скачать книгу бесплатно
?мма к??еллелек озакка бармады. Класс б?лм?сен? аяк басу бел?н аны? к?з алдында коточкыч т?ртипсезлек п?йд? булды. «Класс почмагы» ертып ташланган, ид?н к?газь кис?кл?ре ??м пыяла ватыклары бел?н тулган.
Даиров Ш??к?т эше бу, – диештел?р ипт?шл?ре.
Укытучыны? т?г?р?к алсу й?зе кара?гыланып китте, рухланып балкыган з??г?р к?зл?ренд? очкын с?нг?нд?й булды.
Тагын шул Даиров! ?ле ?тк?н атнада гына ипт?шен кыйнап елаткан иде. ?ченче класста укыганда да р?те-кыны булмады. Классында утырып калдырырга да ис?пл?г?н иде. Шулай да кызганды, аны? д?ртенче класста ?лгер? алуына ?метл?нде. Даиров турында ялгышты мик?нни ул. ?лл?… Юк, юк, алай булуы м?мкин т?гел.
?зен ген? алып калып та, ата-анасы бел?н д? ?з с?йл?шм?де. Тик н?ти??се сизелерлек булмады. Ничек итеп бала й?р?ген? ?теп керерг? со?, ничек аны? й?р?ген? ачкыч табарга?
Укытучы башын к?т?рде ??м:
Ш??к?т ?зе кайда со?? – дип сорап куйды.
?лл? кайчан чыгып сызды инде ул, ш?т, ?ен? ?к кайтып китк?ндер.
?тисе-?нисе янына кабат барыргамы? Д?реср?ге, алар с?зен? д? бик исе китми шул аны?. Х?тта к?ршел?ре д? Ш??к?тне? т?ртипсезлегенн?н зарланалар.
Укытучы бу юлы Ш??к?тне? ?ти-?нисе янына бармады. Ш??к?т д?реск? икенче к?нне ген? килде. Берн?рс? д? булмагандай, ?зен иркен хис итте ул. Д?ресл?р бетк?ч, укытучы:
Ш??к?т, беразга кал ?ле, – дип аны туктатты.
Ш??к?т тел?р-тел?м?с кен? туктады.
Мен? ?тк?н атнада ипт?шл?ре? бел?н класс почмагыясап элг?н идек, аны кайсыдыр ертып ташлаган, – дип с?йл?н?-с?йл?н? укытучы ?ст?л ?стен? зур ак ??йм? ??еп салды. – х?зер я?адан ясарга туры кил? инде. Син, Ш??к?т, ми?а бераз булышырсы? бит?
Ш??к?т ?зене? гаебен тоеп кызарды. ?зен кая куярга белмич? у?айсызланды ул. Бер укытучыга, бер ?ст?лд?ге к?газьг? карап торганнан со?:
Ми?а нишл?рг?? – диде ??м, сумкасын парта ?стен? куеп, ?ст?л янына килеп басты.
Син х?зер мен? болай сыза тор, аннары язарбыз.
Аны? ипт?шл?ре, Ш??к?тне? нинди уеннар бел?н мавыгуы турында с?йл?ш?-с?йл?ш? яздылар. Малай ачылып китте ??м р?х?тл?неп с?йл?ш? башлады.
Мен? ничек ш?п булды, – дип куйды укытучы, класс почмагын стенага элеп. – тагын бер?рсе ертып китм?с? ярар иде инде.
Икенче к?нне д? алар, бер эш табып, д?рест?н со? калдылар. ? аннары д?ресл?рд?н со? ?й эшл?рен х?зерл?рг? к?негеп киттел?р. Алар янына Камил Мальков та, Н?зир? Вахитова да кала башлады. ? берникад?р вакыттан со? укытучыны Та?ир? Х?кимова, Г?лсин? Гом?рова, Минз?ет Володкин кебек уку отличниклар алмаштырдылар.
Ш??к?т ?крен ген? алга атлады. Укуыннан да, арифметикадан да ?чле билгел?ре к?рен? башлады.
Шулай р?тк? баса диг?нд? ген? аны? я?а гаебе ачылды. Ул т?м?ке тарта ик?н. Ипт?шл?ре бу турыда стена газетасына язып куйдылар. ? со?ыннан ?зен класс ?ыелышында тикшердел?р.
Эмма Григорьевна Тюленева барлык эшне д? укучыларны? ?зен? тапшырды.
Сезне? ипт?шегез, ?зегез тел?с?гез нишл?гез – диде ул, и? арттагы партага утырып.
Укучылар, бер-берен? карашып, башта бер с?з д? дшми тордылар.
Аннары Х?кимова урыныннан сикереп торды да:
?аман Ш??к?т т?ртип боза. Аны? аркасында безне класс артка с?йр?л?, – дип ?йтеп куйды.
?йтерсе? барысы да шуны гына к?тк?нн?р. Тотындылар Ш??к?те кыздырырга, т?зеп кен? тор. Ш??к?т башта акланды, ипт?шл?рене? ?йтк?нн?рен юкка чыгарырга тырышты. ?мма со?га таба б?тенл?й д?шм?с булды. Бу ?ыелыш Ш??к?тк? т?эсир ясады. А?арда шактый т?з?л?, тырышлык сизел? башлады. Сир?к-сир?к булса да «4» дилгел?ре д? алгалады.
Бу арада укытучыны? м?ш?кате тагын да к?б?еп китте. Язгы ч?ч? чорында агитация эшен? д? к?бр?к вакыт бирерг? туры кил?, ?ст?вен?, авыл клубында чыгыш ясар ?чен, концертка да х?зерл?н?л?р. Бер ?к вакытта ?з хыяллары, омтылышлары бар бит. Ул институтка читт?н торып укырга керерг? х?зерл?н?. Интситутны бетерг?ч т? аны? ис?бе башлангыч классларны укыту. Н?ни балалар бл?н эшл??не бигр?к т? ярата шул ул.
Мен? х?зер д? егерме биш бала ягымлы итеп а?а карап тора. ? шуларны? яртысына якны уку алдынгылары. Кайчан гына ?ле алар партадан ?з ген? калку, х?реф, х?тта бер авыз русча с?з д? белми торган балалар иде. Х?зер шартлатып русча с?йл?ш?л?р, ф?н баскычлары буйлап югарыга ?рм?лил?р.
Бер-ике к?нн?н ул алар бел?н саубуллашачак. Аналарыннан аерылган кош балаларыдай, алар бишенче класска к?чеп кит?ч?кл?р.
Ул аларны бик т? яратты шул, ?з балаларыдай якын к?рде. А?а 25 пар ягымлы к?з т?блг?ню ??ркайсыны? ?зен? ген? хас характеры, омтылышы бар. ? Эмма Григорьевна ??мм?сене? д? й?р?ген? ?теп керерд?й ачкыч таба алды.
?н? Мальков, Вахитова, Даиров Ш??к?т м?лаем гына карап утыралар. Укытучыга шактый гына м?ш?кать тудырдылар алар. Юкка гына укытучыны икенче ана дип ?йтмил?р шул. Нинди ана ?зене? баласыны? начар булуын тели. Укытучы да аналар кебек ?к ?аман яхшылык, ??ркем тарафыннан макталып телг? алырдай чын кеше булуларын тели.
Тизд?н алар ??йге походка, Ульяновскийга б?ек юлбашчыны? туган-?ск?н ?ирл?ре к?реп кайтырга барачаклар. ??р укучы походка х?зерл?н?, ??ркайсыны? й?зенд? ?зен? бер дулкынлану, омтылыш балкый.
И?ат шатлыгы
Петр Сергеевич Никушин ?ен? дулкынланып кайтып керде.
Кызлары ид?н уртаснда курча уйнап утыралар иде. ?чесе д? а?а таба борылдылар.
Кайтты?мы, ?тк?й…
Кайттым, кызым, кайттым, – дип Петр Сергеевич балаларны ки? к?кр?ген? кысты ??м ?беп алды.
Алар берсен-берсе б?лдереп, аталарына б?генге я?алыкларны с?йл?дел?р д? я?адан курчакларына ябыштылар.
Ата балаларыны? мавыгып уйнауларына елмаеп карап торды да, алар янына ч?геште.
Шул чак Лида кайтып керде. Ирене? шатлыклы й?зенн?н ул барысын да а?лады.
Чын к??елемн?н т?брик ит?м, – дип ирен кочаклап алды. – Бир ?ле, к?рс?т, нинди була ик?н ул партия билеты!
Петр Сергеевич бер м?лг? уйга калды. Аны? к?з алдыннан октябрят, пионер, комсомолец булган к?нн?ре ?теп китк?нд?й булды. Б?генгед?й ??терд? ул к?нн?р. Мен? х?зер ул партия члены. Партия члены! Нинди горур я?гырый!
М?кт?пт? д? яхшы укыды. л?кин ?иденче классны бетерг?ч, укуын д?вам иттерерг? ген? туры килм?де. ?тил?р сугышта иде. ? ана 5 бала бел?н калды. ?ст?вен? ?ле авыру ?бил?ре д? бар иде. ? ул чакта тормыш алып бару?и?ел булмады. 14 яшьлек Петя колхозда эшли башлады. Аннары аны тракторчылар курсына укырга ?иб?рдел?р. Тракторчы булып эшл?г?нд? д? ?зен сынатмады, норманы арттырып ?ти иде. Шул эшт?н армияга китте. Анда электромонтерлый ??н?рен ?зл?штерде. Армияд?н кайткач, Олы Тархан РТСында электрик булып эшл?де. Х?зер инде ул Олы Тархан лесничествосында механик.
Д?рес, хезм?т юлында а?а т?рлесен к?рерг? туры килде. ?мма чигенм?де ??м кыенлыкларны ?и?еп чыгарга ?йр?нде.
Б?ген алар ?енд? зур ?антана. Болай да ?итез Лида тагын да ?и?ел?еп китк?нд?й булды. ?ч эченд? кояштай очып й?рде. Кай арада самоварын кайнатып, ашын пешереп ?лгертк?н.
Ч?й эчеп утырганда Лидасы:
Эшт?н кайтканда Геннадий Михайловичны очраткан идем. Анда сезне? бер машина ?имерелг?н бугай, – диде.
Шулаймыни?.. Ниг? аны баярак ?йтм?де?, – дип урыныннан сикереп торды Петр Сергеевич.
Б?ген шундый шатлыклы к?н. Бу х?б?р бел?н сине борчыйсым килм?г?н иде, дип куйды Лида, ник ?йт?ен? ?кенеп.
Мин тиз ген? барып кайтыйм инде, ?нк?се, бик озак тормам, – дип Петр Сергеевич чыгып китте.
Лесничество м?дире Геннадий Михайлович Тюленев аны ачык чырай бел?н каршы алды.
Ишеттем, ишеттем, молодец, – дип чын к??еленн?н т?брикл?де.
Бераз с?йл?шк?нн?н со? Никушин:
Машиналарны? барысы да эшт?ме? – дип сора куйды.
Кая киле чыга, ирт?г? планны тутырабыз диг?нд? ген?…
Н?рс? булды? – дип т?земсезл?неп сорап куйды механик.
?н? Куртаев М?катд?с машинасыны? тормозы ?имерелг?н.
Петр Сергеевич машинасы янына ашыкты. ?мма Геннадий Михайлович уйлаганча, эш ?и?ел ген? ?айга салынмады. Тормоз дискын я?ага алыштырырга кир?к булып чыкты. ? запас часть, ?ч итк?нд?й, лесничество мастерскоенда да, х?тта Тархан РТСында да табылмады. Шуннан со? алар Урюм РТСына м?р???гать итеп карадылар. Анда да булмагач, Т?теш «Сельхозтехника» сына шалтыраттылар.
Нишлибез со? инде х?зер, – дип ачынып ?йтеп куйды Геннадий михайлович. – Мин бу айда планны й?з илле процентка ?т?рбез дип тора идем.
Петр Сергеевичны? да чырае кара?гыланды. ?ен? кайткач та бу тормоз аны? исенн?н чыкмады. Т?нл? д? тыныч йоклый алмады.
Ниг? шул кад?р борчылырга, – дип тынычландырмакчы булды аны Лидасы.
Булмаганга син гаепле т?гел ич.
Машина эшсез тора, – дип авыр сулап куйды Петр Чергеевич. – План ?зел?.
Уйланды, уйланды да сикереп торды, ?зене? техник китапларын актара башлады. Тик аннан к??елен басардай берн?рс? д? таба алмады. Тагын ятты. Ничек кен? булса да йокларга тырышты. Уйлар тынгылык бирм?дел?р. Тагын сикереп торды, клына каранаш алып, нидер сза башлады. Ертып ыгрытты, кабат сызды, тагын ис?пл?де…
Икенче к?нне алар шофер бел?н кызу эшк? керештел?р. Кул тормозыны? ватык ватык чуен барабанын ?зл?ре ясаган тимер барабан бел?н алыштырылар. Тагын башка ?айланмалар ясаганнан со?, машинага ик?? утырып сынап карадылар.
Бик ш?п булган бу, Петр Сергеевич, – дип куйды М?катд?с, шатлыклы елмаеп. Машина янына директор да килеп ?итте.
Молодцы, егетл?р, булдыргансыз, – дип мактап куйды. Аннары Никушинга карап. – Кара син нинди егет ик?нсе?, Петр Сергеевич, – дип д?вам итте. – Бу я?алыкны башка машиналарда да кулланырга кир? булыр.
??м чынлап та кулланырга туры килде. Шундый ук тормозны Петр Сергеевич Килдеш лесничествосында эшл??че шофер Василий Подгорныйга ясап бирде.
Берк?нне Никушин лесничествоны? тимерчек алачыгына ашыгып килеп керде.
Эшл?р харап, Нотфулла абый, ди энд?ште ул тимерче Гыймадиевка. – Автокранны? тормоз «собачка» сы ватылган. Аны безне? район мастерскойларында т?гел, Казанны? ?зенн?н д? табуы бик читен.
Нотфулла абзый авыр ч?кечен ?айлап кына куйды да, ма?гаендагы тирен кулы бел?н с?ртеп алды..
Ты?лыйм, энем, – дип куйды ул, кайгы уртаклашкан сыман ??м папирос к?йр?теп ?иб?рде.
Мин к?п уйладым инде, мен? сызымым да бар, – дип механик куен кес?сенн?н к?газь тартып чыгарды.
Ул ?зене? планнарын тимерчег? а?латканнан со?:
Ничек уйлыйсы?, Нотфулла абый, шуны эшли алырбыз мик?н? – диде.
Ай-?ай, энем, белмим шул.
Алар эшк? керештел?р. Билгеле, уйлаган планны ахырына ?иткерг?нче шактый к?ч т?г?рг? килде. Ни?аять, ?зл?ре ясаган механизмны сынап карадылар. Икесене? д? чырайлары яктырып китте.
Булды бит бу, энем.
Т?ки башкардык бит, Нофулла абый. Кулы? алтын дип тикм?г? ген? ?йтмил?р ик?н шул.
Нишл?рмен инде х?зер дип бик борчылган идем, – дип кранчы Талип Галиуллин да с?зг? кушылды. – Р?хм?т сезг?, бик зур р?хм?т.
Автокранны урманга озатып мехник ял ит?рг? д? ?лгер? алмады. М??лет Куркин чабып килеп битте.
Тагын шпилька сынды, петр Сергеевич, – диде М??лет, мазутланган биял?йл?рен ?ирг? атып. – т?мам аптырады бит инде.
Механикны? дачырае бозылды. Куркин тракторына «Бугиль» шпилькасыны? со?гысын куеп ?иб?рг?н иде инде ул. Х?зер ансын каян алырга инде.
Бу айда гына да тке-?ч «Бугиль» шпилькасын ваттырган ?чен ул Куркинны ачуланып та ташларга уйлаган иде, шулай да ул ?зен тыеп кала алды.
М??лет т? механикны? фикерен сизенепмедер:
Сынуы бер х?ер иде ?ле. Аны ремонтлап булмый, ?аман я?а бел?н алмаштытырырга туры кил?. Ниг? шул «Бугиль» шпилькасын заводтан ук ремонтларга м?мкин булырлык итеп ясап чыгармыйлардыр.
Петр Сергеевичны? тагын я?а кайгысы артты. ?ст?л артында т?н озын уйланып утырды. К?пме баш ватты, к?пме к?газь буяды. Эшк? килг?ч т? уе ?аман шул «Бугиль» шпилькасы турында иде. Ул инде аны кулында туксан тугыз м?рт?б? ?йл?ндереп карагандыр.
Кин?т ниндидер ?мет чаткысын сизг?нд?й, й?зе яктырып киитте.
Кара ?ле, шайтан алгыры, болай эшл?рг? була иде бит аны, – дип ?илкенеп куйды ул. Шулай да шпилькан? ныклы булуына шикл?н? иде. Тиз ген? мотоциклына утырды да РТСка чапты. Андагы белгечл?р бел?н ки??ште ??м эшл?п карадылар.
Чынлап та бу фикер начар т?гел, – дип хуплады ны баш инженер.
?айланма ?зе гади ген?, ?мма х?зер «Бигуль» шпилькасын тулысынча металлоломга ыргытырга туры килм?яч?к, ?з?к буенча тишелг?н эз аны? детален ?айлы гына алыштырып куярга м?мкинлек бир?ч?к.
Бу я?алык Урюм РТСы механигы Фроловка да барып ?итте. Ул да Никушин т?къдиме буенча эшл?п карады.
Кырык ел механик булдым, шу?а башым ?итм?г?н, – дип ул Никушинны мактап та алды. – Башлы егет.
Петр Сергеевичны? тик торган вакытын к?рм?ссе?. ?ле ген? мастерскойда була, ул да т?гел аны яшь механизаторлар янында к?р?се?. Аны? кул астында к?п кен? яшь белгечл?р «канат чыгардылар». ?н? Степан Одаряев бел?н Николай Ниткасовка гына карап торыгыз. Трактор детальл?рен ничек оста итеп электр бел?н кыздырып ябыштыралар алар. Болар Петр Сергеевичны? ?имешл?ре бит. ?ле кайчан гына электр бел?н ябыштыру механизмына орынырга да куркып торалар иде. ? Рифкать ??гъф?ров, Р?ис Р?хм?туллин, С?гыйть Ф?ткуллиннарны трактор «й?р?ген» а?лап бетерерг?, аны? тибешен? карап «с?лам?тлеген» аерырга кем ?йр?тте дип бел?сез. Болары да Петр Сергеевичны? ?имешл?ре.
К?пт?н т?гел ген? ?лл? кайчан металлоломга тапшырылган детальл?рне ?ыеп мен? диг?н механизм ясап куйды. Аны? бу машинасы бер ?к вакытта чар да була, автомашина балоннарына ?ава тутыра ала.
Безне? Петр Сергеевич чын рационализатор, – дип мактый аны Геннадий Михайлович. – Ул ясаган паркет станогы гына да безне? ?чен зур байлык. ?ст?вен? ч?ч? ??м агач утырту ?айланмалары ??м башка унлаган т?къдимн?рне безне? ху?алыкны алга ?иб?р?г? зур эт?ргеч булды.
Петр Сергеевич Никушинны? партияг? кабул ител?ен? икенче ген? ел ?ле. Шулай да ул ?зенд? нык ?зг?реш, ?с? сиз?. Аны? к?бр?к бел?се, к?бр? укыйсы кил?. ?зен? ?лл? нич? исемд?ге газета ??м журналлар ?стен? техник журналлар да алдыра. Чын-чынлап тормыш-баскычлары буйлап биеклекк? ?рм?ли ул. Рухланып д?ртле к??ел бел?н эшли.
Тормышны? м?гън?се
Ирт?н к?н аяз, ?илсез иде. Кичк? ?аба ?ил чыкты, буран к?т?релде. Телефон баганалары, ?ксеп елаган балалардай, шайлый башладылар. Авылны ?крен ген? кара?гылык п?рд?се томалады, ?йл?рд? ут кабынды.
