скачать книгу бесплатно
Мовароуннаҳр ёди ёҳуд султон Қутуз қиссаси
Mualliflar jamoasi
Энг сўнги версия
Мовароуннаҳр ёди
ёҳуд султон Қутуз қиссаси
Пок Ихлос ичида Улуғ Мавлога юкуниб бошлайман.
Ушбуни раҳматли Отам Қаршибой Улуғбой ўғлининг ёрқин хотирасига бағишлайман.
МУҚАДДИМА
Неча асрлик аёвсиз истибдодга дебоча бўлган мўғуллар босқинига қарши кураш аслида Жалолиддин Мангуберди жасорати билан якун топган эмасди. Ишончли манбаларнинг шоҳидлик беришича, Жалолиддиннинг мўғуллар томонидан асир олиниб, сўнгра беном-бенишон кетган жияни, синглиси Хонсултоннинг фарзанди аржуманди – Маҳмуд Сайфиддин Қутузнинг дараги орадан йиллар ўтиб, мамлуклар султонлиги – Қоҳирадан чиқди. Ҳали норасида пайтида қул қилиб сотилган Маҳмуд асли туркий ғуломлардан бўлган, Мисрнинг илк мамлук султони амир Муизиддин Ойбек раҳнамолигида мансаб пиллапояларидан кўтарилиб, Миср нойиби даражасига етишган эди. Ойбек ўлимидан сўнг (1257) қўшинлар отабеги даражасида султонликдаги барча тизгинларни ўз қўлида жамлагач, Маҳмуд Сайфиддин Қутуз 1259 йилда Миср тахтини тўла-тўкис эгаллади.
Бу вақтда мўғуллар Шомни (Сурия) эгаллаб, Мисрга таҳдид қилмоқда эди. Айни таҳликали замонда ўзаро рақобатда бўлган кучларни бирлаштира олган Қутуз қўшинлари 1260 йил кузида Айн Жолут ёнида мўғуллар билан тўқнаш келди. Аёвсиз савашдан музаффарият яловини баланд тутиб чиққан султон Малик Музаффар («Зафарбардор шоҳ») дея алқанди. Бу ғалаба маъжусий мўғуллар истилосига тўғаноқ бўлган, уларнинг Ислом юртларига бундан буёнги юришларига амалда барҳам берган улуғ ҳодиса эди. Миср мамлуклар султонлиги тахтида лоақал тўлиқ бир йил ҳам ўтирмасдан, бутун араб юртларини қаҳрли мўғул тўдаларининг аёвсиз истибдодидан сақлаб қола билган Малик Музаффар Қуттузнинг бу ўлкаларда шу кунларга қадар афсонавий бир халоскор ўлароқ мадҳ этилиши шу боис бежиз эмасдир.
Эҳтимол, Қутуз ўз киндик қони тўкилган юртдан олисларда бўлса-да, хусусан, тоғаси Жалолиддин Мангуберди қалбига туккан Мовароуннаҳр учун интиқом қарорини шу тариқа амалга ошира олгандир… Эҳтимол, у Хоразмшоҳлар қонини қийратиш интиқомсиз қолмаслигини шу тариқа исботлай олгандир. Аммо, ҳар не бўлганда ҳам, Хоразмшоҳлар фожиаси ҳали ниҳоясига етган эмасди. Айн Жолут ёнидаги зафар шарафига шикор ва зиёфат уюштирилар экан, Малик Музаффар Қутуз айни зиёфат чоғи қаттол фитна қурбони бўлди – у ўз лашкарбошилари томонидан ўлдирилди. Фитна бошида турган бош хиёнаткор эса қипчоқ асилли Бийбарс эди. Даври даврон дорулсалтананинг – Помиру Тиёншонгача, Форс кўрфазидан Фурот ва Дажла дарёлари қадар ўз таъсирини ёйган Хоразмшоҳлар салтанатининг бошини еган фитнакор қипчоқларнинг яна бир насли бу сулоланинг, эҳтимолки, энг сўнгги вакилини шу тариқа маҳв этган эди.
Малик Музаффар Қутуз қисматининг баёни энди мана бу ҳикоямиздадир.
* * *
Ҳисларимда мени дарбадар этгувчи талваса бор эди; бу – руҳий бир инқилоб эди.
Нега мен дафъатан ўзим учун мубҳам бўлган бир ҳадик ичра қолдим?
Ҳилқатимдаги вазминлик қайга ғойиб кетди?! Ироданинг мудом вазминликка етакловчи қудрати қани? Нечун ғойиб бу дам у? Нега томирларим ичида қон эмас, бамисли оташ-олов муттасил кезинмоқда, вужудим аро аллақандай гулхан тобора ўрламоқда?! Муддаоим не ўзи?!
Ичимда юк бор эди – абгор ҳолга келтиргувчи оғир юк. Мен ўшал юкни зиммамда муттасил ортиб юрардим. Бир ўй мени забтига олди: ахир Жалолиддин Хоразмшоҳ ҳаёти зикрида битилмиш иккинчи роман муқаддимасида ҳам шундай ҳолга тушмаганмидим?!
Саналар муқаддам Жалолиддин Мангуберди ҳаётини яшаб ўтганим каби энди Сайфиддин Қутузнинг-да улкан дардини ичимда ташиб юрардим. Ичим ичимга сиғмасди. Чиндан юким оғир эди. Ҳадик ичида эдим. Мен бир заифа эдим, тимсол эса мамлук эди – жавонмарди баҳодир эди, Хоразмшоҳ аслли Жалолиддин Мангубердининг жияни – Мисрий мамлуклар ҳожаси Сайфиддин Қутуз эди. Ёзмоқ қайғуси тушиб бошимга, ичим ичимга сиғмасди. Бунинг уддасидан чиқа олармиканман, деган ҳадик мени гирён азобларга улоқтирарди. Юрагим деворини безовта тепиши, ҳисларимдаги бежо талвасанинг боиси шундан эмасмиди?!
Ижодий жазба ичида эдим. Қўлёзма эса қўлимда эди. Қулфнинг калити ўзимда эмасмиди?!
Шунда мен Макон ва Вақтнинг титилаёзган кўҳна қўлёзмалари ичида баайни қотиб қолган жисмимни юлқиб тортқиладим.
Ўрнимдан даст турдим… Мен Вақтнинг мудҳиш соҳилига бориб қолганимни англадим… Қон эмас, денгизлару уммонлар шовқини оқарди томирларимда. Қорачиғимдан томчи-томчи ёш ўрнида, жигаримнинг қаҳваси сизиб чиқарди.
Шамолларга суриниб, ўз соямга уриниб борардим.
Атрофимда фақат шамол бор эди. У иситмаси ошган вужудимни совутар, ғулу кўнглимни овутар эди. Ўнгим ва сўлимда икки ўпқон – икки баҳайбат кўл бор эди. Унинг иккиси ҳам мени ямлаб ютмоққа шай турган мустабид зулмкор эди. Юришда давом этарканман, тилим учида нечанчи бор айланган, нечанчи бор такрор этганим бир мантиқ бор эди:
– Мен ҳам шамол бўлганимда, ўз осмонимда озод эсардим.
Аслида бу мантиқ менинг забун ҳолимга жўнатилган раддия эди. Раддияки, ёзилажак асар мантиғи бунда мужассам бўлғай… Ва яна бу раддияда “Ўздан бадар кетиб, ҳурликка интилиш, яшаш муҳим эмас, фақат ёзиш, ёзиш даркор”, деган иддао ётарди. Қулфнинг калити ўзимда эмасмиди?!
Қулфнинг калити ўзимда эди…
Чор тарафим сув билан ўралгани боисдир, эҳтимол, совуқ денгизнинг дилдор тўлқинлари ва дилбар шамоллари гўё томирларим ичига қуйилиб оқди-ю, бир муддат илгари вужудимни ёққан ўт-оловни, иситмам тафтини босди-қўйди. Биламан, бу ҳол узоқ давом этмайди. Асарга дебочани бошлаб олсам бас…
Ўша совуқ денгизнинг жамил тўлқинлари ва ҳалил шамоллари менинг мувозанатимни барқарор этгани рост эди… Соҳил лабига тушиб борган чоғим хотираларим тиниқлашиб, руҳиятимга тағин хотиржамлик ва сокинлик қайтаётганини ҳис этдим.
Ва шунда… ва шунда мен, ниҳоят, Сайфиддин Қутуз ҳақидаги китобга дебочани қирғоқ бўйида қораладим....
****
Қай фасл кечган эди? Санаси нечанчи эди? Англай олмади, фақат…
Помиру Тиёншонгача, Форс кўрфазидан Фирот ва Дажла соҳили қадар туп қўйиб, палак ёзган дорулсалтанада бирдан сичқон болалаб, гап оёқлади. Сочига бит оралаб, юзи тараша мисол тиришган, лаби-лунжи хунук буришган, пажмурда сифат хотун Жайҳун қайирида ўтириб, дуч келганга, харами ҳумоюн томон шаҳодат бармоғини нуқиб кўрсатар, “…бул томондин ачиган сув ҳиди анқияпгандай”, дея валдирайвергач, гурганжликлар “…палакатинг ўзингга юққур! Еткурган напасинг бунча совуқ бўлмаса. Шумқадам, бир балони бошлаб келмаган бўлсанг гўрга эди”, дея ундан ҳазар қилиб қочишарди.
Айрим шоҳидлар бирдан ҳушёр тортади. Аммо халойиқ Гурганжда захоб пардасига ўранган кўланса ҳидин туймайди. Хотин тинмай валдирайвергач, авом бу иблис шевали аспижаллоб хотинга бошқа аҳамият бермай қўяди.
“Мен ўша куни ҳарами ҳумоюннинг юмуши юзасиндан ташқари чиқиб эдим. Қайтишда саватчалар тўла бундул, пушти буйригул ва савринжон олиб қайтаяпган эрдим, – дея эслади Ҳадича халфа. – Ўшанда анинг ҳомуза тортиб, тинимсиз валдирашининг дорулхалофатга қандай алоқаси бор эрди – буни ҳеч била олмадим, аммо недандир кўнглим беҳузур бўлғони чин эрди”, дея хабар етказди у бекасига.
Мана, Ҳадича халфа тағин эслади: иккинчи бор у хотунни Данғара дарбозаси ёнида учратмиш эди. Ўшанда олқинди совун мисол ўзини олдирган бу кўримсиз хотуннинг лаъин фуқароси экани маълум бўлди: у ғайбни кўриш билан ўзини машғул тутиб, кимсаларнинг юлдузига беорларча боққувчи эди. Учинчи бор халфа мунажжимани ҳарам атрофида учратди.
Ё Саттор, дея ошёна ҳатлаб ичкарига кирган халфа Хонсултонга шипшиди:
– Хонсултон бекам, бир абхорим бор сиза.
– Не эмиш ул абхор?
– Сиза димоғидин заҳоб ҳид анқиғон, адрасман тутатиб, аспижаллоблик қиладирғон бир хотун ҳақинда гапириб эдим…
– Хўш.
– Анинг ҳарами ҳумоюн атрофинда дайдиб юрғонини кўрдим. Магарам ул хотун ғайбни кўра оладур, юлдузингиза боқиб, эртанги кунингизни айтиб берадур!
Хонсултоннинг сочига куя тушиб, қатида оқ қуртлар ўрмалай бошлади. Бирда у фол очирмаганмиди, ахир? Ўшанда фолбиннинг башорати чин чиқмаганмиди? Ҳа, ҳа, Мамдуднинг қатли хусусида, ҳали ҳожаси завол топмасидан бир йил бурун мунажжима башорат қилганди. Ўшанда фол кўргич “Ҳожангизнинг хотимаси хайрли кўринмаётир. Анинг умри доли-гулиға етмиш. Магарам дарж этар бўлсам, анинг боши кундаға эгилмишдур”, демаганмиди? Алқисса, башорат чин чиққан эди.
Ой этак бирла ёпилмаски, магарам мунажжимани ҳузурига олиб кирар бўлса, бунинг овозаси волидаи калон Туркон қулоғига етиб бормасми?
Шунда соҳибжуръат Ҳадича бекасига яна жаҳд кўрсатди:
– Бекам, агар истар экансиз, амр этинг, ани ҳузурингиза мутлоқ хуфя олиб киргаймен, фақат менга инонсангиз бас!
Ҳадича хуфя юмуш бажармоқда устаси фаранг эди. Бекасига тоабад содиқ ва садоқатли жория эмасми, кимки Хонсултонга қасдлашса, хонумонига ўт қўяди. Бу эпчил чилбирни қўлга олар бўлса, ип эшгичнинг калавасига куя тушгай.
Бинойи саркаш ўзини эси паст, анқов кўрсатиб, отни етаклаб сувга олиб боради… Ё пирим-ай, ана, эрмак бўлишни кўринг шунда, силласи қуриган шўрлик от дарё лабидан тили осилганча суғориқсиз қайтади. Хай-ҳай, ҳийласи қурғурдан Худо сақласин! Макри етти эшакка юк бўлгуликмасми, халфа дегани, ўзини афанди-анди кўрсатиб, илму амалини ишга солади. Йўлин тўсганнинг оёқ-қўлини занжирлайди-да, лунжига оғу сочиб қочади. Бу устакор тадбир унга кимдан мерос қолган бўлса? Иши қиёмига етмагунча, “ишим биткирмасам ўламан Саттор”, дея юмуш ичига кўмилиб юради.
Қун пешинга оғар маҳал, жазирада димоғидан иссиқ нафаси анқиган Ҳадича “ё Раззоқ, қувват бер мана”, деганча Хонсултоннинг ҳузурига хотунни бошлаб кирди.
Не эди у, қорачиғидан сачраган учқун? Сукунатин муҳофаза этиб, назокатин қўриган бека, барги мустаму гули мадоҳил нақши бериб тикилган ипак кўйлагининг этагини тўпиғига довур туширди. Худди мана шу сонияда саратон қуёши ошёна меҳробидан бир кўриниш берди-ю, акси эса Хонсултон беканинг қорачиғида қарсиллаб синди.
Хотун занжабилни шимиб, Хонсултоннинг зиё сочаётган кўзига қараб узоқ турди. Сўнгра вужуди жунбушга келиб, димоғидан кўланса ҳид гупурди. “бир кулфати кабирни сезаётирман, бул томондин, – у ҳарами ҳумоюнга ишора қилди, – ачиган сув ҳиди анқияпгандай”, дея валдиради.
Ёсуман ҳилқи эшилиб, қарагичнинг унга қизиқиши ортган кез, хотун куфрона рақс ичида жавлон ура бошлади.
Маъжуси-жунун ичра чаппар урган иблис шевали хотун сеҳру жоду-ла Хонсултоннинг кўзини бойлаб, куфрони неъмат айлайди.
– Олисда бир шарпа кўринаётир. Ўғлингиз бор эмиш. Бекам, ҳазир туринг, кўлага яқинлашаётир! Кўланка-кўлага барчани баробар домиға тортаётир, аммо, – дея таъкидлайди хотин тағин эшилиб, – ўғлингиза ғайбдин қутқарув келаётир.
Шу тоб нариги ошёнада жавҳарлиму димламасини ичиб, тўрбеланчакда ётган Сайфиддин бу ёндаги ҳангомани эшитиб, бирдан ўрнидан турди. У қийрахон турган эшикни ланг очиб, ўктам қадамла онасининг ёнига келиб етди.
Занжабил шимигич ёсуман, бек боланинг атрофини бир қўр айланиб чиқди. Cайфиддин унга ижирғаниб боқаркан, онасига юзланди:
– Бек онам, бу хотуннинг не иши бор бизим саройда?
Хонсултон жориясига ишорат бергач, Ҳадича мунажжимани ошёнадан олиб чиқиб кетди. У фол кўргич хотунга тангалар солинган халтачани узатар экан:
– Қоранг ўчгур, даф бўл энди! Қайтиб бу ёнларда оғжим юзингни кўрсатма сира, – дея уни жеркиб қувди.
***
Туннинг қаро кўксини безаб чиққан юлдузлар, кўк юзида балқий бошлади. Тим қаро кўк юзи чақноқ юлдузлар билан зийнатланганди. Олис буржида сулув чайқалган Муштарий яшнаб ханда отади. Шу пайт бежо чайқалган бир парча булут лахча чўғ мисол ёнган юлдузни зимдан зулмат пардасига ўради, аммо юлдуз йилт этиб, булут кўксини ёриб чиқди-ю ўз буржида рақс тушиб яна қалқий бошлади.
Эшик очилган чоғ атрофда бежо кезинган шамол ўзини ичкарига урди.
– Қорнинг очғондир? – сўради ичкарига кечки таом олиб кирган сипоҳ.
Хонсултон индамади, аммо юраги кўксини бежо тепиб, хаёллари нолон тўзғиди. Ҳа-я, кеч кирипти. Мана, атроф зулмат пардасига ўранипти, буни англамаганини қара. Ҳадича шамни қачон ёққан бўлса?
– Сенларга емиш келтирдим.
Сипоҳ зарда билан таомни хонтахтага қўйиб, сўнгра чиқиб кетди. Хонсултон чанг мисоли тўзғиган хотираларини сокинлаштирмоқ ниятида титилаёзган мусибатли китобини ростлай бошлади. Гарчи кечки танаввул пайти бўлса-да, у емакка эҳтиёж сезмади.
Нима ҳақида ўй сураётган эди-я?
У тўзғиган хаёлларини тафаккур жомига жамлай бошлади. Ана шунда барчаси эсига тушди. Бирда у фол очирган эди, ўшанда мунажжима ҳожаси Мамдуднинг қатли хусусида башорат қилганди. Кейинги фол кўргич малъуна эса, сеҳру жоду-ла авраб, “бир кулфати кабирни сезяпгандайман, бул томондин ачиган сув ҳиди анқияпгандай…” дея кўзин бойлади.
Иттифоқо, олти ой ўтгач, кўланка аломатлари кўзга кўрина бошлади.
– Э воҳки, у куфрон қули бежиз валдираманган экан, – дея фикр қилди яна Хонсултон.
Ўшанда ҳукмдор отаси Мовароуннаҳрга Чингизхон юборган элчиларни қатл этишга фармон берганди. Атрофда қон ҳиди анқиб, Хонсултон нохуш сесканди, шунда унинг далли хаёлида қумурсқалар ўрмалай бошлади.
“Олисда бир шарпа кўринаётир. Ўғлингизга ҳазир туринг, бекам, кўлага яқинлашаётир! Кўланка-кўлага барчани баробар домиға тортаётир, аммо ўғлингиза ғайбдин қутқарув келаётир…“
Ўшанда хон Чингиз Мовароуннаҳрга қонли юриш бошлади.
Хонсултон ижирғаниб, жаҳд-ла ўрнидан турди-да, нима қиларини билмай, бошини чангаллаб узоқ турди. Сўнгра қайтиб яна жойига чўкди, қаро тун ридосига мотамсаро ўраниб, милт-милт ёнган шам ёғдусига тикилган кўйи узоқ ўтирди.
Аслида у Ҳадичадан хабар кутаётир эди, аммо бу мужда таҳликали эди ниҳоят.
Жория ичкарига кирган маҳал Хонсултон бирдан ҳушёр тортди. Аллақандай таҳлика ичида бекасига яқинлашган Ҳадича сирли шипшиди:
– Бекам, дедиклари чин эмуш, чиндан болани илон чаққанмуш.
– Демак чин эмуш. – Хонсултоннинг лаблари қимтинди, сўнгра фурсат ўтиб, – хўш, – дея оқсочига олазарак боқди.
– У ўлипдур.
Хонсултон ўрнидан туриб кетди.
– Ўлиптиму?
– Шундоқ.
– Демак, иш ниҳоят ҳал бўлажакдур.
– Иш, илло битажактур, бекам. Пайтдан фойдалангаймиз.
– Бу ҳақда оғанг Ҳамзага ишорат жўнатдингму?
Хадича боши билан унсиз “шундоқ” деган маънода бекасининг гапларини тасдиқлаб, “хабар учирдим” деди, аслида унинг Хонсултонга айтажак бошқа муҳим гапи ҳам бор эди:
– Бунда ўлган боланинг майитини олиб келурлар. Биздан эса бунинг эвазига ақча, нақ олтин тангалар талаб этмоқдалар.
– Бошқа турли бўлса, ақлим шошарди зотан… Албат, талабларин сўзсиз адо этажакмиз.
Хонсултон чуқур нафас олиб:
– Ниҳоят, ўғлум мўғулларнинг темир чангалидан қутулажакдур, ўлим чекилажакдур, “…ўғлингиза ғайбдин қутқарув келаётир…” дея рост айтмиш экан фолбин хотун, – эслади Хонсултон, кейин пичирлаган кўйи яна нималардир деди.
– Ул малъуна бир турли чин айтмиш экан, бекам, – дея сочига бит оралаган мунажжиманинг тараша мисоли тиришган кўримсиз юзини кўз олдига келтирди Хадича.
Хонсултон қўли билан оғзини беркитиб, унсиз йиғлай бошлади.
– Хайрлиси бўлажакдур! Аммо бекам, бу он йиғламоқнинг фурсатимасдур, шошмасак бўлмас.
– Чиндан шошмасак бўлмас. – У йиғисини тийиб, хобгоҳда ухлаётган ўғли ёнига борди.
– Толеъингга яна нелар битилган бўлса сенинг?..
Бек бола уйқу ичида недир деди-да, нариги ёнига ағдарилиб, ухлашда давом этди.
– Бекзодам, бекзодам, туринг. Туринг дейман!
Жория Сайфиддиннинг устидан ёпинчиғини тортиб уйғотди, сўнгра оҳорли либоси жанда кийимга алмаштирилди.
– Бизни холи қўй, – деди Хонсултон оқсочига.
Ҳадича нарига чиқди. У эҳтиёт шарт атрофга синчков боқди: шукрки ҳужрада кимса йўқ, аммо чор тарафи таҳликали ридо ичига ўранган мисол жуда қўрқинчи кўринди.
Хонсултон Сайфиддинни олиб чиқай демасди. Ҳадича ичкарига мўралаб:
– Бекам, вақт тиғиз, шошмасак бўлмас. – деди.
