Алыһардаах Аана

скачать книгу бесплатно


Аны өлбүттэр испииһэктэрин ылабыт. Онно киирбиттэр: Иван Михайлов Жирков 52 сааһыгар 1795 сыллаахха олунньу ый 13 күнүгэр өлбүтэ бэлиэтэммит (НА РС(Я). Ф. 226-и. Оп. 13. Д. 6. Л. 31об). 1795 сыллаахха ахсынньы 5 күнүгэр биир күн иһигэр 85-тээх Савва (Чускуона сэтээтэл аҕата, Бөҕө Байбал эһэтэ), 95-тээх Григорий Михайлов Жирковтар орто дойдуттан күрэннилэр диэн суруйбуттар (эмиэ онно). 1794 сыллаахха ыам ыйын 5 күнүгэр Николай Михайлов Жирков өллө диэн ыйбыттар. Ити да кэннэ хас да оҕолоохторун сэрэйиэххэ сөп. Онон буолас үс аҕатын ууһун төрүттээбит Дьолуодай Дакин-Хараҕа Суох, Бэрэттимэй-Степан Жирков, Соҕуруу-Клевинскэй – Нелчака уонна Михаил Жирков оҕолоро буолаллара саҥа көстүбүт докумуоннарга олоҕуран бигэргэтилиннэ.

Михаил Жирков аҕата кимий? Уолун Соҕурууну тоҕо Клевинскэй диэн ааттаата? Манна оруннаах соҕус сабаҕалааһыны киллэрэбит. Ф.Г. Сафронов «Ссылка в Восточную Сибирь в XVII веке» диэн 1967 сыллаахха Дьокуускайга тахсыбыт кинигэтигэр 1656 сыл от ыйыгар Дьокуускай тойотторо Москубаттан 10 поляк-литовец хаайыылаахтары ыытар буолбуттарын туһунан суругу («Грамота«) туппуттар (С. 84). Бу хаайыылаахтары үрдүк хамнастаах улахан («дети боярские«) үлэҕэ ылыҥ диэн дьаһайбыттар. «Сын боярский» диэн Саха сирин хаһаахтарын хамаандалыыр дьон биир үрдүк чыыннара буолар. Байаар уолун аннынан атамаан, сотник, пятидесятник, десятник диэн чыыннар бааллара. Бастаан бу чыыны Сибиир бирикээһэ бойубуодалар, дьяктар түһэриилэринэн иҥэрэрэ. 1710 сылтан ыла байаар уолун чыынын бойобуодалар, оттон 1746 сыллаахтан Сенат иҥэрэр буолбута.

1686 сылтан Саха сирэ уезд ааттанар кэмигэр 774 сулууспалаах баара, ол иһигэр 22 байаар уолаттара, 5 сотник, 1 атамаан, 20 пятидесятник, 29 десятник уо.д.а. Хаһаактар ахсааннара – 667 киһи этэ (Якутия. Хроника. Факты. События. 1632–1917 гг./ Сост. А.А. Калашников. 2000. – С. 56). Билиэҥҥэ кэлбит Александр Хлевинской, атын 9 табаарыстарын кытта, бука, үөрэхтээх, аристократ төрүттээх, хоһуун киһи буолан, байаар уола диэн үрдүк солоҕо быһа таһаарыллыбыта буолуо.

Хаайыылаахтар испииһэктэригэр Александр Хлевинской баар. Ол эрэн, бу киһи 1662 сыллаахха диэри кэлбэтэх. 1667 сыллаахха 37 хаайыылаахха (дьиэ кэргэниниин 54 киһи) Москубаҕа төннөллөрүгэр ыраахтааҕы көҥүл биэрбит. Барар дьон испииһэгэр А. Хлевинской кэргэниниин уонна икки оҕотунуун бааллар. Сорохтор дойдуларыгар төннүөхтэрин баҕарбатахтар, Саха сиригэр салгыы үлэлии хаалбыттар («помня крестное целованье и великого Государя милость, били челом великому Государю в вечное холопство служить по якутскому«). Кинилэр истэригэр А. Хлевинской баар, 1673 сыллаахха сулууспаҕа киирбит («поверстан»). Өссө улахан солоҕо тиксибит – «выимный голова», ол аата наймыламмыт кулуба диэн. Ити туһунан докумуон баарын ГЧИ үлэһитэ, историк, наука кандидата П.П. Петров ыйан биэрдэ (Дополнения к актам историческим. Т. 12. С. 306–307). Онно суруллубутунан, 1686 сыллаахха ыам ыйыгар Саха сирин бойобуодата М. Кровков А. Клевинскэйгэ Дьокуускай куоракка түүнүгэр бэрээдэги олохтоо диэн дьаһал биэрбит. Өссө 1701 сыллаахха эмиэ сулууспалыыр эбит. Ол аата бэрт эдэригэр тутуллубут уонна көскө ыытар гына ууруллубут эбит. Дьокуускайга кэлэн кэргэннэммит быһыылаах, кырата икки оҕолоох. Олохсуйан хаалбыт, сулууспаҕа киирбит, польскай-литовскай хаайыылаах сыыйа сахатыйбыт, ыччаттаммыт.

А.Т. Шашков «Известия Уральского государственного университета» сурунаал, 2004 с., 31 №, 164–182 сирэйдэригэр «Староверческое движение на Дону и ссылка его участников в Сибирь в конце XVII в.» диэн үлэтин кэннигэр А. Хлевинской ахтыллар докумуонун бэчээттээтэ. Ол докумуоҥҥа сурулларынан, «бояр уола» диэн сололоох Александр Константиновч Хлевинскойу бойобуода Петр Зиновьев саҕана, 1690 сыллаахха балаҕан ыйыгар Москваҕа, ыраахтааҕы хааһынатыгар киис тириитин илдьэн туттарар этэрээт салайааччытынан анаабыттар. Уон киһилээх этэрээккэ Мартынко Хлевинской диэн хаһаак баара ыйыллыбыт. Бу Александр уола буолуон сөп. Оччотооҕуга «Сибирский приказ» диэҥҥэ Сибиири салайар чунуобунньуктар түмүллэллэрэ. Ыраахтааҕы хааһынатыгар кэлэр таһаҕаһы Сибиир бирикээһин үрдүк сололоохторо итэҕэйэр, эрэнэр киһилэригэр тиэйтэрэр буолуохтаахтар. Онон Александр Константинович Хлевинской ол кэмҥэ биллэр-көстөр, аптарытыаттаах «бояр уола» дэнэрэ сөптөөх. Дэлэҕэ Дькуускайга наймыламмыт кулубанан үлэлэтиэхтэрэ дуо? Ким А.Т. Шашков бэчээттэппит докумуонун быһа тардан кинигэҕэ киллэрбиппитин билсиһиэххитин сөп (Лүүчүннэр. Өбүгэлэрбит омоон суолларынан. Дьокуускай: Бичик, 2008. – С. 409–411).

Уола Михаил Жирков Лүүчүн сиригэр Түөккэ турбут дьаһаах хомуйар Орто Бүлүү симиэбийэтин пуунугар (филиалыгар) үлэлии тиийэн Нэлчэкэни көрсөн, кэргэн ылбыт. Элбэх уолламмыт. Олортон биирдэстэригэр аҕатын араспаанньатын сахалыы аат курдук иҥэрбит, уола 1767 сыл иннинэ өлөн, аата III ревизскэй сказкаҕа киирбэтэх. Онон нуучча миэрэтигэр тиксибэтэх. Биэс уолуттан улахана Макы (1728–1784 сс.) саҥа миэрэҕэ эмиэ тиксибэтэх. Макы улахан уолун сахалыы аата Омук, сүрэхтэммит аата Александр Павлов (1759 с.т.) диэн буолбут. Оччотугар түгэх эһэлэрин аатын өйдүүр буолан, кини аатын бэрдэрдэхтэрэ. Александр Павлов нууччаттан атын буолан, Омук диэн сахалыы ааттаннаҕа.

Аны Нэлчэкэ диэн кимий? В.А. Кондаков кинини Туоҕа Боотур кыыһа диир. Биһиги санаабытыгар сиэнэ буолуон сөп. Оҕолоро бары Дакиннар. Нууччалар Туоҕа диэни сурукка Тога, Дога, Дока, Дака диэн киллэрэллэр. Биһиги Туоҕаларбыт дэнэллэрин иһин, кинилэр оҕолорун Дакиннар диэн сурукка киллэрэр буоллахтара. Дьокуускайга быһа бэринэр, Лүүчүн буолаһын сиригэр Түөккэ турбут дьаһаах хомуйар пууҥҥа сулууспаҕа киирбит нуучча хаһаага Михаил Жирков сыыйа сахатыйбыт, ыччаттардаммыт эбит. 1685 сыллаахха олохтоох Нелчака диэн дьахтары кэргэн ылар, Даах, Дыык, Маҕан Дыык, Маҕандыык диэн сахалыы ааттаммыт. Элбэх ыччаттаммыттар. Үгүс оҕолорун ааттара кыайан чуолкайдаммата. Ити барыта инники өттүгэр үөрэтиини, чинчийиини эрэйэр. Чинчийээччилэр даҕаны көстүөхтэрэ диэн эрэнэ саныыбыт. Хараҕа Суох, Соҕуруу, Бэрэттимэй аҕатын уустара даҕаны, биллэн турар, өссө дириҥэтэн үөрэтиини, өбүгэлэр ааттарын үйэтитиини эрэйэллэр. Саха саарына, норуот академига Багдарыын Сүлбэ «Клевинскэй» диэн суруйуутугар («Киин куорат». 2005.25.08): «Күндү ааҕааччыларым! Лүүчүн, Мукучу, Хаҥалас, Дьаархан дьоно! Төрүккүтүн-уускутун хасыһыҥ эрэ. Архыып аана аһаҕас. Үгүһү-элбэҕи билиэх этигит. Клевинскэй эрэ буолуо дуо», – диэбиттээх. Бу кэрэ-бэлиэ тыллар уонна Багдарыын Сүлбэ суруйбута-айбыта барыта дьоммутун-сэргэбитин атааннаах-мөҥүөннээх аан дойду айыллыаҕыттан чоҕулуччу тыгар, угуйар уоттаах Чолбон сулус курдук ытык өбүгэлэрбит омоон суолларын хайарга, үтүө ааттарын үйэтитэргэ өрө күүрдэ, ыҥыра, алгыы турдуннар.

Мантан аллара итэҕэтиилээх буоллун диэн Р.К. Маак кинигэтиттэн түгэх эбэбитигэр сыһыаннааҕы быһа тутан киллэрэбит.

«(…) В осмотренной мною старинной гробнице на берегу озера Тёк, близ урочища Бэрэ, в Средневилюйском улусе, покоилась якутка, похороненная, по рассказам туземцев, около полутораста лет тому назад. Гробница состояла из деревянного, довольно хорошо сохранившегося сруба, поставленного на шести столбах, на высоте двух с половиною аршин от земли. Покойница была обращена головой на запад, и хотя никто с достоверностью не знал ее имени (некоторые предполагали, что ее звали Урагас), но, по преданию, она дожила до глубокой старости и от нее произошел Лючинский род (наслег). Рассказывали, что она была некрещенная и всех своих детей прижила с русским казаком. Череп и скелет вполне сохранились (череп хранится в Санкт-Петербургской Академии наук), руки были вытянуты вдоль тела и в меховых рукавицах, сняв которые, я нашел на безымянном пальце левой руки серебрянный перстень, а на правом – медный с печатью. На шее находилось кольцо из толстой медной проволоки с четырьмя петлеобразными изгибами на нижней стороне и с двумя крючками на верхней, к упомянутым четырем петлям прикреплялся ряд медных украшений, связанных между собою истлевшими ремнями. Покойница была одета в нечто вроде кафтана без рукавов, называемого тангалайдах сон (от тангалай – старинный якутский женский костюм и сон – шуба), который широко опушен мехом и весь усыпан белыми, синими и черными бусами, бисером и разными медными украшениями. Кафтан был опоясан широким поясом (узоры на кафтане и поясе во многом отличаются от тех, какие носят якуты в настоящее время), ноги обуты в камысовые торбаса (сапоги из шкур оленьих ног) и поверх кафтана на покойницу была одета оленья шуба. С левой стороны трупа лежали трубка, небольшой колокольчик, две махалки от комаров, два ремня, костяная пуговица и конский волос; в ногах – деревянная чашка, чарон (сосуд для кумыса), нож и несколько пар запасных торбасов (…)

Объяснения рисунка:

1. Медная пряжка от тонкого кожаного ремня, найденного в гробнице якутки Урагас на берегу озера Тек.

2. Медный колокольчик из той же гробницы.

3. Медный перстень – печать с безымянного пальца правой руки якутки Урагас.

4. Язычок медного колокольчика из той же гробницы.

5. Серебряное кольцо с безымянного пальца левой руки якутки Урагас.

6, 7. Стрелы из гробницы тунгуса Бёкчёрюса на реке Эякит.

8. Шейное кольцо из толстой медной проволоки с пятью петлеобразными изгибами из старинной тунгусской гробницы на реке Оленек.

9. 10. 11. Отдельные украшения косоплетки из гробницы якутки Урагас.

12. Шлифованный кристалл вилюита из гробницы якутки Урагас.

13. 16. 17. Медные украшения, целый ряд которых ремнями был связан между собой и привешен к четырем петлеообразным изгибам кольца, надетого на шею якутки Урагас.

14. Костяная пуговица из той же гробницы.

15. Медная привеска с кафтана, надетого на якутку Урагас.

18. 19. 21. 22. 23. Медные украшения с бусами черного, белого и синего цветов с того же кафтана.

20. Шейное кольцо из толстой медной проволоки с четырьмя петлеобразными изгибами с шеи якутки Урагас.

    П.С. Максимов, М.П. Григорьев

Нээтийэ аҕатын ууһа

Нээтийэ ойуун оҕолоруттан улахан уола Григорий Борисов (1724 с.т.), кыыһа Агафия Екимова (1732 с.т.) Үөһээ Бүлүүгэ тиийэн олохсуйбуттарын туһунан суруйан турабыт. Кыыһа Агафия Иккис Үөдүгэй биир бас-көс киһитэ Хомподой Телкоев (1698–1774 сс.) төрдүс уолугар Василий Петровка (1730–1782 сс.) сүктэн барбыт. Оттон Григорий Борисов олохтоох үһүйээҥҥэ Барыыс диэн аатынан киирбит, Кинээс аҕатын ууһун төрдө буолбут.

Нээтийэ сурукка-бичиккэ киирбит кыргыттара – Эйээкчин (1710 с.т.), Орина (1722 с.т.), уолаттара – Иван (1726 с.т.), Беппе (1733 с.т.), Ефрем (1738 с.) Орто Бүлүү улууһугар олохсуйбуттар. Улахан кыыһа Эйээкчин Лүүчүҥҥэ Дьуона аҕатын төрүттээбит Асхарыма холоонноох доҕоро буолбут. Нэһилиэккэ 1782 с. ыытыллыбыт ревизскэй сказкаҕа суруллубутунан, Эйээкчини Хаҥаластан саха саарына Софрон Сыраанап кинээстиир буолаһыттан Нээтийэ Күчэнэхэп кыыһа диэбиттэрэ интэриэһи үөскэтэр. Уон уолуттан биирдэстэрэ Кучуняк диэн ааттааҕа историяҕа бигэтик киирэн турар (Элерт А.Х. Народы сибири в трудах Г.Ф. Миллера. – Новосибирск, 1999. С. 175). Күүстээх Күчүнэх (Хара Бытык, Кылыыһыт ойуун) оччолорго улахан ойууннартан биирдэстэринэн ааҕыллара (Серошевский В.Л. Якуты. М., 1993. С. 606). Кинини хайдах өлөрбүттэрин туһунан үһүйээни Багдарыын Сүлбэ 1988 с. Дьокуускайга тахсыбыт «Ис иһигэр киирдэххэ» кинигэтигэр киллэрбит: «Күүстээх Күчэнэх (Хара Бытык, Кылыыһыт ойуун); Дьөҥкүүдэни баһылаан баран, өрүһү таҥнары батан, өссө атын үтүө дойдулары сабардыыр санааламмыт. Кини, сэһэн быһыытынан, түөрт уонча киһилээх Үөһээ Бүлүү диэки айаннаабыт. Ол иһэн, илин диэкиттэн, Нам сириттэн, Мымак кинээс сиэнэ дуу, быраатын уола дуу Быыгынас ойуун диэн киһи дьоннорун кытары иһэллэрин истибит. Ол кэннэ кинилэри сэриилээн кыргар биитэр төттөрү кыйдыыр санаалаах утары айаннаабыт. Быыгынастаах ону билбиттэр уонна Быракаан үрдүгэр тоһуур тэрийбиттэр. Быыгынас мүөлүтэр охтоох Мүөгү Бөҕө, Халан Тулааһын, Тор Маҕайылык диэн уолаттардаах уонна Куоҕай Моҥус диэн атастаах эбит. Сарсыарда күн тахсан эрдэҕинэ хаҥаластар элбэх буолан, куйахтара килбэҥнээн, тиийэн кэлэн, үрэх оломугар кэстэрэн киирэн, аттарын уулата турбуттар. Намнар, аҕыйахтара бэрт буолан, дьулайбыттар. Ытыһыа суох курдук буолбуттар. Ол түгэҥҥэ уолаттар аҕалара Быыгынас ойуун саҥа аллайбыт: «Мүөгү уолум, толоон уҥуор олорор куруппааскыны моонньоох баһын быһа ытан кэбиһэбин диэн кэпсэнэриҥ дии. Көр эрэ. Кылыыһыт ойуун көмөгөйө күөрэйэн көстөрүн. Дьэ бэрт буоллаххына, түүлээх охто уолугун үүтүнэн харахалаа эрэ!» – диэбит. Мүөгү, эттэ дуу, эппэтэ дуу диэбит курдук, кулгаах тааһыгар диэри саатын аҥаабыллаат, ытан саайбыт. Уолугун оҥойор үүтүгэр түһэрбит. Кылыыһыт ойуун өлөр кыланыытын кыламмыт: «Бу хайдах, хараҕым сабыллан, оноҕос кэлэрин көрбөккө хаалбыт сорбунуй! Мүөлүтэр охтоох Мүөгү Бөҕө диэн баар сурахтааҕа. Ол сиэтэ быһыылаах!..» – диэбит. Ити кэнниттэн намнар, харса суох ытыалаан кыырайдатан, хаҥаластар уонтан тахса киһилэрин былдьаабыттар. Хаҥаластар, тэриллиилээхтик кыайан утарсыбакка, куотар айдааныгар барбыттар. Намнар, атынан эккирэтэ сылдьан, охтортообуттар. Кэлиэхситтэр үүрэн аҕалбыт сылгыларын (сиир сылгыларын оччотооҕуга үүрэ сылдьаллара үһү) быһа охсон ылбыттар. Онуоха Кылыыһыт ойуун быраата дуу, туга дуу Эрэһэ ойуун диэн баара, бөрө буолан тула сүүрэ-сүүрэ, иччилээхтик улуйбута үһү. Ол иһин, ойуунтан дьиксинэннэр, ылбыт сылгыларын аҥаарын хаҥаластар кэннилэриттэн кыйдаабыттар. Ол Эрэһэ ойуун, фольклортан сылыктаатахха, убайа өлбүт сиригэр, суурт туттан, олорбут, убайын харайбыт чинчилээх. Ол иһин билиҥҥэ диэри Эрэһэ Суурда диэн ааттаах, үрэх ээйэ, дулҕалаах, бадарааннаах кэҥэс маара баар. Хаҥалас ааттаах киһитэ, Тыгын сиэнэ Күчэнэх-Кылыыһыт ойуун быстыбыт сирэ билиҥҥэ диэри Хаҥалас Оломо диэн ааттана турар» (С. 50–51).

Күчүнэх хас оҕолооҕо, кинилэр ааттара сурукка киирбитэ биллибэт. Нээтийэ кини уола буолуон син дуо? Сааһынан сөп түбэһэр курдук. «Колониальная политика Московского государства в Якутии XVII в.» (Л., 1936. С. 191) уонна И.Г. Березкин «Өбүгэлэрбит уонна үөлээннээхтэрбит суолларынан» (Дьокуускай, 1981. С. 79–80) кинигэлэргэ суруллубутунан, 1680 с. Үөһээ Бүлүү кыстыгар буолбут иирсээни (Тараҕай Болтоҥо баһылыктаах сахалар нуучча булчуттарын уонна хаһаахтар этэрээттэрин кытта сэриилэспиттэр) быһаарса бара сылдьан, Маһары уолугар Хара Бытыкка Тараҕай Болтоҥо 16 саастаах кыыһын Үчүгэй Чөмөҕөрү кэргэн кэпсэтэн кэлэр. Сотору буолан баран, кыыһы бэйэтэ сөбүлээн, үһүс ойоҕунан сүгүннэрэн аҕалар, онон кыннын кытаанах дьүүлтэн быыһаабыт. Оччолорго Маһары уола Күчүнэх кэргэн ылар саастаах эбит диэн сэрэйиллэр.

Өскөтүн Нээтийэ чахчы Маһары сиэнэ, Күчүнэх уола буоллаҕына, кини 1680 с. кэнниттэн төрөөбүт буолан тахсар. Аҕатын Быыгынастаах 1703 с. кэнниттэн өлөрбүттэрэ буолуо диэн сабаҕалыыбыт. Маһары тыыннааҕар кини уолун өлөрөртөн туттуммут буолуохтаахтар. Маһары оччолорго нуучча администрациятыгар сахалартан улахан ыйааһыннаах киһи этэ. Онон тыыннааҕар уолун өлөрүү иэстэбиллээх буолара биллэр. Аны кыыһа Эйээкчин 1710 с. төрөөбүтүттэн сылыктаатахха, Нээтийэ аҕатын өлөрөллөрүгэр турбут киһи буолуохтаах. Баҕар Күүстээх уолун Нээтийэни олохсутаары сир көрдүү сылдьан суорума суолламмыт да буолуон сөп. Нээтийэ аймахтарыгар лүүчүннэргэ (Туоҕаны үһүйээннэргэ Тыгын чугас аймаҕа дэнэр) кэлэн, сир ылан олохсуйдаҕа, Кырыкый аҕатын ууһун баһылыга буоллаҕа диэн сабаҕалыыр оруннаах соҕус.

Оччотугар Нээтийэ Ойуун – Маһары сиэнэ, Күүстээх Күчэнэх уола. Кини аатын Нятия Кученяков – Софрон Сыранов кинээстиир буолаһын киһитэ диэн сурукка киллэрэн үйэтиппиттэр.

Нээтийэ аҕатын ууһугар төннөбүт. Нээтийэ улахан кыыһа Эйээкчин Дьуона аҕатын ууһун тэнитиспитэ диэн суруйан турабыт. Бу халыҥ аймахха билигин киирсэллэр: Ионовтар, Михайловтар, Николаевтар, Григорьевтар, Яковлевтар. Урукку көлүөнэлэртэн ордук биллибиттэрэ Сүлбэ Баһылай уолаттара Саппырыан (01.01.1891 с.т.) уонна Биллигир Мэхээлэ (07.09.1893 с.т.). Улахан уол Саппырыан элбэх үһүйээннэри, номохтору билэрэ, барыны барытын интэриэһиргиирэ. Суруйааччы Болот Боотур кэлэ сылдьан анаан-минээн көрсүбүтэ, күнү-күннүктээн олорон кэпсэппиттэрэ. Кини кэпсээбит сэһэннэрэ сурукка киирбэккэ хаалбыттара хомолтолоох.

Сүлбэ Баһылай иккис уолун Биллигир Мэхээлэ туһунан «Лүүчүннэр. Өбүгэлэрбит омоон суолларынан» кинигэҕэ (Дьокуускай, 2008) сиһилии соҕус суруллан турар: «Биллигир Мэхээлэ орто уҥуохтаах киһи кырдьыбыта, тардыбыта быһыылааҕа. Тараҕай төбөтө өрүү былааттаах буолара, үрдүнэн хара хортуус уурунара. Үчүгэйдик истээри гынара эбитэ дуу, былаатын аҥаар өттүн кулгааҕын кэннигэр кыбытар идэлээҕэ. Баркытын, чараас ырбаахытын кэтэн олохтоохтору уонна кэлбит дьону батыһыннаран сулбу-халбы хомунан хоруу хоро үөскэ киирэрэ. Маннык субуотунньуктар, хоруу бүтүөр диэри, нэдиэлэнэн барар быһыылаахтар этэ. Бөһүөлэк дьоно барбыттарын да кэннэ, Мэхээлэ оҕонньотторун батыһыннаран, өссө хас да хонукка үрэхтэри устатынан кэһэ сылдьан, атахтарынан мээрэйдииллэрин, сорох сиринэн күрдьэҕинэн эбии баһан биэрэллэрин батыһа сылдьан көрөрбүт.

Бу үлэ төһө, туох кэскиллээҕин биһиги оччолорго хантан билиэхпит баарай? Төһөлөөх бааһына сирэ солонорун, үгүс үрэх хорулларын көрө улааппыппыт буолуой? Баҕар, күнүгэр дьоммут такайыыларынан тугу эмэ ыйдаҥардыбыта буоларбыт эбитэ буолуо да, кэлин улаата түһэн эрэ баран ити барыта олоххо улахан наадалааҕын, инникини өтө көрөн, кэскили тэринии буоларын удумаҕалатарбыт быһыылааҕа.

Биллигир Мэхээлэ сүрдээх сытыы гынан баран, бал-бааччы тыллаах-өстөөх кырдьаҕас этэ. Өрөлөһөр киһиэхэ баламат да соҕустук тыллаһара. Ордук холкуос салайааччыларын кыайара. Үлэ-хамнас кыайтарбата, сыыһа-халты да дьаһаныы ханна барыай? Дьэ, онно кини үчүгэй аҕайдык кымньыылаталаан биэрэрэ» (С.С. Ионов).

Биллигир Мэхээлэ биэс сылы быһа субуруччу 40 биэттэн 40 кулуну ылбыта. Үөһээ тэрилтэттэн: «Социалистическай Үлэ Геройугар киһигит докумуонун оҥорон түһэриҥ», – диэбиттэрин, олохтоох салалта дьоно: «Киһи быһыытынан герой буолар кыаҕа суох», – диэн куолулаан, Мэхээлэни өйөөбөтөхтөр. Били сытыы кылыс тылынан кымньыылаталларын сөбүлээбэттэрэ итинник диэлийэн таҕыстаҕа. Ол да буоллар С. Ионов суруйарынан, салайааччылар Мэхээлэ оҕонньору бэйэлэриттэн тэйиппэттэр этэ. «Туох эмэ уустук боппуруос үөскээн таҕыстаҕына, Мэхээлэни кытта сүбэлэһэллэрэ, ыллыктаах тылын-өһүн истэллэрэ. Кэлин эргитэ санаан көрдөххө, улахан муударай оҕонньор бу орто дойдуга кэлэн барбыт эбит. Хайаан да тылынан-өһүнэн, өйүнэн-санаатынан сабырыйтыыр буолан тойотторго «сээн» дэттэҕэ, үөлээннээхтэригэр баһылык буоллаҕа.

Кини туһунан билигин да төрөөбүт түөлбэтигэр эрэ буолбакка, чугастааҕы нэһилиэктэргэ, өссө улууска даҕаны тиийэ элбэх үһүйээн аҥаардаах кэпсээннэри истиэххэ сөп. Онно кини мындыр өйө, сытыы тыла-өһө булгуччу чорботуллан бэлиэтэнэр. Үтүө киһи аата-суола ити курдук уос номоҕо буолбут. Биллигир Мэхээлэ сахаҕа дэҥҥэ төрөөн ааһар сүдү киһи этэ» (С. 216–217). Эйээкчин атын оҕолорун, ыччаттарын туһунан эмиэ бу кинигэттэн билсиэххэ сөп.

Нээтийэ иккис кыыһа Орина (1722 с.т.) биир дойдулааҕар Оебит Ожиҥҥа-Николай Антоновка (1731с.т.) кэргэн тахсан, соҕотох Дария (1776 с.т.) диэн кыыстааҕа биллэр. Орина кыыһын 54 саастааҕар төрөппүт, онон сааһыран баран олоҕун оҥостубут диэн сабаҕалыыбыт. Кыыһа Дария 15 саастааҕар Батак Бекчоков кинээстиир Үөдүгэй буолаһын киһитигэр Килэҥкэйгэ сүктэн барбыт. Кини туһунан мантан ордук билиибит суох.

Мантан аллара Нээтийэ Орто Бүлүүгэ олохсуйбут уолаттарын утумун эридьиэстээһиҥҥэ киирэбит.

Нээтийэ иккис уола Иван (1728 с.т.) Үөһээ Бүлүү кыстыгыттан Куһаҕан Сырай Желаков кинээстиир Дьаархан буолаһыттан Уракан Уткин кыыһын Матрена Афанасьеваны (1720 с.т.) сүгүннэрэн аҕалбыт. Оҕолоро: Михаил (1759 с.т.), Петр (1761 с.т), Илья (1766 с.т.), Сэргэх (кыыс, 1752 с.т.), Мария (1754 с.т.), Катерина (1764 с.т.). Кыргыттара бары Орто Бүлүү кыстыгын буоластарын кийииттэрэ буолбуттар. Улахан кыыс Сэргэх Самсон Шергин кинээстиир буолаһын (I Тоҕус) киһитигэр Жалдай Берчеховка сүктэн барбыт. Ити буолас киһитэ Бобров Оконнеев иккис кыыһы Марияны кэргэн ылан, дьиэ-уот тэриммит. Бобров Дагдаҕар Боотуртан тымыр-сыдьаан тардар. Кини улахан уола Мэлтэҕэр Чуохаан диэн үһүйээннэргэ кэпсэнэр. Чуохаан уола Ньээкэҥниир Бастакы Тоҕуска олохсуйбут. Киниттэн Орто Бүлүү биэс кулубалааах Еремеевтэр утум тардаллар. Ньээкэҥнииртэн Оконней төрүүр. Кини аҕыс уолаттарыттан биирдэстэрэ Бобров-Павел Оконнеев. Үһүс кыыс Катерина – Лүүчүннэр кийииттэрэ, Саргыр Ожин холоонноох доҕоро буолбут.

Иван Борисов уолаттарын утумун биирдиилээн үөрэтэбит. Улахан уол Михаил кэргэнэ эмиэ Бастакы Тоҕустан Дария Пономарева кыыһа Анна Степанова, аҕата кимэ биллибэт. Михаил 1785 с. өлбүт, кэргэнэ кини өлбүтүн кэннэ, 1792 с. Чобох Быкин кинээстиир буолаһын киһитигэр кэргэн тахсыбыт. Михаилтан утуму салгыыр оҕо хаалбатах.

Иккис уолун Бүөтүрүн кэргэнэ – Павел Попов кинээстиир Дьооху буолаһыттан кинээс кыыһа Орина (1755 с.т.). Кинилэр алта оҕолоохтор: Магандык-Григорий (1784 с.т.), Барахсан-Еким (1787 с.т.), Чомчорук-Александр (1792–1856 с.с.), Татьяна (1785 с.т.), Саатыыр (1791 с.т.), Пелагея (1795 с.т.).

Григорий Петров кэргэнэ Марина (1823 с.т.), оҕолоро: Павел (1821 с.т), Василий (1823 с.т.). Нэһилиэккэ 1850, 1858 сс. ыытыллыбыт биэрэпискэ кинилэр ааттара киирбэтэх. Олохтоох сэһэҥҥэ Павелтан Сыгынньах ойуун төрүүр, сүрэхтэммит аата Николай. Кэргэнэ Саха сиригэр бэйэтин кэмигэр киэҥник биллибит Алыһардаах Удаҕан-Анна Дмитриевна Иванова (13.03.1848 с.т.). Кинилэр 1888 сыллаахха тохсунньу 31 күнүгэр Бүлүү таҥаратын дьиэтигэр бэргэһэлэммиттэр. Миэтирикэҕэ Николай Павлов сааһын 35-һэ диэн ыйбыттарыттан сылыктаатахха, кини 1853 с. төрөөбүт буолан тахсар. Бэйэлэриттэн оҕолоро суох буолан ыалтан Дарияны уонна Иваны ииттэллэр.

Ииппит кыыһа Даарыйа Кучан олохтооҕор Кылаан Борокуоппайга-Михайлов Прокопий Прокопьевичка (1884 с.т.) кэргэн тахсан, 1927 с. биэрэпис (НА РС(Я). Ф. 70. Оп. 38. Д. 221) кэрэһилииринэн, үс оҕолоох: Петр (1914 с.т.), Прокопий (1925 с.т.) , Евдокия (1921 с.т.). Кучантан төрүттээх Саввинов Прокопий Иннокентьевич кэпсээбитинэн, Кылаан Борокуоппай оҕолоро Прокопий уонна Евдокия Кэбээйигэ олохсуйбуттар. Ииттибит уола Борисов Иван Михайлович – аҕата Мэхээт (Мукучу), ийэтэ кимэ биллибэт. Араспаанньатын биэрэн бэйэтин үйэтиппит. И.М. Борисов оҕолоруттан Степан сылгыһыт этэ, кэргэнэ аатырбыт олоҥхоһут Куоҕас Уйбаан кыыһа Дуунньа, уон оҕолоохтор. Иккис уола Иван Иванович – СР култууратын үтүөлээх үлэһитэ. Үһүс уол Алексей биллиилээх механизатор этэ. Билигин Баҕадьанан, Мукучунан, Дьокуускайынан Борисовтар диэн аҕа ууһа, халыҥ аймах үүнэн-үөскээн эдьиийбит Аана араспаанньатын халыҥата сылдьаллар. Өссө да үүнүөхтэрэ-сайдыахтара турдаҕа.

Еким Петров кэргэнэ Матрена (1793 с.т.) диэн эбит, оҕолоохторо биллибэт. Оттон Чомчорук-Александр кэргэнэ Анна Петрова (1798 с.т.), оҕолоро: Петр (1826 с.т.), Леонтий (1830 с.т.), Семен (1839 с.т.), Матрена (1820 с.т.), Анна (1831 с.т.). Улахан уол Бүөтүр ыал буолбута эрэ биллэр, кэргэнэ Матрена киниттэн икки сыл балыс. Мантан ордук кинилэр тустарынан билиибит суох.

Иван Борисов үһүс уолун Илья сахалыы аата Моҕус диэн эбит. Бука аһастаах киһи буолан итинник ааттаннаҕа. Ефросинияны (1781 с.т.) кэргэн ылан лаппа ыччатырбыт – Алексей (1798 с.т.), Сергей (1802 с.т.), Николай (1808 с.т.) , Мария (1809 с.т.), Никифор (1816 с.т.), Евдокия (1817 с.т.), Петр (1815 с.т.), Гаврил (1827 с.т.). Илья алта уолуттан нэһилиэккэ 1850 с. биэрэпиһинэн түөрт уола хабыллыбыт. Биэрэпискэ улахан уолларын Алексей аата киирбэтэх. Матрена (1827 с.т.) диэн ааттаах кыыһа, ииттибит уоллара Семен (1832 с.т.) кинилэри кытта олороллоро ыйыллыбыт. Илья иккис уолун Сергейин кэргэнэ Марфа Петрова (1800 с.т.), оҕолоро: Василий (1845 с.т.), Домна (1843 с.т.). Нэһилиэккэ 1858 сыллаахха ыытыллыбыт ревизскэй сказкаҕа Сергей 1856 с. өлбүтүн суруйбуттар, уолун Василий аатын киллэрбэтэхтэр. Сергей кэргэнэ Марфа өлбүт бадахтаах, иккис ойоҕун аата Аана (1855 с.т.) диэн эбит. Оҕолоохторо суруллубатах. Онон Сергей Ильич уол өттүнэн утумун манан быһарга күһэлиннибит.

Үһүс уол Николай Ильин кэргэнэ Агафия Алексеева (1803 с.т.), үс оҕолоохтор: Николай (1831 с.т.), Елена (1834 с.т.), Анна (1856 с.т.). 1858 сыллаах биэрэпискэ Николай Николаев олоҕун өссө да оҥосто илигэ бэлиэтэммит.

Төрдүс уол Петр Ильин ыал буолбут, кэргэнэ Мария Константинова (1820 с.т.), оҕолоро: Семен (1832 с.т.), Егор (1852 с.т.). Уолаттар ыал буолан оҕо төрөппүт докумуоннарыгар архыыпка таба тайамматыбыт.

Бэһис уол Гаврил Ильин кэргэнэ Феодосия Ларионова (1828 с.т.), сурукка киирбитинэн Дмитрий (1847 с.т.) диэн ааттаах уоллаахтар. Маны таһынан 1854 с. төрөөбүт Николайы ииттэллэрэ бэлиэтэммит.

Аны нэһилиэккэ 1917 с. ыытыллыбыт хаһаайыстыбаннай биэрэпиһи (НА РС(Я). Ф. 343-и. Оп. 4. Д. 455) ылабыт. Нээтийэ аҕатын ууһа биэс хаһаайыстыбаттан ( 10 эр киһи, 12 дьахтар) турара ыйыллыбыт. Аҕа ууһун үс хаһаайыстыбата Петр Ильиҥҥэ сыһыаннаах быһыылаах. Уола Иван Петров (1856 с.т.) түөрт оҕолоох: 41 саастаах Семен, 32 саастаах Иван уонна ааттара суруллубатах (аҕаларын кытта бииргэ олороллор) 30, 28 саастаах уолаттар. 51 саастаах Егоров Савва – Петр Ильин Егор диэн уолун уола буолуо диэн сабаҕалыыбыт. Маны таһынан Петр Ильин 1858 сыллаах биэрэпис кэнниттэн төрөөбүт Алексей диэн уоллаах быһыылаах. Бэйэтэ өлөн биэрэпискэ хабыллыбатах, кэргэнин сааһа – 52, икки уоллааҕа, икки кыыстааҕа ыйыллыбыт. Хаһаайыстыбаны улахан уола Спиридон тутан олороро суруллубут. Онон бу аҕа ууһугар Петр Ильин эрэ ыччаттара киирбиттэрэ дьикти. Бука, кинилэр эрэ өбүгэлэрэ Нээтийэ ойуун олорбут сиригэр олохсуйан хаалбыттар быһыылаах. Атыттар бары атын сирдэринэн тарҕанан олохсуйдахтара.

Нээтийэ үһүс уола Бебпе (1735 с.т.) 1781 с. өлөн сүрэхтэммэккэ хаалбыт быһыылаах. Кэргэнэ Мукучуттан Дагдаҕар Баатыр сиэнэ, Клевинскэй Дагдагаров кыыһа Мария (1724 с.т.). Оҕолоро суох, онон бу салаа манан быстан хаалла. Бебпе сүрэхтэммэтэҕинэн сылыктаатахха, кини эдэр сааһыгар көрү-нары батыһан, өлүөн аҕай иннинэ бэйэтиттэн 11 сыл аҕа дьахтары кэргэн ылан, оҕоломмокко да хаалбыт буолуон сөп курдук.

Ефрем Борисов (1738 с.т.) кэргэнин бэрт ыраахтан сүгүннэрэн аҕалбыт. Намтан (Дьокуускай таһа) Салбаҕа Бүөтүр кинээстиир буолаһыттан Путилка диэн киһи кыыһын Мария Михайлованы (1747 с.т.) кытта олохторун холбоон, соҕотох биир уоллаахтар – Павел (1769 с.т.). Кинилэргэ таҥара итинтэн элбэх оҕону биэрбэтэх быһыылаах. 1816 с. ыытыллыбыт биэрэпискэ Ефремы 1812 с. өлбүтүн, кэргэнэ Пелагея (1776 с.т.), оҕолоро: Федот (1804 с.т.), Агафия (1812 с.т.) диэн ааттаахтарын ыйбыттар. 1816 с. төрөөбүт Николайы бу биэрэпискэ көтүтэн кэбиспиттэр. Кини аата 1833 с. оҥоһуллубут докумуоҥҥа киирбит, онно сааһын 16-та диэбиттэр да, ити төһө сөбө-сөтөгөйө биллибэт. Пелагея Семенова сааһын алта сылынан эппиттэр, Федоту үс сылынан эдэрсиппиттэр. Өскөтүн Николай 1813 с. кэнниттэн төрөөбүт буоллаҕына, кини Ефрем Борисов оҕото буолбатыгар тиийэр.

Павел Ефремов Борисов кэргэнэ Самсон Шергин кинээстиир буолаһыттан (Бастакы Тоҕус) Авдотия Саввина (1773 с.т.), оҕолоохторо биллибэт. Павел эдэрчи сааһыгар 1795 с. кэнниттэн, 1812 с. иннинэ соһуччу өлөн, кэлин ыытыллыбыт биэрэпистэргэ кини аата ахтыллыбат буолбут.

Федот Ефремов сааһын 1850 сыллаахха ыытыллыбыт биэрэпискэ 50-на диэн суруйбуттар. Сааһа түөрт сыл эбиллибит. Кэргэнэ Дария Сидорова (1810 с.т.), оҕолоро: Семен (1831 с.т.), Максим (1833 с. т.), Николай (1835 с.т.), Агафия (1842 с.т.), Феодосия (1846 с.т.), Анна (1851 с.т.). 1858 с. биэрэпискэ Максим аата уларыйан Михаил буолбут.

Федот бу оҕолоругар сыһыаннаах архыыптан үс дукумуону эрэ буллубут: Максим Федотов (кэргэнэ Татьяна Кириллова) кыыһа Анна (02.04.1882 с.т.), Семен Федотов (кэргэнэ Анастасия Петрова) кыыһа Мария (01.04.1883 с.т.) төрөөбүт миэтирикэлэрин уонна Максим Федоров 1891 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр өлбүтүн туһунан.

Мантан атын кинилэргэ сыһыаннаах докумуоннары булбатыбыт.

    П.С. Максимов, М.П. Григорьев, В.Ф. Николаев

Кырыкыйдар: удьуор-утумун сонордоон. – Дьокуускай: Медиа-холдинг «Якутия», 2016. – С. 157–164.

Иккис түһүмэх. Алыһардаах удаҕан төрдө-ууһа, аймахтара

Ааттаммат ойуун

Нуучча ыраахтааҕытын ыҥырыытынан саха ойууннара соҕуруу, Бөтөрбүүр куоракка, бара сыспыттарын туһунан балачча элбэхтик сурулунна. Бу боппуруос тус бэйэбэр чугаһын быһыытынан, мин эмиэ суруйан турабын. Онтубун өссө чуолкайдаан суруйарга сананным. Бүгүҥҥү суруйуубар сүнньүнэн Ааттаммат Ойуун туһунан кэпсиэҕим. Оччотооҕу архыып докумуоннарыгар бу ытык кырдьаҕас аата сурулла сылдьар, онон кини аатын суруктан булабыт. Ол гынан баран, Лүүчүн дьоно, ити сахалыы аатын ааттыы сатаамаҥ. Ааттаммат аата Ааттаммат буоллаҕа дии! Кини оччотооҕу суруктарга барытыгар Дакин диэн араспаанньанан киирбит. Ол аата араспаанньата Дакин диэн Дуоҕа Боотур аатынан барбыт. Дуоҕа Боотуру оччотооҕу докумуоннарга Дака, Даку диэн суруйа сылдьаллар. Оттон Дака, Даку диэн ааттан Дакин диэн араспаанньа үөскүүрэ чуолкай. Ааттаммат Ойуун Дуоҕа Боотур кыыһын аатырбыт Нэлчэкэ (Ньэлчэкэ) Удаҕан улахан уола буолар. Сааһынан таһааран, урут маҥнай Нэлчэкэни Дуоҕа сиэнэ буолуо дии саныырым. Ол гынан баран былыргы сэһэннэринэн маннык. Мин хос эһэм Николай Константинович Кондаков Лүүчүҥҥэ Парасковья Саввинованы кэргэн кэпсэтэ тиийбит. Онно Лүүчүн кырдьаҕастара эппиттэр: «Эһиги төрүттэргит Дуоҕа Боотур (Парасковья Саввинова өбүгэтэ) уонна Кырамай (Николай Константинович Кондаков өбүгэтэ) бииргэ төрөөбүт дьоннор этилэр. Онон билигин уруулуугут хас киһи үйэтэ ааспытын ааҕан көрүөхпүт. Онтон холбоһоргут-холбоспоккут туһунан түмүк оҥоруохпут». Ытык кырдьаҕастар ааҕан-суоттаан баран: «Эһиги уруулуугут Дуоҕа Боотур өттүттэн алта киһи үйэтэ ааһан, сэттис көлүөнэтэ саҕаламмыт. Оттон Кырамай өттүттэн биэс киһи үйэтэ араҕан, алтыһа саҕаламмыт. Онон эһиги холбоһоргут сөп буолбут эбит», – диэбиттэр. Онно Дуоҕа Боотур өттүттэн аахтахха, маннык тахсар. Дуоҕа Боотур – Нэлчэкэ – Күһэҥэй – Бытыгый – Чускуона – Анисия – Парасковья. Чуолкай баҕайытык Дуоҕа Боотуртан Парасковья сэттис киһинэн тахсар. Оттон кини ийэтэ Анисияҕа диэри алта киһи үйэтэ тахсар. Онон былыргы ытык кырдьаҕастар ити быһаарыылара Нэлчэкэ Дуоҕа Боотур сиэнэ буолбакка кыыһа буоларын быһааран кэбиһэр. Ааҕан таһаардахха, Дуоҕа Боотур быһа холоон, 1600–1607 сыллар эргин төрөөбүт курдук. Оттон Нэлчэкэни хаһаак Михаил Жирков 1684 сыллаахха Сөлбүк Курчаакап диэн киһиттэн уон сүөһүгэ атыылаһан, кэргэн ылбыт. Ити саҕана Нэлчэкэ 25–26 саастаах дьахтар эбит буоллаҕына, кини 1658–1659 сыллаахха төрөөбүт курдук буолан тахсар. Оччоҕуна Дуоҕа Боотур 52–58 саастаах киһи эдэр кэргэниттэн Нэлчэкэни төрөтүөн сөп буоллаҕа дии. Оннооҕор Анна Иванова-Алыһардаах Аана төрүттэрэ Бөкчөнөөн Кулахыев 74, кини кэргэнэ Тиэлиги 61 саастарыгар бүтэһик оҕолорун оҕоломмуттара докумуоҥҥа баар дии.

Дьэ бу нуучча хаһаага Михаил Жирков уонна Нэлчэкэ уонча оҕоломмуттар. Олортон саамай улаханнара Жолодой Дакин диэн аатынан сурукка киирэр, сахалыыта Ааттаммат Ойуун дэнэр сүдү киһи буолар. Кини 1684 сыллаахха М. Жирков Нэлчэкэни Сөлбүктэн атыылаһан ыллаҕын сыл төрөөбүт. Оҕонньор биир бииргэ төрөөбүт быраата Клевинскэй Дакин диэн ааттаах. Михаил Жирков Саха сиригэр сыылкаҕа кэлбит поляк, дворянин (шляхтич) Александр Хлевинской Жирков диэн нуучча аҕалаах, саха ийэлээх дьахтары кэргэн ылбыт быһыылаах диэн М.П. Григорьевтыын сабаҕалыыбыт. Ол онтон төрөөбүт уолу Михаил Жирков диэн ааттаабыт буолуон сөп. Ол иһин М. Жирков бэйэтин биир уолугар Клевинскэй диэн ааты биэрбитэ буолуо дииргэ оруннаах курдук. Элбэх архыып докумуонун ырыппыт учуонай М.П. Григорьев: «Лүүчүн маҥнайгы кинээһэ ити Клевинскэй Дакин – Соҕуруу Оҕонньор диэн ааттаммыт киһи буолуон сөп», – диир. Кини эрдэ соҕус өлбүт. Салгыы Ааттаммат, онтон кини уола Николай Жирков кинээстээбит быһыылаахтар. 1776 сыллааҕы ходуһа биэдэмэһигэр Н. Жирков элбэх оттонор ходуһаны бас билэр, элбэх сүөһүлээх, Лүүчүн нэһилиэгин кинээһин быһыытынан киирбит. Н.Жирков икки кэргэннээх этэ. Бастакы Кысаик Куртагина Тоҕус, Куртаги Селин кыыһа, иккиһэ Бядярдях Ыгырина – Ыгыри Тябийин кыыһа (Нам Үөдэйэ).

Оттон Николай Жирков кыргыттара: Софрон – Мукучу киһитигэр Маржаки Махсыкиҥҥа, Хара Кыыс Мукучу кинээһигэр Көстөкүүн Жирковка-Күүстээх Көстөкүүҥҥэ, Халаатыыр – Дьокуускай таһыгар, Чачы нэһилиэгин киһитигэр Тутука Кысалгиҥҥа, Хохтуур – Хаҥаласка Софрон Сыранов кинээстиир нэһилиэгэр Логлой Баянтаевка кэргэн тахсыбыттар.

Дьэ, мантан көстөрүнэн, бу Дуоҕа Боотуртан төрүттээх Ытык Хаҥалас дьоно былыргы төрүттэригэр, Хаҥалас дьонугар, Софрон Сыранов нэһилиэгин дьонугар кыргыттарын кэргэн биэрэн, салгыы уруурҕаһа турарга кыһаналлар эбит. Хааннарын күүһүрдэн Нам Үөдэйиттэн Н. Жирков-Жолодоев Ыгыры Тэбийин кыыһын Бэдэрдээҕи кэргэн ылбыт эбит.

Саамай интэриэһинэйэ, Ааттаммат уола Атлас Жолодоев иккис кэргэнэ Саатыыр – Эмэй Сыранов кыыһа эбит. Оттон Эмэй Сыранов Софрон Сыранов бииргэ төрөөбүт убайа этэ. Бу дьон иккиэн Дыгын сиэнэ Маһары хос сиэттэрэ буолаллар. Өссө биир интэриэһинэй кэргэннэнии – Ааттаммат бииргэ төрөөбүт быраата Клевинскэй Дакин Дыгын сиэнэ Маһары иккис уола Мохсой кыыһын Мысаҕайы кэргэн ылбыт эбит. Клевинскэй диэн аат бу М. Жирков Дуоҕа кыыһа Нэлчэкэттэн биир уолугар иҥмитэ, кырдьык, М. Жирков Польшаттан сыылкаҕа кэлбит шляхтич Александр Хлевинской уола буолуон сөп дииргэ улахан олугу биэрэр диэн өссө төгүл этиэххэ сөп.

1854 сыллаахха Р. Маак Түөк күөлгэ турар Нэлчэкэ араҥаһын үрэйэн, удаҕан төбөтүн уҥуоҕун Санкт-Петербург куоракка илпитэ. Оттон ити араҥаһы үрэйии улахан научнай суолталаах буолуо дии санаабаппын. Маны баламаттааһын уонна инники чинчийиилэргэ улахан мэһэйи оҥоруу быһыытынан сыаналыыбын. Онон Р. Маак Саха сиригэр иккистээн кыайан кэлбэтэҕэ өйдөнөр суол эбит.

Ааттаммат 1684–1774 сылларга олорбут, 90 сааһыгар өлбүт эбит. Кэргэнэ Муксугур Чыкеина диэн Тоҕус нэһилиэгин дьахтара этэ. Кини 1692–1783 сылларга олорбута, 91 сааһыгар өлбүтэ. Онон улуу кырдьаҕас төрдүн-ууһун, кини кимин барытын ырыттыбыт. Дьэ билигин Ааттаммат уонна атын да саха дьоно, ойууттара соҕуруу ыраахтааҕыга ыҥырылла сылдьыбыттара дуо диэн боппуруоһу ырытан, чуолкайдаан көрүөҕүҥ. Ордук ханнык ыраахтааҕы саҕана ыҥырылла сылдьыбыттарай, ол хайдах тэриллибитэй? Бу ыҥырыыны куруутун Петр I ыраахтааҕыны кытта сибээстии сатааһын элбэх буолан баран, чопчу ыҥырыы докумуон көстө илик. Г.Е. Федоровка ыытыллыбыт архыып докумуонугар Петр I ыйааҕын Өлүөхүмэ комиссара Н. Шангин бойобуода И.И. Полуэктовка ахсынньы 21 күнүгэр 1730 сыллаахха тириэрдибит курдук этии, суруйуу баар курдук эрээри, ол хайдах ыйаах биэс сыл айаннаан, Өлүөхүмэнэн эргийэн бойобуодаҕа тиийиэҕэй? 1725 сыллаахха Петр I ыалдьа сытан саха ойууннарын ыҥыртарыан сөп. Ол гынан баран, ол түргэнник кэлиэн сөп этэ. Эбиитин император улаханнык ыалдьа сытан, тигиилээх сирэйдээх дьону ыҥыртарыан табыллыбат. В.Д. Стрелов «Акты архивов Якутской области (с 1650 г. до 1800 г.)» диэн үлэтигэр тигиилээх сирэйдээх дьону уонна ойууннары Петербурга ыҥырыы туһунан бастакы докумуону 1730 сыл бэс ыйын 25 күнүгэр ыйан суруйар. Ыйаахха «Ея императорского величества» диэн суруллар. Ол аата былааска дьахтар, Петр I сиэн балта Анна Иоановна олорор кэмэ этэ. Бу бириэмэҕэ Петр II диэн ааттаах 15 саастаах уол өлбүт кэмэ. Дьэ итэҕэйэр туһугар докумуону ааҕан көрүҥ. Оттон Г.Е. Федоровка кэлбит докумуон быһыытынан сыл аҥаара хойутаан, 1730 сыл, ахсынньы 21 күнүттэн тигиилээх сирэйдээхтэри уонна ойууннары көрдөөһүн саҕаламмытын курдук тахсар уонна алҕас Петр I аатын кытта сибээстэнэр. Онон В.Д. Стрелов кинигэтигэр баар докумуону ааҕыҥ:

«№ 31. 1730 г. iюня 25. По прошенiю шаманов и шитыхъ рожъ о скорейшей высылке ихъ съ дворянином Кычкинымъ въ Петербургъ или же о выдаче им хлебного жалованiя.

А) Ея императорского величества в Якутскую Воеводскую канцелярию доношение.

По указу блаженные и вечно достойные памяти его императорского величества, выбраны мы, нижеименованные в Якутску в посылку для объявления и смотру в Санкт-Петербург за дворянином Дмитрием Кычкиным. Того ради просим означенную канцелярию, дабы повелено было ея императорского величества указом, ежели мы в означенную посылку годны, то выслать нас ныне немедленно в Санкт-Петербург, дабы нам за долговременным житием в Якутске не помереть голодною смертью, а чтоб до высылки выдать нам кормовое жалованье. О семь доносят Сыланской волости якут Кытанах шаман Куреканов. Средневилюйского зимовья, Лючинской волости Жолода Дакин да тонгусы того же Средневилюйского зимовья, Кельтякуцкого роду Нямтига Авранчин, Мияул Луксигин, Катылынской волости Топича Маянин, Кельтякуцкого роду Битимка … за женами июня в 8 день, сего 1730 году. У сего доношения речи толмачил толмач … доношение писал к поданию … вельнием вышеописан … площадной пищик Борис Феоктистов. У сего доношение знамена якутов Кытанаха да Жолодеово да тынгусов Нямтягино Меулово, Топичино. Витимкино (написаны луки со стрелами и шаманские бубны) подписал их велением и речи переводил толмач Иван Львов.

Б) И против вышеописанный пометы выписано. В вышеписанном доношении Сыланской волости якута Кытанаха шамана да тунгусов Жолодия Дакина с товарищи, всего шести человек, написано: (следует точный текст вышеприведенного прошения) … императорского величества указ … написано, велено сибиреку, якутскому жителю Дмитрею Кычкину из сибирских городов, а именно: Илимского, Якутского уездов или где можно обыскать лутчих для взятья ко двору его императорского величества из тунгунского, из Якутского уезду шаманов лутчих, которые пользуют от болезней. А как он Кычкин оных людей приищеть, им о тех местах, где приисканы будут, на проезд до Санкт-Петербурга кормовые деньги, а также ему Кычкину и приискным иноземцом, что надлежит по рассмотрению, да ямские подводы и на них пригодные и кормовые деньги давать. А по справке с росходною книгою сего 730 году, показаньем тунгусам кормового жалованья генваря за 28 да мая по 5 число по 2 копейки на день выдано с росписками, в том числе Кытанаху шаману по 19 число мая же месяца. Подканцелярист Григорий Калашников».

Бу докумуон быһыытынан, Санкт-Петербурга дворянин Дмитрий Кычкин салалтатынан Сылаҥ ойууна Кэрэкээн уола Кытаанах, Орто Бүлүү Лүүчүнүн ойууна Жолодой Дакин, Кэлтээки аҕатын ууһун дьоно Нямтуга Авранчин, Мияул Луксигин, Витимка, Хатылы нэһилиэгин киһитэ Топича Маянин барыахтаах эбиттэр.

Онон Бүлүү сириттэн ойууннары уонна тигиилээх сирэйдээхтэри көрдөөһүн салгыы ыытыллыбыт. Онно Үгүлээт аҕатын ууһуттан Тулкига Урулин, Топича Маянин, Ардах Куреяков диэн тоҥустар булуллубуттар. Манна урут Топича Маянины Хатылы нэһилиэгин киһитэ дэммитэ, аны Үгүлээт киһитэ буолан таҕыста. Ону бу докумуонтан көрүҥ: «Далее комиссар Иван Шангин сообщает, что для сыску шаманов и «шитых рож» отправлены служивые люди. (Написал 21 декабря 1730 году). Комиссар Верховилюйского зимовья Петр Кутуков 7 января 1730 года пишет Полуэктову: ».... от тунгусов Фугляцкого роду посланы три человека, а именно: Тулкига Урумин да Типича Маянин да Ардах Куреяков с семьями.... а шаманов от тунгусов или от якутов того в указе его императорского величества ясно не показано, и, оные назначенные тунгусы посланы из Верховилюйского зимовья с вышеописанным нарочным посыльщиком Семеном Аммосовым да при нем в провожатые служилые люди Алексей Кобелев, Петр Дехтерев, и велено им оных тунгусов три человека шитых рож с семьями объявить в Якутскую воеводскую канцелярию стольнику и воеводе Ивану Ивановичу…» (ЦГА Я-С ССР. Ф. 1-и. Оп. 1. Д. 4. Л. 1–2).

Орто Бүлүү кыстыгын (зимовье) комиссара Дмитрий Канаев тохсунньу 24 күнүгэр 1730 сыллаахха тигиилээх сирэйдээхтэри: Намтугуну, Маянуну, Витимка Куявыловы ойохтору, икки ойууну Жолодой Дакины, Тоҕус нэһилиэгин ойуунун, Чикем Дябикины ойохтору Дьокуускайга ыыталаабытын туһунан суруллар: «Комиссар Средневилюйского зимовья Дмитрий Канаев 14 января 1730 года пишет Полуэктову: »…к высылке в означенную канцелярию шитых рож – трех человек с женами, а именно: Кельтякульского роду Намтугу с женою, Мисяула с женою, Витимку Куявылова, а шаманов двух человек: Лучинской волости Желодая Дакина с женой, Тогуйской волости Чикема Дебякина с женою…» (ЦГА Я-С ССР. Ф. 1-и. Оп. 1. Д. 4. Л. 4–5).

Якутская воеводская канцелярия сообщает дворянину Дмитрию Кычкину, что комиссар Средневилюйского зимовья Дмитрий Канаев »…выслал трех тунгусов шитых рож: «Кельтякульского роду Намтугу, Мисяула да Витимку Куявылова с семьями да трех человек шаманов Лучинской волости Желодая Дакина с женой, Тогуйской волости Чикема Дебякина с женою…» (ЦГА Я-С ССР. Ф. 1-и. Оп. 1. Д. 4. Л. 5).

Өр саамылаһан, талан бараннар Санкт-Петербурга илдьэргэ Үгүлээт тоҥуһун Топича Маянины, Мукес Маржин, Кытаанах Налин диэн ойууннары, Намтага Мисяул, Витимка Куявылов диэн тоҥустары, Жолодай Дакины ойохтору илдьэргэ быһаарбыттар, атыттары барыларын дьиэлэригэр ыыталаабыттар: «Дмитрий Кычкин, получив вышенаписанную отписку, сообщает в Якутскую воеводскую канцелярию: «Сего 1730 году, января 22 и 28 числа ведением ко мне от помянутой канцелярии объявлены присланы высланные в Якутск из Верховилюйского и из Средневилюйского зимовий от комиссаров для взятия по выбору в Санкт-Петербург указанного числа семи тунгусов шитых рож и шаманов, а именно: из Верховилюйского Фугляцкого роду тунгусов Тункига Урумин, Типича Маянин да Ардах Куреяков с женами, а другого роду тунгусы с промыслов с ясаков не бывали; притом же присланы Мукес Маржин и Кытанах Налин и Средневилюйска Кельтякульского роду Намтуга, Мисяула, Витимку Куявылова с женами да шаманов Лучинской волости Желодая Дакина, Тогусской волости Чикема Дебякина, из которых требую содержать под введением канцелярским до привозу из других острогов и зимовий тунгусов и шаманов и до отбытия моего от Якутска как его императорского величества указы повелевают, а именно: Верховилюйских Типичу Маянина, с женою шаманов Мукеся Маржина и Налина, Средневилюйских, которые показаны выше сего, трех человек тунгусов с женами да шамана Желодая Дакина, а других из Верховилюйских тунгусов Тулкигу Урумина, Ардаха Куреякова и шамана Чикема Дебякина из Якутска отпустить в их жилища, понеже они ко взятию не годны; а прочие тунгусы и шаманы, о которых показано выше сего, ежели лучше к их отъезду моему судовым путем водою сего 1730 году из других острогов и зимовий нерадением подчиненных комиссаров высылкой и привезено в Якутск не будет, то по нужде могут быть и они ко взятию угодны и приняты будут с росписью …» (ЦГА Я-С ССР. ф. 1-и. Оп. 1. Д. 4. Л. 7).