Ирон фæндыр

Хетæгкаты Леуаны фырт Къоста

ИРОН ФÆНДЫР

Ныстуан

Ныббар мын, кæд-иу дæм мæ зарæг,Кæуæгау фæкæса, мыййаг, —Кæй зæрдæ нæ агуры хъарæг,Уый зарæд йæхи фæндиаг!..Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин,Куы бафидин искуы мæ хæс,Уæд афтæ æнкъардæй нæ зарин,Нæ хъуысид мæ кæуын хъæлæс…

Сагъæс

Мæ удылхæцæгÆнæ æнцой уа,Мæ мады зæнæгМæ мардыл кæуа!Куыд зæхмæдзыд дæн,Куыд фыдуаг хæссын, —Мæ фыдæн фыртæнЦæуылнæ бæззын?Хъæубæстæй – хъоды,Æмгартимæ – сырд,Ныхасы – гоби, —Нæ мæ хауы дзырд.Мæ зонд, мæ фæндылНæ лæууы кæстæр,Кæстæр мæ фæдылНæ цæуы хæстмæ.Бæсты сæрвæлтауНæ кæлы мæ туг;Хæссын, къæлæтау,Цагъайраджы дуг!..

Ныфс

Тызмæгæй мæм ма кæс,Мæ фыды зæронд,Дæ зæрдæмæ ма хæссМæ зæрдæйы конд!Йæ фыды фæндиагКæм вæййы фырт дæр? —Лæппуйæ рæдиагНæ вæййы æвзæр!Дæ номыл, дæ кадылНæ барын мæхи, —Ныууадз мæ мæ адыл, —Фæндон хорз кæм и?!.Æз топпæй нæ хъазын,Æз барæг нæ дæн;Æхсаргард æсласынМæ бон нæу мæнæн…Фæхудæнт мыл хъалтæ,Ды се 'мбал нæ дæ!Мæ гутон, мæ галтæ —Мæнæн дæр цæттæ!Мæ гутон, мæ галтæ —Мæ фæндыр, мæ зонд;Мæ кадæг, мæ зарæг —Мæ цард хоры конд.Нæ дзыллæйы зæрдæ —Мæ хуымгæнды хай;Нæ бæсты сагъæстæ —Мæ фæззыгон най…Дзаг хорæй мæ хордон,Бæркадджын мæ зæхх,Хæдтулгæ мæ уæрдон,Мæ фæндаг уæрæх…Мæгуырæй мын ма тæрс,Мæ фыды зæронд, —Дæ зæрдæмæ ма хæссМæ зæрдæйы конд!..

Гъæй, джиди!

 Бирæ фæлмæн тынтæ зæрдæ нывæнды, —   Бар ма йын радт!..Бирæ цыдæртæ мæгуыры фæфæнды   Иуæй-иу хатт.– Гъæй, джиди, – афтæ фæзæгъы йæхицæн, —   Искуы æздæрАдæмы фарнæй куы скæнин мæхицæн   Кад æмæ сæр!Тарфдæр мæ зæрдæ йæхимæ куы хæссид   Искæй зынад,Дунейы хæрзтæй хуыздæр мæм куы кæсид   Уарзондзинад!..

Азар!

 Æз дæ зарынмæ куы хъусын,Уæд хъæлдзæгдæрæй фæкусын,   О, мæ хуры хай, —   Азар-ма, чызгай!..Мах бар нал æсты нæ сæртæ…Азар, цалынмæ дæ зæрдæ   Не ссау фырмæстæй,   Адæмы мæтæй!..Адæмæн зæхх у сæ дарæг…Азар!.. Ракæ мыл-иу хъарæг, —   «О, мæ бон, – иу зæгъ, —   Байстой нын нæ зæхх!..»Нал дæ бахъæудзæн ныр рувын..Азар!.. Сахуыр мæ кæ кувын!..   Ма фæлидз тæргай,   О, мæхурыхай!..

Фесæф!

Фесæф, фесæф, цард,Сау лæппуимæ,Тагъд дæлдзæх фæуМе 'намондимæ! —Калмау мын мæ риуСудзгæ баууыддтаМаст – зæрдæхалæн,Йæ тых басæтта!Афæлывта мæСауæрфыг рæсугъд…О, мæ худинаг,О, мæгуыр мæ уд!..Дзырд Хуыцауы разРадта иннæмæн, —Къухæй нал ласыНыр йæ къухдарæн…Гъей, чызгай, цæмæнАфæлывтай мæн?!.Цæй, дæ Хуыцау дынУæд тæрхонгæнæг!..Даргъ хæххон зымæг,Уалдзыгон бонау,Ныр æрымысын.Æз, фынфенæгау…Кæд кæрæдзийыФаг нæ рæвдыдтам?Кæд кæрæдзийæнФаг нæ фæдзырдтамУарзон ныхæстæ,Цард æнхъæлæджы?!..Гъей, цы хъал уыддæнУыцы рæстæджы!..Ныр дæу чи хæссы,Уый йæ лæджыхъæдМемæ бавзарæд,Кæд хуыздæр у, уæд!Йе – йæ топпæй хъазт,Йе – йæ бæхыл бадт,Йе – йæ кæсгон кафт,Йе – йæ цæгъдгæ зард!.Дæу сырх дарийæХорз æсфæлыста!Дæу сызгъæрин ронНарæг балвæста!..Риуы 'гънæджытæХъазынц стъалытау…Уæд дæ хæрдгæхыуд,Уæд дæ алы 'гъдау!…Фесæф, фесæф, цард,Сау лæппуимæ,Тагъд дæлдзæх фæуМе 'намондимæ!Калмау мын мæ риуСудзгæ баууылдтаМаст – зæрдæхалæн, —Йæ тых басæтга!

Зонын

Зонын, æфсæрмæй кæудзыстут,Бавæрдзыстут мын мæмард,«Рухсаг у, рухсаг, – зæгъдзыстут,Ницæмæн уал уыд дæ цард!»Зонын, æргæвддзыстут исты, —Мардыл ма чи дары ком? —Алчи æфсæстæй мæ хистыСсардзæн арахъхъæй мæ ном.Иу бон æгъгъæд у мысынæн,Иу бон кæндзыстут мæ дзырд,Уый фæстæ ферох уыдзынæн, —Ничи уал зондзæн мæ цырт.

Тæхуды

Тæхудиаг, буц хъæбулæйЙæ уалдзæджы царды хурæйЧи бафсæст йæ мады хъæбысы!Тæхуды, æрæгвæззæджы,Хъæлдзæгæй æнкъард рæстæджыЙæ рагуалдзæг хорзæн чи мысы!Тæхуды, йæ фыды зæххыл,Йæ уарзон æмгарты рæгъылКæмæн хъуысы дардмæ йæ зарæг!Тæхуды, йæ гутонимæ,Хæрзифтонг бæхуæрдонимæЙæ бинонтæн чи у сæ дарæг!Тæхуды, йæ дзыллæйы разЧи ракæны барджын ныхас,Кæй фæрсынц, кæй равзарынц зондæй!Тæхуды, йæ уарзондзинад,Йæ хорз ном, йæ фыдæлты кад,Чи уадзы уæлæуыл зæрондæй!..

Хæрзбон!

Ифтонг хызынæй, лæдзæгæй, æрчъитæй,Скодтон уæрдæхæй дзыхъыннæуæг рон,Ис ма цыдæртæ мæ кæрцы фæдджитæй…Дард у мæ фæндаг… Зæгъын дын: хæрзбон!..Рагæй мын «ацу» дæ цæстæнгас дзуры,Рагæй дæ кодтон мæ уындæй тæрсын;Зонын, дæ зæрдæ куыд ризы мæ цуры,Хъусын ныр дæр ма йæ сусæг хъæрзын…Гъеныр хæрзбон, мæ хур!.. Нал мæ уындзынæ,Дардмæ дæ хæддзуйы мацæуыл дом!Райсом мæ цæстæнгас ферох кæндзынæ,Ферох кæндзынæ иннæбон мæ ном…Чи зоны, искуы æрыфта дæ зæрдылИунæджы сагъæс, мæгуыры бæллын, —Чи зоны, искуы куы уайа дæ цæстыл —Уазал æхсæвы фæндагыл мæлын, —Ма иу фæтæрс, чызгай! Ахæм фыдфынтæДардæй дын амонд хæсдзысты уæддæр, —Исчи та исы йæхимæ дæ рынтæ,Исчи дын хъары нывондæн йæ сæр…Хонын æмбалæн нæ фыдбылыз мемæ, —Тагъддæр мæ балцæн йæ фæстаг кæронУый «фæндарастæй» кæд ссарин æз йемæ..Ма фæфæсмон кæ!.. Хæрзбон у, хæрзбон!..

Мæгуыры зарæг

Адæмæн сæ рæсугъд уæттæХъармæй, райдзастæй лæууынц,Махæн та нæ сывæллæттæУазал лæгæты кæуынц…Адæмæн сæ чындзхонты хъазтХæхтæ, къæдзæхтæ хæссы,Махæн та нæ гæдыйы уастМардыл кæуæгау хъуысы…Адæмæн сæ цæхджын фыдтæЦарæй фæныкмæ тæдзынц,Махмæ та хæлынбыттыртæЦары ахсдæттæ кæнынц…Адæмæн сæ фæззæджы куыстНе 'ссы афæдзмæ куырой,Махæн та нæ афæдзы мызд —'Гасæй иу хоры кæфой!..

Мæгуыры зардæ

Зымæг нæ хæхты цух нæ уадзы, —Лæджы æмбæрц æруары мит;Æфцæгæй коммæ уад дзыназы;Их доныл саразы йæ хид.Æхсæвæн нæм кæрон нæ вæййы…Тæхудиаг кæм нæ у сæрд!Сæнар кæмæ нæй, уый ныссæйы, —Цырагъ нæм чи судзы фæсхæрд?!.Нæй кад мæгуыр лæгæн йæ куыстæн, —Йæ сихор, йе хсæвæр – йæ мæт;Иæ уат – ыскъæт, зыгуым – йæ лыстæн,Хъæбæр – йæ цъæх хуыссæн нымæт…Кæд рухс нæ баййафы йæ цардæй,Йæ бон кæд арвиты зынтæй, —Уæддæр нæ ныххуыссы æнкъардæй —Йæ зæрдæ хъал вæййы фынтæй.

А-лол-лай!

Къух дæ ауызын фæразы…Мæй дæ авдæнимæ хъазы.   Стыр лæг мын ысуай!..    А-лол-лай!..Ракæндзынæн дын мæ зарæг…Искуы кæд ысуис мæ дарæг,   Урс уæрыкк дын уон!..    О, мæ бон!..Зындонæй фыддæр нæ цæрæн…Нал у ныр дæ фыд йæ сæрæн   Сау хæххон куыстæй…    Ахуысс, цæй!..Искуы мын куы схъомыл уаис,Уæд ды дæр дзы цух нæ заис,   Бирæ мын цæрай!..    А-лол-лай!..Скæнис хъугдзармæй æрчъитæ,Къахис митбынæй мæхъитæ,   Стонг æмæ сыдæй…    Ахуысс, цæй!..Сугтæ мын хæссис æргъомæй…Бадзурин дæм уæд æргомæй:   Мады зæрдæ зон,    О, мæ бон!..Бадзурин дæм: уарз нæ бæстæ,Ма цæ суæлдайкæ нæ фæстæ,   Ма цæ бафæллай!..    А-лол-лай!..

Марды уæлхъус

Фæндараст!.. Фервæзтæ нæ мæтæй —Хуыцауы мацæмæй уал дом! —Мæрдты дын хай уыдзæн дзæнæтæй,Уæлæуыл баззайдзæн дæ ном.Лæппуйæ базæрондмæ царддæМæстджынæй адæмы мæстæй;Æхсæв цырагъдарæй фæхаттæХæларæй, уарзонæй, рæстæй…Дæ мадау бауарзтай нæ бæстæ,Фæцыддæ мæгуыртæн фыййау…Цæмæй дын фиддзыстæм дæ хæрзтæ,Цæмæй дын раддзыстæм æгъдау?!.Фыдæй фыртмæ нæ уд, нæ зæрдæДæ рухсæн хъардзыстæм, бæргæ,Фæлæ та сагъæссаг нæ сæртæ,Дæ фæстæ чи баззад кæугæ!..

Ракæс!

Дзæгъæл мæ ныууагъта мæ фыд,Нæ зонын мæ мады рæвдыд,Нæ бæстæй фæхицæн дæн сонтæй.Кæмдæрты æнæсæронæй,Æдыхæй, æцæгæлонæй,Мæ уалдзæг æрвыстон фыдбонтæй…Фæхæссон-ма, загътон, уæддæрФæстæмæ мæ иунæджы сæрМæ Ирмæ, мæ райгуырæн бæстæм…Мæ цæстысыг донау мызти,Мæ зæрдæ фырцинæй рызти, —Куы скастæн нæ цъитиджын хæхтæм.Æрцыддæн… Мæхицæй фыддæрМæгуырæй куы ссардтон дæу дæр,Мæ уарзон, мæ иубæстон адæм!..Нæ хæхтæй, нæ тыгъд быдыртæйÆмхуызон нæ иуæн дæр нæй, —Кæм кусæм, кæм цæуæм, кæм бадæм!..Лæджы хуызæн лæг нæм – ыстæм,Бæрæг дæр нæ нал ис, цы стæм,Цы уыдзæн нæ фидæн, нæ фæстаг? —Кæдæмдæр ма хилæм куырмæй…Гъе, Уастырджи, ракæс, цæмæйНæ фæуæм бынтондæр фыдвæндаг!..

Æнæ хай

Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй   Фæластон мæ сау зæрдæ дард…Цы ма мын кæндзынæ? – Дæ цæстытысыгæй   Æнæ хай фæуыдзæн мæ мард!..Æцæгæлон адæм, æцæгæлон бæстæ   Æхсныфæй нуазынц мæ туг…Мæлæтæй нæ тæрсын, фæлæ мын мæ фæстæ,   Мæ уæлмæрдмæ чи хæсдзæн суг?Кæй чызг мыл ыскæндзæн зæрдæхалæн хъарæг,   Кæй кæуынæй риздзæн къæдзæх,Кæй фæндыр ысцæгъддзæн мæ иунæджы зарæг,   Чи уадздзæн мæ дугъы йæ бæх?Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй   Фæластон мæ сау зæрдæ дард…Цы ма мын кæндзынæ? Дæ цæстытысыгæй   Æнæхай фæкодтонмæ мард!..

Æнæ фыййау

Хорз фыййау пыхсы дæр ары йæ фосы фæд,   Рындзыл нæ кæны фынæй…Фесæфай, фесæфай, уастæн, нæ фæсивæд, —   Иу бахъаггæнæг дæ нæй!Тар хъæдмæ бацыддæ, пыхсы ныдздзæгъæл дæ, —   Стонг фосæй сонтдæр, зыддæр, —Иугæйттæй агурыс фароны хæтæлтæ,   Стонг фосау сæфыс ды дæр!..Гъæй, джиди! Искуы дæ фыййау куы разарид   Иу сау къæдзæхы сæрæй!Хорз фосы дзугау дæ иумæ куы равзарид   Исчи йæ фарны хъæрæй!..

Салдат

Удæнцой ма фена, махæн нæ цардывæнд   Чи халы барынвæндæй!..О, мæ ныййарæг, æвзаргæ тын ма нывæнд, —   Цухъхъатæ дарæн мын нæй!..Морæ фæсбынæй дæ буц хъæбулы зæрдæ   Нал ысрухскодтай, мæ мад! —Исчи дæ фыртæн куы асæтта йе фсæртæ,   Додой, куы райса йæ над!«Стонгæй мæлын, гыцци!» – никæмæ бадзурдзæн, —   Буц хæринагæн ын – кас…Талынг къазармайы къуымы-иу батулдзæн,   Сау хъæмп – йæ гобан, йæ баз…Иртæст йæ дзыллæйæ, уайтагъддæр базондзæн   Фидиссаг цардæн йæ ад;Усгур лæппуйау дæ ницæуыл бадомдзæн, —   Хорз уа, æвзæр уа – салдат!Исчи куы ныммара искуы дæ дарæджы, —   Чи ма йын райсдзæн йæ туг?Ракæн-иу, ракæ йæ сагъæс дæ хъарæджы,   Аргæвд-иу хистæн нæ хъуг!..О, мæ ныййарæг, уæд дын æз æрбамæлон,   Ма ку!.. Фæуыром дæхи!..Фенæм уал… Фесæфæд сау лæппу цардбæллон, —   Чи мæ цы айса – йæхи!..

Додой

Додой фæкæнат, мæ райгуырæн хæхтæ,Сау фæныкæй уæ куы фенин фæлтау!Зæй уæ фæласа, нæ тæрхонылæгтæ, —Иу ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!..Искæй зæрдæ уæ дзыназгæ нырризæд,Искæмæ бахъарæд адæмы хъыг,Дзыллæйы мæстæй уæ исчи фæриссæд,Иумæ уæ разынæд иу цæстысыг!..Фидар рæхыстæй нын не уæнгтæ сбастой,Рухс кувæндæттæй хынджылæгкæнынц,Мард нын нæ уадзынц, нæ хæхтæ нын байстой,Стырæй, чысылæй нæ уистæй нæмынц…Иугай ныййыстæм, ныууагътам нæ бæстæ,Фос дæр ма афтæ ныппырхкæны сырд, —Фезмæл-ма, фезмæл, нæ фыййау, нæ фæстæ,Иумæ нæ рамбырдкæн, арфæйы дзырд!..Оххай-гъе! Не знаг нæ былмæ фæтæры, —Кадмæ бæлгæйæ æгадæй мæлæм…Адæмы фарнæй къæдзæх дæр ныннæры, —Гъе, мардзæ, исчи! – бынтон сæфт кæнæм!

Катай

Мæ хæлар, мæ уарзон, æнæзонгæ уарзон!Цы номæй дæм бадзурон, уый ма мын зæгъ?..Мæ зæрдыл дæ дарын цы ныфсæй фæразон,Мæ райгуырæн бæстæ, мæ фыдæлты зæхх?Мæ райгуырæн бæстæ! Дæ айнæг къæдзæхæй,Дæ фидар, фæлтæрд риуæй хъусын хъæрзын…Мæ хæлар, мæ уарзон! Дæлзæххæй, уæлзæххæй,Кæмдæриддæр дæ, – тагъд мæ хъæрмæ фæзын!..Хъæр мæрдтæм дæр хъуысы, – куы бамбæхсай барæй,Уæд усы кæрдæны мыггагмæ фæхæт!..Мæ мæгуыр Ирыстон! Æрцæуæг æлдарæй,Тыхгæнæг хæддзуйæ дæ ма уæд, ма, мæт?Тыхгæнæг хæддзумæ кæд искуы фæндонæй,Æууæнккагæй радтай, рæстæнхъæл, дæ бар?..Мæ хæлар, мæ уарзон! Ныммæл мын фæсмонæй,Ды искуы хæддзуйæ куы скæнай æлдар!..

Сидзæргæс

Халон баргъæвст сындзыл.Уад тымыгъ хæссы…Сау айнæджы рындзылНарыхъæу хуыссы…Даргъ æхсæв фыдбонæйЦардудæн хуыздæр…Рухс цæуы кæронæй, —Бадынц ма кæмдæр…Иу зæронд ыскъæты, —'Гас хъæуы уæлдай,Аззади фæсфæдыАцы бæстыхай, —Ма дис кæ йæ бадтыл! —Цуайнаджы уæлхъусАрхайы йæ артылИу саударæг ус.Артдзæсты кæрæтты,Фæныкмæ æнгомБадынц сывæллæттæ, —Чи бæгънæг, чи гом…Уазал æмæ стонгæйБирæгъ дæр тæрсы, —Удхæссæг æввонгæйАхæмты хæссы…– Ма кæут, мæ хуртæ, —Дзуры цæм сæ мад, —Афыцой хъæдуртæ…Абадут æнцад!..Митæйдзаг æхсæлыМары фæздæгæй…Цæстысыг ызгъæлыАгмæ сусæгæй…Хъуырмæ схæддзæ хъарæг:«Дудгæ фæбадаЗæйы бын нæ дарæг,Мах чи фæсайдта!..Фондзæй уæ ныууагътаИу ныййарæгæн, —Мады зæрдæ скъахта, —Царæфтыд фæдæн!..Зондæй мыл фæтых дæ,О, мæ лæджы хай, —Сидзæртæй фæлыгътæИнгæнмæ тæргай!..Буц хъæбул дæм дзуры, —Сфæлмæцыд йæ мад, —Махæн дæр дæ цурыСцæттæ кæ бынат!»Цæстысыг ызгъæлыАгмæ сусæгæй…Митæйдзаг æхсæлыМары фæздæгæй…Бафæллад кæуынæйБинонты кæстæр, —Къонайыл æрфынæйАдæмы хуыздæр!Иууылдæр дæ адылТулдзысты, фæлæу! —Стонг æмæ фæлладылТых хуыссæг кæм нæу!..– О. гытци кæд уыдзæн?Райс-ма, цæй, дæ аг!..– Абадут!.. ФæуыдзæнАлкæй дæр йæ фаг…Аг кæлы йæ былтæй, —«Хъæдуртæ» фыцынц…Алы ран тымбылтæйСидзæртæ хуыссынц…Стонг æмæ кæуынæйЛæг куы сфæлмæцы,Тарф у уæд йæ фынæй, —Маст æм нал хъуысы.Лыстæнмæ цæ хастаМад йæ хъæбулты,Æдæрсгæ цæ нуæрстаАлы бызгъуырты…Скодта цæ рæбынæй,Дæлфæдтæм æрбадт…Гъай-да-гъа! КæуынæйНал æфсæст сæ мад!..Сидзæртæн хъæдуртæСе 'хсæвæр хуыдта,Афтæмæй цын дуртæЦуайнаджы фыхта:Афыцын æфсоныБайрох уа сæ хæрд…Стонг æмгъуыд нæ зоны,Иу сайд ын æгъгъæд!..

Хъуыбады

Сæрдæй, зымæгæй,Гуыбыр, тызмæгæй,Йæ кæрцы мидæг,Ныхасы бадыЗæронд Хъуыбады,Нæ фæндырдзæгъдæг…Кæйдæр дзæгъæлзад,Лæппуйæ баззадЙæ сау бындурыл…Кæдæм-иу бафтыд,Уым-иу фæкафыдКæрдзыны мурыл…Бæгънæг, бæгъæввад,Ыстонг, уысмæн надХуыцауы рæстæй!Цъыфæй ныррæсыд, —Хæфсытæ уасыдЙæ къахы скъуыдтæй…Бын бауай, иунæг,Дзыллæтæй иу лæгКæй нæ рæвдыдта!Фæсмон фæкæна,Мæрдты дзыназа,Дæу чи ныййардта!..Дæу урс æхсырæй,Дæу худгæ-хурæйЧи нæ бафсæста!Дæу цардуалдзæджыЙæ хъарм хъæбысыЧинæ ауызта!Фыййау куы уыди,Уæд-иу хуыссыдиТæдзгæ-ыскъæты;Мит-иу куы уарыд,Уæд-иу ныззарыдКъæдзæхлæгæты…Уæд фос куыд уарзта? —Фæсал цын ластаИæ салд æрчъийæ!..Йæ зард нæ уагъта, —Фæндыр ыскъахтаБæрзбызычъийæ…Бæрзонд урс хæхтæ,Æнкъард къæдзæхтæ,Æгомыг бæласФыййауы уарзынцÆмæ йын зарынцСæ сусæг ныхас.Цæргæсы бæллын,Уæларвы нæрын,Дымгæйы хъарæг,Цæф сæгуыты маст,Æхсæрдзæны хъазт —Фыййауы зарæг…Фæскъæвда хур бонУымæл ривæддон,Рæсугъд хизæнтæ,Æфсæст фосы дзуг,Сæрибары дуг —Фыййауы сæнттæ.Фæлæ нæ амондÆнæ сæрнывондНæ хæссы бирæ! —Æнæ аххосæйФыййауы фосæйНæ хæссы бирæгъ!Æмбаргæ фыййауИæ фосы рæгъауНымадæй дары,Фæлæ ХъуыбадыЙæ фоснымадыФынддæс нæ ары…Кæм цæ агура?Кæмæй цæ кура? —Хъæр цæ кæм уæнды!Лæгдзарм тæнæг у,Æлдар фыдлæг у,Мæлын кæй фæнды?..Фæлидзон, загъта…Йæ фос фæуагътаХъæу-сæр уæзæгыл,Йæхæдæг алыгъд,Дыгурмæ ахызтАдай-æфцæгыл…Ирæй, Кæсæгæй,ФæндырдзæгъдæгæйКæм нæ фæхатти?Цытджын КалачыИæ зарды руаджыСæндæтты бадти.Иæ хорз зарджытæн,Иæ хорз кадджытæнКæрон кæм уыди?Æнæ фæхудгæ,Æнæ фæкæугæЦæм чи лæууыди?!.Йæ къах нæ фæллад,Йæ зард нæ фенадИæ цæугæ-царды…Æрмæст нæ хъæумæКуырмæй фæстæмæÆрцыд Хъуыбады…Сæрдæй, зымæгæй,Гуыбыр-тызмæгæй,Йæ къæрит кæрцыНыхасы бадыЗæронд Хъуыбады, —Нæ йæ зоныс, цы?..

Чи дæ?

Мыггагæй мæ ма фæрс, —Уæздан лæг нæ дæн;Мæ уындмæ мын ма кæс,Нæ бæззын чызгæн.Мæ хæдон – четæнæй,Мæ куырæт – кæттаг,Мæ цухъхъа – цъæх тынæй —Нæхи хохбæстаг.Нымæтхуд, æрчъитæ,Мæронбаст – уæрдæх…Фæрсыс ма мæ: чи дæ?Уæд байхъус дзæбæх!..Æз райгуырддæн хохы…Нæ хъæдкъул ыскъæт, —Ныр дæр мæ нæу рохы, —Æвгъæддон уыд уæд…Рæстмæйы хъуыддагæнСыгъдæгдæр ран хъуыд,Фæлæ дзы мæ мадæнХуыздæр ран нæ уыд.Æлгъыстæн мын баззад…Тæрсын дзы ныр дæр…Рынчынæн «æгæссадДæ уæд» зæгъ, æндæрЙæ бахъуыд-сахатæнМæгуыры бон циу? —Нæ фæци мæ мадæнНæ файнуст, нæ тиу.Нæ йæм уыд фæкæсæг…Йæ мой йæм кæм бадт! —Æмæ йæ фыдвæззæгФæкодта мæ мад.Мæн иу ус фæхаста…Сывæллонахуыр,Йæ дзидзи нæ ластаМæ дзыхæй, мæгуыр.Куыд фæрæзта, уыйас —Æппæтæй дæр фаг!Фæцарддæн æм иу аз,Фæдæн æм дыггаг.Фæхъомыл дæн афтæ, —Æдæрсгæ цыддæн…Кæм заргæ, кæм кафгæÆмбырдтыл зылддæн…Чысыл ма йæ зонынМæ фыды… Хæмæт, —Йæ номæй йæ хонын, —Кæм кодта мæ мæт!Дыггаг ус æрхаста…Æркодтой мæн дæр…Мæ «чындз» мæ нæ уарзта, —Фыдсыл уыд кæмдæр!Йæ рард дæр ысхуыстæй,Йæ рæвдыд дæр – над,Йæ «цу-ма» рæхуыстæй, —Гъеуый дам дын – мад!Мæ фыд-иу къуыригайДзæбидырдзуан цыд,Йæ ус та æригайХæдзар-хæдзар зылд.Цуанон лæг мæрдтæмХæстæгдæр цæры,Йæ мард та уæлмæрдтæмНæ хæддзæкæны!..Фæдзурынц æй алхатт, —Мæ фыдæй хуыздæрЛæг цуаны нæ ахатт.Ныххæррæгъ кæмдæр!Ус хистытæ кодта,Фæуæйкодта зæхх,Цы ардта, уый хордтаÆввонгæй, дзæбæх.Ныр дæр ма æрра дæн,Сывæллонау, сонт, —Уæд та?… Цæй, йæ мадæнЧи амоны зонд?Хæрз дзæгъæл кæй зайын,Уый базыдтон… Ку!Кæуынæй кæй сайын? —Дæсаздзыд лæг у!Ус афæдзы бонмæЙæхиуыл хæцыд, —Уæлладжыры коммæЧындзы та фæцыд.Мæн къæйыл ныууагъта…Йе амæл, йе рæз, —Æвæдздзæгæн загъта:Куыст – цардæн фæрæз!Цы куыстæн бæззыддæнДзæбæхдæр мыздыл? —Уæлыгæс фæцыддæнГуыбыныхæрдыл.Мæ фысымтæ радæй,Мæ хуыссæн – лыстæн,Уæддæр-иу «дæ-да-дæй»Куы ныззарыддæн!Уæлыгæс – бынхорæйФыййау дæр ысдæн, —Дæс мæрты мын хорæйЛæвæрдтой мыздæн.Фыййауæн – уæлæфтау,Хæлынхуд, хызын,Йæ къæбæр – æнæвгъау, —Йæ куыст нæу уæд зын.Æлгъыстæй, уæд надæйЦы нæ бавзæрстон!Уæддæр-иу «дæ-да-дæй»Куы ныццæлхъластон!Æхсæрдæсæмаздзыд —Лæджы бындзæфхад, —Æгæр дæр фæхъазыд,Æгæр дæр фæбадт!Иæхицæн ныссадзыЫсхъæлфындз цæвæг,Уыгæрдæнтæ дасы, —Иæ риуыгъд – бæрæг!Цы цæнгтæ мыл разад,Цы хосдзау уыддæн!Фæлæ ма кæм баззадУыгæрдæн мæнæн! —Гæппæл дæр мын нал уыд.Цы фæци мæ зæхх? —Хæрнæгæн дам бахъуыд.Цу, исты цын зæгъ!Ыссæдз азмæ азгайÆххуырсты цыддæн…Цы нæ кодтон радгай,Цы нæ-иу уыддæн?Мæ архайд, мæ тыхмæЛæг кодта хæлæг;Æккойæ мæ ныхмæКæм лæууыд хæрæг!Мæхи та дын стауын, —Нæ дын зыдтон, цы.Тын уæрдын, тын уафын,Хæрдгæйæ – дæсны;Æрцындзæй, хæсгардæй —Хæрзарæхст, чызгау…Гъеуæддæр «дæ-да-дæй»Чи зарыд мæнау?Йæ бонæй уа зæрдæ! —Куыд хивæнд у, куы!Зæгъ-ма йын: æвзæр дæ, —Уырны йæ бæгуы!Бон хурмæ нывæндыРæсугъд хуры тын,Æхсæв æй æрфæндыМæимæ хæтын.Кæцæй йæм фæсидыСæрибары дуг?Цæмæн дзы æхсидыЦæдæджинагау туг?Йæ бонæй уа, уастæн,Дæргъæрфыг рæсугъд!Кæм лæууы йæ хъазтæнЛæппуйы тæппуд!Куыд уыди йæ фыддзаг?Куыд разылд мæ сæр?Куыд уыдзæн йæ фæстаг?Нæ зонын ныр дæр…Йæ уындæй куы райдиМæ зæрдæ, куы та,Цыма йæ фæсайди, —Йе сæфт дзы уыдта…Куыддæр-иу ныхъхъус дæн,Фæлыгътæн-иу дард…Аргъ нал уыд мæ куыстæн,Ысуæлдай мæ цард…Быцæугонд хъæуимæ…Æмгартæй тæрсын…Гъей, зæрдæ, дæуимæКæй бон у хæцын?!.Цæмæн-иу мæм кастиМæ сæфтхуры хай?Цæмæн-иу фæраст иМæ рæзты чызгай?Цæмæн-иу мæм бахудтХъуызгæ-мидбылты?Цæмæн мæ хъуыд агъуд, —Ливорджын дæн цы?Ныббар мын, кæд дардæйМæ ныхас хæссын, —Мæстджынæй, æнкъардæйМæ сæнттæ мысын…Нæ зымæг ингæн у, —Иæ зæйтæ – нæ мæт;Нæ фæззæг куыстæн у,Нæ уалдзæг – дзæнæт.Хур арæхдæр тавы,Ысулæфы зæхх,Сæгъ хъæмпæй нæ давы, —Нæ хуссæрттæ – цъæх.Фæмил вæййынц хæхтæ,Фæбур вæййы дон,Æртæхынц нæм мæргътæ,Фæтынг вæййы бон.Фæзыны гæлæбу…Зынг фесты зæрдæ…Гъе, мардзæ, нæ лæппу! —Цы фæдæ, кæм дæ?!.Дæ хъару нын равдис! —Куыддæрфæнды уæд, —Ирæдисæн бар ис:Йе – фыр, йе – рæуæд.Мæ ирæд цæттæ у…Æххуырсты мыздæйÆрымбырд… Цы хъæуы, —Æппæт дæр хыгъдæй.Мæ фосæн цын дардтонМæхи армæй цæхх,Сæ мадæн цын ссардтонДыууæ галæй бæх.Æнæуый, цы зæгъай, —Æппæтæй рæвдыд…Мæ сагъæс, мæ катай —Чызгайæн йæ фыд.Мæгуыр лæгмæ – схъæлдзырд,Æнæбарвæссон;Хъæубæсты – хъæды сырд,Хæдзары – Сырдон.Дзырды бар кæй уадзы,Кæй фæрсы фæндæй?Чызг тайы, дзыназы,Мад судзы мæстæй…Æмвæнд ыстæм рагæй…Мад циу? Мад нæ фарсХæцдзæнис дæндагæй…Фыд… Фыд у цъæх арс!Фæкодтон нывæндтæ, —Мæ куывд мын ХуыцауНæ исы… Мæ зæрдæЫсдзæгъæл, ыссау…Кæй барвитон курæг?Кæй та равдæла?Цæй мæгуыр дæ, иунæг.Дæ мад амæла!Кæй барвитон курæг?Æфсæрмлæг кæм и?Мæ лæгтæм лæбурæгКуы скæна йæхи?Мæхæдæг фæцæуон, —Уæд ноджы фыддæр, —Куы нæ йæм фæлæууон,Куы сдзурон æз дæр!..Кæй та цын æй курынцУый ацы сахатСæхуыддæг дæр дзурынц.Нæ йæ дæтты мад.Иæ чызг дæр кæм комы?!.Фæкъæйных цæм и, —Йæ дзыггутæ тоны,Æргæвды йæхи…Æрвиты мæм ал-хатт:«Цы фæдæ, кæм дæ?Мæлынмæ мæ ма радт,Фæзын, кæд лæг дæ!»Гъеуый дын мæ митæ, —Куыдфæнды цæ дом!Фæрсыс ма мæ: чи дæ? —Уæд иунæг – мæ ном!

Всати

Бирæйы фæфæндыРайсомæй хуыссын…Хур æркаст… нывæндыХохæй хохмæ тын…Комæй коммæ хъазгæ,Царды хос хæссы…Цард тындзы йæ размæ…Всати ма хуыссы…Всатийæ зæронддæрДауджытæм кæм и? —Хæхтæй дæр бæрзонддæрЧиу, уый йæ фæци.Мит лæджы цæст сайы, —Схиз æм, уæд – ныхас! —Раст йæ астæу зайыСтыр нæзыбæлас;Дон кæлы йæ рæзтыУрс æхсæрдзæнтæй;Цъититæ йæ фæрстыБадынц их-зæйтæй.Фалæрдæм лæбырынцСау дуры цæндтæ;Тар хъæдæй нæ зынынцАрф, уынгæг кæмттæ…Урсурсид дзæгъгъатæйБандæттæ, тæрхæг;Саджы урс сыкъатæйВсатийæн – сынтæг…Арсы хъуын – йæ лыстæн,Тинтычъи – йæ баз…Цæй, хуыссæд! – йæ куыстæнСæфынæй нæу тас…Авд лæппуйы зилынцВсатийы алфарс,Залмы сыфтæ тилынц, —Бындз нæ уадзынц 'ввахс.Иннæ авд æддæдæрАходæн фыцынц…Физонæг фæхъæбæр,Фæхсынтæ нæрсынц…– Оф, оф! – загъта Всати, —Арв кæмдæр нæры…Рахъил, дурыл сбадти…Аходæнхæры…Комæй, чидæр зары…Всати 'хсыны агъд…– Чи та нæ хъыгдары?Акæсут-ма тагъд!Дарддзæст лæппу арастАйнæджы былмæ,Къухаууонæй акастСау комы бынмæ…– Федтон, – загъта, – диссаг:КомынарæджыКурынц иу мæллæг сагФараст барæджы!..Топп – йерæдзыпп, хъримаг,Бæх – саулох бæхтæ…Исты цын хæринагК'уаид уал цæттæ!.. —– Гъе, 'рра! – Всати загъта, —Ахæмты тыххæйУастырджи фæдавтаФос нæ мæгуыртæй;Ауадз цæ йæхимæ! —Уый та цæ хынцдзæн,Давæггаг фыдимæКарз арахъхъ дæддзæн!..Бирæ нал уыд хурæй…Зарынц та кæмдæр…Дарддзæст лæппу дурæйАкаст та ныр дæр…Авд цуаноны бадынцАйнæджы ныхыл,Тынг хъазуатæй зарынц,Нал хæцынц зæххыл…– О, уæрæйдæ, Всати!Ракæс, рафæлгæс,Бæрзондæй ныллæгмæХорз нæ бафæдзæхс!Мах – дæуазæг, Всати,Ды – нæ фæдзæхсæг!Бæрзондæй ныллæгмæРакæс, рафæлгæс!..Дзабыр нæй, – æрчъитæ!Топп рæхсæнтæй баст,Пакахуд нысчъилтæ,Сæр æхсырфæй даст…– Гъе, ныр, гъе, нæхион, —Разын ныр рæдау!Аскъæр цыл нæ сион,Хорз цæ фен, лæгау.

Уæлмæрдты

Мах хуызæн мардмæ нæ цæуынц æндæр рæтты…Фезмæлæн нал уыди абон нæ уæлмæрдты   Стырæй, чысылæй, —Уыйбæрц æрцæугæ нæма федтон иу ранмæ,Уыйбæрц æркæсгæ нæма федтон иу зианмæ   Хохæй, быдырæй…Иунæг лæппу йын уыд сау куырм зæронд фыдæн,Дарын æй байдыдта… Абон йæ сау сынтæн   Бахъуыд йæ сагой!Кусынмæ диссаг, æфсымæр æмгаримæ,Уарзон хъæубæсты… Нæ хохæй Уæлладжырмæ   Айхъуыст йæ хорз кой.Адджын хæринагæй йе стонг нæ басаста,Усгур лæппуйау дзæбæхæн нæ раласта   Цухъхъа йæ рагъæй…Хъал митæ кæнын лæппуйы та ценнæ уыд? —Абоны онг нæм йæ къахыл нæ фендæуыд   Дзабыр сæракæй…Абон æм бакæс, – йæхи дын куыд сарæзта! —Нарæг йæ астæу, чындздзон чызгау, балвæста,   Алцæмæй ифтонг:Алы рæсугъд дзаума, алы хæрдгæбæстæ…Исчи йæ федта цы искуы хæцæнгæрзтæ   Даргæ ныры онг?Раст цыма схъомыл и топпимæ, кардимæ!..Науæд уæлбæхæй йæ исчи æмгаримæ   Федта цы балцы? —Байраг сæ хæдзары никуы уыд, афтæмæйАбадт æввонгæй, рæсугъд ифтонг алцæмæй,   Урс бæх йæ разы!..Сагъæс фæсабыр… Фæхъус æсты устытæ…Мардмæ æрбахæстæг иу лæг… Йæ цæстытæ   Нал зынынц чъиуæй.Цæсгом нымпылдтытæ, зачъетæ урс-урсид,Гасæй йæ уæлæ хæлынхуд, кæрцы къæрит…   Дис кæнын: чи у ай?Чъизи дæрзæг къухæй цæстысыг асхъаудта,Стæй дзы йæ зачъетæ тонæгау адаудта…   Бахæстæг бæхмæ.Радтой йæм идон… Сæ уæлхъус æгуыппæгæйАдæм ныккастæсты иуыл æмхуызонæй   Уайтагъддæр зæхмæ…Алæууыд иу дзæвгар лæг дæр зæхмæ кæсгæ,Уыйфæстæ – гъай-дагъа! – райста, дзырдарæхсгæ   Диссæгтæ дзурын.Чи ма цæ зоны? Кæд дæм цæ нæ ныффыссон,Ма мæ рахъаст кæ, мæ хæлар, мæ иубæстон, —   Дардмæ дæ курын!– Рухсаг у, загъта, цæуыс нæ æххæст лæгæй,Арæзт æппæтæй… Фæцух дæ æрмæст бæхæй,   Хорз бæх нæ арынц.Терк-Турчы рæгъаумæ абон фæцыдысты,Зæххæн йæ кæрæтты дардыл æрзылдысты,   Алы ран сгарынц:Рахиз фæрсты дзы фæлгæсгæ йæ быдыртæм,Галиу фæрсты та дзы хъахъæнгæ донбылтæм,   Никуы 'мæ ницы!Нæй дзы дæ аггаг бæх!.. Уалæ уæларв зæххы,Иу бур айнæджы бын хизынц æртæ бæхы, —   Табу йæхицæн! —Уастырджийы æртæ сызгъæрин æфсургъы.Ардыггаг ласай, – йæ зæвæтæй риуыгъы;   Фалладжы ласай, —Стонг бирæгъау дæм лæбурдзæн йæ дæндагæй;Астæуыггаг æфсургъ лидзаг у фæндагæй, —   Хорæй йæ расай!Арвы Куырдалæгонмæ-иу æй схæццæ кæ!Болат æндонæй дын скæндзæн йæ цæфхæдтæ,   Болат зæгæлтæФидар йæ сæфтджыты стæгмæ куы ныссадза,Нагъæй æфтаугæ хæрхидон куы сараза, —   Гъе, уæд цæттæ дæ!Де фсургъыл дын идон афтаудзæн мæйы фырт,Стæй йыл сызгъæрин саргъ авæрдзæн хуры фырт   Ехс дæр дын ратдзæн.Сбад-иу дæ бæхыл! Уырдыджы æнæ цудгæ,Сиргæ тæссæртты, хæрды дын æвæлмæцгæ   Бирæ фæуайдзæн.Бафтдзынæ иу ран æртæ фæндаджы ныхмæ…Ма бабæлл дæллагмæ, канд дæр йæ уæрæхмæ, —   Туджджынты фæд у!Ма бабæлл уæллагмæ, – тугисджытæм хæссы!Астæуыггагæй дæ бæх дæр куыд нæ тæрсы,   Афтæ дæу кæд у?Райс æй дæ фæндагæн!.. Иу йæхсы февзидтмæБахæццæ уыдзынæ иу æрдуйы хидмæ,   Маргъ ыл нæ тæхы!Армытъæпæнæй чъылбыс-иу куыд фелвæса,Де фсургъы агъдæй та чъепси куыд фесхъиуа,   Афтæ цæв бæхы!Мæрдты дуармæ дæ дæ цæстфæныкъулынмæБаскъæфдзæн де фсургъ раст хураныгуылынмæ…   Бакæс-иу 'гъдаумæ!Дуар дын нæ кæндзысты, «аныгуылд хур», зæгъгæ,Ам куыд уыд, уым дæр дæ кувæг – дæхи зæрдæ, —   Скув-иу Хуыцаумæ!«О, Хуыцауты Хуыцау! Ме сфæлдисæг Хуыцау!Рауадз, дæ хорзæхæй, хур фæныгуылынау,   Хæхтыл дыдзы хур!»Хæхты дыдзы хур дæм уайтагъддæр ракæсдзæн…Мæрдты 'фсæн дуæрттæ дын иу уæйыг бакæндзæн…   Фыд, хорз æм ма сдзур!Уырдыгæй фалæмæ зоны дæ фæндæгтæХуры фырт. Уый дын ныр дзурдзæн сæ диссæгтæ,   Сеппæт, куыд æсты…Къæсæры мидæгæй, – уырдæм ныр бахызтæ, —Иу гадза бастæй. Йæ хуылфæй йæ къæбыстæ   Бæхмæ рæйдзысты…– Ай та цы диссаг у? – Дис дæр куыд нæ кæнай?Афтæ цæмæн у? – фæрсдзынæ. – Цæмæн зæгъай?   Де мбал дын сиддзæн:– Ай-иу йæ карзæй, йæ налат хуыснæгдзауæйСæфтмæ æртардта хъæу… Гъе, ныр мæрдты ’гъдауæй   Йæ хæстæ фиддзæн.Ацу-иу уырдыгæй!.. Хъуысдзæн дæм алывыд…Лæг æмæ ус хуыссынц… Галдзарм сæ быны тыд,   Галдзарм сæ уæлæ.Тонынц сæ иуырдæм, тонынц сæ иннæрдæм, —Не ххæсынц лæгыл дæр, усыл дæр ничердæм.   Диссаг та уæлæ!Дис дæр куыд нæ кæнай! – Ай та цæмæн афтæ?Ай та цæмæн зæгъай? Адон сæдæ азтæ   Иумæ фæтыдтой, —Гъемæ куыдфæстæмæ ал-райсом, алызæрТынгдæрæй тынгдæр-иу кодта сæ загъды хъæр, —   Фидыд нæ зыдтой;Иргъæвынмæ цæм цыдысты æндæр сыхæй…Гъе ныр мæрдты 'гъдауæй фидынц сæ хæсы хай!..   Ацу та фалдæр!Иу ранæй та дæм æрыхъуысдзæн сусæг дзырд:Лæг æмæ усæн тæрхъусдзарм сæ быны тыд, —   Галдзармæй фагдæр!Иннæ тæрхъусдзарм сæ уæлæ æрдыдæгътæ…Диссаг! – зæгъдзынæ та, – ай та цæмæн афтæ? —   Ай та, куы зæгъай, —– Адон цæргæ-цæрын уарзтой кæрæдзийы,Ам æй æххæст кæнынц; ам дæр зæрдæмийæ   Не сты æнæ хай!Ацу-иу уырдыгæй! Ус лæудзæн хибарæй, —Калмы цъарæй йыл хъуырбæттæн, хæфсы цъарæй   Усыл сæрбæттæн…– Ай та цæмæн афтæ? – Ай та, куы бафæрсай, —Барæсчъи даргæйæ сусæгæй бонæн сайд   Кодта йæ мæрдтæн! —Ам цын æй фиды ныр… Ацу та! Иу ранæйЗгъæлдзæн хуыр: къæдзæхы скъуыдтæ дзы теманæй   Иу ус æмпъузы.Ай та цæмæн афтæ? – Ай та кæйдæр лæгæнДзаума лыстæг хуыдта, ставд та – йæхи лæгæн   Гъеныр ам кусы!..Ацу-иу уырдыгæй! Иу усы риуыл таЗилынц хæд-зилгæйæ стыр куыройы фыдтæ;   Хохы дзæгъгъатæБонæй, æхсæвæй, æнæ раивадæгæй,Ссынц æмæ се 'ссад нæ кæлы фæлгæтæгæй…   Цавæр у ай та?– Ай та куыройгæсæй адæмы къæссатæйИста æгæр бирæ, давта цын се ссадæй…   Давын зын у, цы?!.Ацу-иу уырдыгæй!.. Байхъус æхсæрдзæнмæ:Урс æхсыр къуыстилтæй хохы йас цæхкæрмæ   Иу ус фæрсудзы.Гас къæртайы дзаг ыл карз ахсæн аскъæры, —Карчы нæмыджы йас цыхт ын дзы равзæры, —   Ай дæр та диссаг!Ай та уæлæуыл æлгъин уыд йæ хъæздыгæй,«Нæи, нæй»-иу кодта, нæ иста йæ хæндыгæй   Уазæгæн урссаг.Ацу-иу уырдыгæй! Иу ус дæ хæдразыИу чысыл къоппæй мæцъисæй нæ фæразы   Гуымбыл фæлдахын…– Ай та цæмæн афтæ? – Ай та йæ уæлæуыл«Ис мæм»-иу кодта, нæ уагъта æндæр хъæуыл   Уазæг æздахын.Ацу-иу уырдыгæй ноджы хуыздæр бæстæм!..Иу лæг йæ усимæ иумæ фæрсæй-фæрстæм   Бадынц æргомæй;Стыр фынг сæ разы æртасыд йæ фырдзагæйАлы нуазинагæй, алы хæринагæй,   Басæй, цæхдонæй, —Иуыл куыд æмбæлы, – нуры, цывзыхъæстæ…Цас дæр дзы хъауынц, – сæ фынг та хæрды фæстæ   Свæййы уæззаудæр.– Ай та цы диссаг у? – Адон сæ цæрынылЦас мæгуырдæр кодтой, уыйас сæ кæрдзыныл   Кодтой рæдаудæр.Ацу-иу уырдыгæй! Арф къæдзæхбын мæсчъыИу лæг хуыртæ хæссы хæлд æнæбын тæсчъы,   – Ай та цы кодта?Ай та сыхагимæ кайаг уыд арæнæй,Иумæййаг зæхх-иу æрбарста мæнг барæнæй,   Ард-иу ыл хордта.Ацу-иу уырдыгæй!.. Иу рæсугъд уæзæгылИу лæджы рихитæ астæумæ кæрдæгыл   Стонг гал æууилы…– Ай та цы диссаг у? – гал ма нæ фæхизыАхæм цъæх кæрдæгыл?!. – Ай та йæ цæдисы   Срæстмæйыл зилы:Ай-иу йæхи галæн 'взаргæ хос ракалдта,Цæдисонæн та-иу хъæмпы мур адардта, —   Ай дын йæ хабар!Ацу-иу уырдыгæй!.. Фурдæн æй астæу хуыскъ,Карды комæй йæм хид; халоны айчы хъуызг —   Лæгæн йæ хæдзар;Судзины бын та дуар 'гасæй йæ хæдзармæ…– Ай та цы диссаг у? – Ай та йæ адзалмæ   Царди æмбæхстæй;Уазæг нæ уагъта йæхимæ цæрæнбонты,Сау зæрдæ дардта, фæсырдта йæ бинонты,   Амард æлгъыстæй…Ацу-иу уырдыгæй!.. Иу лæг фæдисаг у:Ихы ныссалди йæ хъуырмæ!.. Цы диссаг у,   Цуавæр у ай та?– Ай та æмгары хæдзармæ хъуызаг уыдиАлы æнафоны… Гъе 'мæ фæрæдыди…   Ай дын йæ пайда!Ацу-иу уырдыгæй! Иу ихын мæсыджыИхын къæлæтджынты бадынц æртæ лæджы,   Их фынг сæ разы;Ихæй сæ лæдзджытæ, галиу сæ ныхæстæ,Их сæрдасæн цын сæ галиу сæрыфæхстæ   Роцъотæм дасы.Ай та цы диссаг у? – Адæм сæ тæрхоныХорзæн-иу равзæрстой алы хатт адоны,   Бар цæм-иу радтой.Адон-иу фарсласæн сабийæ таубимæКодтой сæ мæнг ардæй, растæн хæрамимæ   Иу барæн дардтой.Ацу-иу уырдыгæй!.. Иу рæсугъд уæзæгылУрс æвзист галуаны, урс æвзист тæрхæгыл   Баддзысты базтылИннæ æртæ лæджы… Де 'мбал цæ хорз зоны:Адон куыд фæрæзтой, афтæ сæ тæрхоны   Архайдтой растыл!..Бирæ дæ нал хъæуы уырдыгæй дзæнæтмæ;Бæхмæ куы февзидай, – иу цæсты тъæбæртмæ   Фестдзæн йæ разы.Бæхæй æрхиздзынæ… Бирæ сывæллæттæАлгъуызон дзауматы, алы азыккæттæ   Цъæх нæууыл хъазы…Чи дæ йæ мад хоны, чи дæ йæ фыд хоны,Чи дзы бæгъæввад у, чи та дзы ронбæгъд у,   Чи та æнæ худ.Худтæ сæ рæтты тъыст, рæттæ сæ хъуырты 'фтыд,Дзабыртæ – фæдджиты, фæдджитæ сæртыл тыд.   Ма цыл-иу бахуд!Алкæй дæр барæвдау! Алкæй йæ дзауматыСараз, куыд æмбæлы! Семæ-иу дзæнæты   Дуаргæрон балæу!Мидæмæ хизын дæ истуг нæ уадздзысты,Сывæллæттæ та цын хизын нæ комдзысты   Уырдæм æнæ дæу!Фегом уыдзысты уæд авд сызгъæрин дуары!..Мæрдты Барастыр дæм ницы рæдыд ары   Мæрдты хъуыддагæй…Рухсаг у, рухсаг! Иæ рахиз фарсырдыгæйНæууыл дæ бадæн!.. Ныр ацыддæ ардыгæй,   Нал дæ ныр махæй!Адæм дын абон цы хорз æгъдæуттæ радтой,Ацы дзыллæ дыл цы цæстысыг фæкалдтой,   Уый дын æххуысаг!Мады хъæбысау дын адджын уæд ацы зæхх,Уды хæларæй фæлдыст дын уæд ацы бæх.   Рухсаг у, рухсаг!..Дзырд фæци зæронд лæг, айста къух идонæй…«Рухсаг у, рухсаг!» – йæ фæдыл æмхуызонæй   Дзыллæтæ загътой…Адæм æрбадтысты мæгуыры хæрнæгыл,Устытæ ма уæддæр судзаджы уæлмæрдыл   Хъарджытæ уагътой…