Можа, проста пашкадавалi, адчулi бяду i патрэбу?
Калi, канечне, камянi здольныя адчуваць – i спачуваць.
Лель азадачана пачухаy патылiцу.
– Гэта прошча, – паблажлiва патлумачыy лютнiст. Абвёy рукою вакол сябе, як бы паказваючы на белыя iклы камянёy. – Калi яна цябе прыняла, то i я не супраць.
Лель агледзеyся, больш уважлiва вывучаючы камянi. Былi яны розныя – пузатыя i больш прысадзiстыя, высокiя i выцягнутыя, з круглымi вяршынямi i вяршынямi абсечанымi, амаль завостранымi. Але yсе – вялiзныя белыя валуны, пастаyленыя дыбком, урослыя y цела пагорка хто проста, хто пад вуглом. І на yсiх разыходзiлiся рэзы – таемныя знакi i пакручастыя звiвы, яснейшыя i цьмянейшыя, як бы згубленыя пад пражылкамi, пад мохавымi плямiнамi.
– Як тваё iмя, чалавечае дзiця?
Лель, з цяжкасцю адарваyшы пагляд ад выгiнастых лiнiй, што, здавалася, варушылiся, павагаyся, бо ад старэйшых ведаy, што з народам курганоy лепш асцярожнiчаць. Назавеш сапраyднае iмя – падорыш драбочак сябе, дасi над сабою yладу, а значыць – наклiчаш бяду.
Але гарэy агонь, i не было чуваць Дзiкага Гону, i не-чалавек глядзеy незласлiва i нават сумна. Таму нельга было не адказаць:
– Алелька з… Проста – Лель.
Лютнiст заyважна задумаyся, пацiраючы тонкаю рукой падбароддзе. Але прамармытаy: «Там, дзе захад тлее ледзь-ледзь, барвай i золатам поле залье».
Словы былi дзiyныя, i не толькi – не столькi – таму, што гучалi няyцямна i як бы здалёк, быццам скрозь iх дакацiлася рэха дальняй навальнiцы. А яшчэ y iх жыла сiла, пругкая i напеyная, пакорлiвая голасу таго, з лютняй, i ад водгулля гэтай сiлы y Леля ажно заламiла y скронях.
– Ч-чаго?.. – насцярожана перапытаy ён, i лютнiст схамянуyся.
– Вось цяпер, – папрасiy змушана, – ты мне даруй. Я бачу за iмёнамi ценi тых, хто iх носiць. А нашыя ценi часам сягаюць аж занадта далёка. Праyда ж?
Лютнiст красамоyным кiyком паказаy на ценi ад стаячых камянёy, што караскалiся па пагорку. Лель прасачыy ягоны пагляд i зноy прыгадаy рабiзну, што прабегла па сцежцы. Сэрца y яго сцялася, бо ясна было, што сiла y словах сведчыла пра чары. А чары народу курганоy звычайна дорага абыходзяцца смяротным.
Прынамсi, так некалi казала бабуля.
Згадка пра бабулю, аднак, тут жа азвалася болем: нагадала пра мацi i сясцёр, пра бацьку, пра бедную хату, пакiнутую, недасяжную. Пра злавеснае: «Праклён табе!», пра шэпты, устрывожаныя, асуджальныя i зларадныя, пра вочы – з усiх бакоy адно вочы, вочы, вочы.
Пасля такога, усё на свеце страцiyшы, нават самога сябе згубiyшы, – хiба варта нечага яшчэ баяцца?
– …ад чаго ж ты бяжыш, чалавечае дзiця?
Лютнiст прамовiy гэта няголасна, як бы хутчэй да самога сябе звяртаючыся, i пытальны пагляд быy пранiзлiвы, востры. Захад за яго плячыма паступова згасаy, а таму ярчэй разгаралася зялёнае полымя пасярод каменнага кола, i лютнiставы вочы гэтаксама мякка свяцiлiся. А цёмнае бруха хмары, падавалася, апусцiлася на вяршынi белых камянёy – ды так i застыла.
– Ад сябе, васпане, – глуха адказаy Лель, хаця i не быy да канца yпэyнены, што пытанне было да яго звернута. Нахмурыyся i паспрабаваy ацерцi вочы кулаком так, каб нелюдзю не было заyважна. Лютнiст усмiхнуyся – не дужа, праyда, весела.
– Ад уласнага ценю не yцячэш, – заyважыy мякка. Азiрнуyся на захад, так што зноy мiльганула y рассыпаным па плячах валоссi завушнiца, i дадаy: – Хутка сцямнее, Лель. То сядай блiжэй да агню.
Гэта была прапанова, не загад, ды Лель усё адно палiчыy за лепшае паслухацца. Падняyся на нягнуткiх нагах, наблiзiyся, сеy ля вогнiшча. Вогненныя языкi зацiкаyлена пацягнулiся да яго, быццам вывучаючы, i амаль адразу адхiснулiся, рванулi yверх, рассыпаючы зеленаватыя iскры. Цяжкую хмару, нарэшце, прарвала непагадзь. Прынамсi, Лель чуy важкiя крокi дажджу y траве, па верасовых купiнах, чуy, як шапацела залева, прыбiваючы да зямлi дарожны пыл. Але тут, у каменным коле, не пралiлося анi кроплi. Цёмная хмара, набрынялая сырасцю, завiсла над камянямi, абцягнула iх, быццам купал шатра. А струменi лiyня, што yспухалi пухiрамi y лужынах мiж каляiн, паyставалi пералiвiстым шаyковым полагам, затканым срэбрам.
І тут чары, з асуджанасцю падумаy Лель, паглядаючы асцярожна на полаг, мудрагелiста сплецены з дажджу. Без выкрыкаy-закляццяy, без натужных высiлкаy. Нязмушана, як дыханне.
Лютнiст тым часам, асцярожна адклаyшы лютню y траву, дзiyнаватым касцяным нажом рэзаy бохан хлеба. Тоyстую лусту, абмыyшы y чароyным агнi, працягнуy Лелю.
– Сiлкуйся, – сказаy. – Прыпасы небагатыя, канечне, але…
– Дзякуй, васпане, – азваyся Лель, дрогкiмi пальцамi прымаючы з ягоных рук хлеб. Частка яго yсё яшчэ заходзiлася неспакоем, усе гэтыя несумненныя чары трывожылi, але пусты страyнiк, як нi круцi, браy сваё.
Лютнiст забаyна наморшчыy нос.
– Ты вось гэта «васпане» кiнь. Згода?
