скачать книгу бесплатно
Ана бүре төпчеген алгы тәпие белән төртеп тә җибәрде әле. Чатан тәпи, бичаракай, тәгәрәп үк китте. Хәтта чинап җибәрде.
Ана бүренең моннан егерме чакрымнар гына җирдә запас өне бар. Кайда икәнен бары үзе генә белә. Кайчакларны кереп, бераз ял да итеп чыга. Дөнья эшен белеп булмый, запас өнсез яшәргә ярамый. Бу сыйфатны да алар бер-берләренә буыннан-буынга кайчандыр Тәңренең үзе биргәнчә түкми-чәчми тапшырып киләләр. Запас өннең кирәге менә хәзер чыгып куйды бит. Ана бүре балаларын шунда күчерергә карар итте. Шушы кичтә, төн эчендә үк. Чөнки аларны монда калдырырга ярамый. Кешеләр бирегә янәдән киләчәк. Ана бүре шунысын да ишетеп белә: районның Хәзерләүләр конторасына бер бүре баласы тотып китерүчегә бер капчык он, бер капчык шикәр бирәләр икән. Әгәр инде Ана бүренең үзен үк тотып китерсәң, өч көпчәкле мотоцикл белән бүләклиләр, имеш. Ана бүре үз тормыш тәҗрибәсеннән шуны да сиземли: Кеше дигән зат, дөнья малы дигәндә, җанын кызганмый, бер карында яралган туганының бугазын чәйнәргә әзер. Бу очракта да аптырап калмаслар. Әлегә берни аңламаган, бернидән шикләнмәгән җиде бүре баласы уйнап йөргән аланга, капчык авызларын киң ачып, иртәгә үк менеп җитәрләр. Ана бүре янәдән: «Кешеләр соң безне ни дип шулкадәр сөймиләр икән?» – дип уйлап алды. Җир өстен сафлыкта, пакьлектә тоту өчен, Табигать-анабыз тарафыннан махсус расланган санитарлар булуыбызны белмиләр микәнни?
Бу кадәре шулай. Аланнан мөмкин кадәр тизрәк ычкынырга кирәк. Ана бүре балалары янына тәмам арып-талып кайтса да, кичләрен аларга алдагы көннәрендә хәвеф-хәтәрсез көн итү өчен иң кирәкле сабакларны бирергә дә өлгерә иде. Болары да – аңа Тәңре йөкләгән бурыч. Менә бүген дә, шушы кым-кырыс арада да: «Балакайларым, алдыгызда кызыл флажокларга юлыксагыз югалып калмагыз!» – дип кисәтте. Нәрсә соң ул кызыл флажок? Нигә аның алдында югалып калмаска? Аларын аңлатып торырга ара калмады. Алай да янә бер тапкыр: «Юлыгызда кызыл флажокка юлыксагыз югалып калмагыз, тотып ашамас», – дип кабатлауны кирәк тапты. Шунда ук тизрәк күченү эшләренә дә кереште. Балаларын муеннарыннан кабып, ашыгычлык белән берәм-берәмләп запастагы өненә ташый башлады.
* * *
Газинур кичә аланда гамьсез уйнаган көчекләрнең бүре балалары булуларын кызларына әйтмәде. Куркырлар дип уйлады. Аларны кулга алырга ярамаганын да әйтмәде. Бу аланнан тизрәк төшеп китү ягын гына ашыктырды.
Төнлә бөтен Чыпчык урманын каплап, дөбер-шатыр күк күкрәп, күзләрне чагылдырып яшен яшьнәп, бик көчле яңгыр ишеп китте. Юкәләр чәчәк атарга җыенганда, мондый яңгырның бик үк кирәге дә юк. Яңгыр чәчәкләрдәге нектарны юа. Әмма әйләнә-тирәдәге юкәләр төрлесе төрле яшьтә. Берләре инде чәчәк атарга керешсәләр, икенчеләре әле җыеналар гына. Яңгырның зыяны зур булмады. Киресенчә, шифасы күп булгандыр әле. Ничә көннәр торган эсселектән соң урман бөтенләй сафланып китте. Ә бал булачак. Анысы шиксез!
Умарталыкта эш һәрчак муеннан. Әнә бер оя күч аерырга ниятли. Ирек куйсаң, очып чыгарлар да буең җитмәс биеклеккә кунарлар. Ул агач башына озын баскычлар куеп менәргә калса, кыен була инде. Яхшысы – күчне очып чыкканчы ук җыеп алу. Ә кызлары, әтиләре янына килеп, янәдән теге көчекләр янына меник әле, дип сорый башладылар. Аларның усал, кансыз бүре балалары икәнен белмиләр бит. Газинур да кызларының бәләкәй генә үтенечләрен үтәми калучымы соң?!
– Алар барысы да нинди арыклар. Әнкәләренең сөте җитеп бетмидер. Ә Чатан сыйрак арада иң арыгы. Монда кичтән калган ярты чуен тәмле ашыбыз бар. Әниләре дә кайтмаган булса, барысы да нык ачыкканнардыр, – дип, аерым савытка салып, кызлары шул калган ашны да алдылар.
Бу юлы Газинур, күп еллар рәттән үзе белән умарталыкка алып йөри торган, ярык түтәле булса да, берданкасын да алды. Алар аланга килеп кергәндә, әниләре шунда булса, Алла сакласын! Газинурларны, хуш килдегез, әйдүк, түрдән узыгыз, дип каршы алмас.
Бүреләр алар, мылтыкның үзеннән бигрәк, дары исеннән куркалар. Дәһшәт бит дарыда. Утны ул чәчә. Курыксалар, шул инде. Саклану максатларында дигәндәй, Газинур, мылтыгын һавага төбәп, бөтен урманны яңгыратып, берне гөрселдәтте. Мылтык тавышын Чыпчык урманының бер почмагында да ишетми калмаганнардыр. Хәзер алар менәчәк аланда да.
Менсәләр… Кичә котырынып-әүмәкләшеп бүре балалары уйнаган алан буп-буш, тып-тын. Аланнан дошман явы узган диярсең. Шушы кыска төн эчендә, коеп яңгыр яуганда, Ана бүре балаларын запастагы өненә күчереп тә өлгергән. Ни арада? Җидәү иделәр бит. Үзендә дә чыдамлык бар икән. Запас өне моннан егерме чакрымнарда гына булса да, ике якка кырык чакрым. Җидесен ташып өлгерткәнче өч йөз чакрымнарга басамы? Кып-кыска җәйге төн эчендә бит. Коры чыдамлык кына түгел, Тәңренең үзе тарафыннан йөкләтелгән ыру-нәселен саклау бурычы, аңардан да бигрәк балаларын өзелеп сөю, ярату көче әрле-бирле чаптыргандыр инде бичара Ананы. Хәер, бала дигән татлы җан ут йоттыра аналарга.
Әлеге аланнан әз генә өстәрәк, чыршы, нарат үсентеләре утырту өченме, урманчылар трактор белән сызган киң генә ызан бар. Яңгыр алдыннан гына аны тырма белән тырмалап та чыкканнар. Ана бүре балаларын яңа өненә ташыганда, муеныннан каптырган көчекләрен шул ызан өстенә салып, еш кына ял иткән. Аның аяк эзләре дә җир өстендә ярылып ята.
– Әтием, кичә монда калган көчекләр кая киткәннәр соң? – диде Айгөл, гаҗәпкә калып.
– Кызым, алар эт балалары түгел иде бит. Алар – җидесе дә бүре балалары. Сезне куркытмас өчен, бу турыда мин сезгә әйтмәдем генә.
– Бүре балалары?! – диделәр кызлары икесе дә беравыздан.
– Теге мин кулга алган иң матуры, чатан тәпилесе дәме?
– Барысы да, барысы да, кызым.
– Абау! – диде Гөлшат. – Ничек инде алар бүре балалары булсыннар? Үзләре нинди матурлар. Шаяннар. Ышанасы да килми.
– Ә башка кош-корт, җәнлекләрнең балалары матур түгелләрмени? Тавык чебешләре, үрдәк бәбкәләре? Кәҗә, сарык бәрәннәре нинди матурлар. Бозаулар, колыннар сокланып туймаслык. Тумыштан ук тешләре ыржаеп торса да, хәтта крокодил балалары да матур. Табигать аларны шулай матур итеп тудыра.
– Әниләре аларны сөйсен, яратсын өчен! – дип куәтләде әтисе сүзен Айгөл.
– Әйе, нәкъ шулай, кызым, – дип килеште Газинур.
– Чатан аякны мин кочагыма алып сөйдем. Башыннан сыйпадым. Иркәләдем. Борын очыннан гына хәтта ике-өч тапкыр пәп итеп тә алдым. Аннан бернинди дә бүре исе килмәде. Бик сәер, – дип сузды Айгөл.
– Күп булса, ай ярымлык баладан нинди бүре исе килсен, кызым? – диде Газинур.
Шулчакны менә мә! Моңарчы каядыр качып яткан җиреннән чыгып, озын койрыгын болгый-болгый, алар алдына Чатан сыйрак килеп басты.
– Чү әле, чү! Бу кем була соң әле? – дип куйды хәтта Газинур да, тәмам аптырашка калган хәлдә.
– Бу безнең Чатан сыйрак бит! – дип, Айгөл аны шундук кочагына алды.
– Алай-й-й! – дип сузды Газинур. – Аңлашыла-а, димәк, Ана бүре төпчеген үзләре белән алмаган. Әллә монысы артыннан әле кайтып өлгермәдеме икән? Алай түгелдер. Өлгерер иде. Сәбәп бөтенләй башкада. Сәбәп бездә булырга тиеш. Ана бүре төпчегенә: «Балам, үпкәләмә дә, чинама да. Үзәгемнең ничек өзелгәнен, мең-мең кисәкләргә телгәләнгәнен үзем генә беләм. Әмма сине, нәнием, үзебез белән ала алмыйм. Син Кешеләр кулында булгансың. Синнән, бар урманга сибелеп, Кешеләр исе килә. Ә Кешеләр – безнең иң хәтәр дошманнарыбыз. Йөрәгем ни сыкраса да, ни телгәләнсә дә, сине абыйларың янына, запас өнебезгә ала алмыйм, җаным. Абыйларыңның иминлеге хакына. Гәрчә арагызда иң яраткан, сөеп-иркәләп туймаган балам син булсаң да. Үпкәләмә, шыңшыма, кичерә күр мине, наныем. Урманыбыз киң, иркен. Үз кочагына сине генә сыйдырыр әле. Бүгеннән үз көнеңне үзең күрә башла, балам. Хәзергә сау бул, үскәнем. Кем белә, бәлкем, урман сукмакларында очрашырга да язгандыр. Ә бүген сине шушы аланда калдырырга мәҗбүрмен», – дигәндер.
Каршына койрык болгап килеп баскан Чатанны Гөлшат апасы кулына алып сөя, иркәли башлады. Тегесе дә, кыргый бүре баласы димәссең, гөнаһсыз бер сабый булып, апасының җылы кочагына сеңеп үк кереп ятты.
– Тамагы ачтыр аның, кызым. Башта ашатыгыз әле үзен, – диде әтиләре.
Шуны гына көткән Чатан, алдына куйган тәлинкәдән шупыр-шупыр китереп, токмач шулпасы чөмерә башлады.
– Әнисе дә ташлаган. Абыйлары да юк. Шушы аланда берьялгызы нишләр инде ул? Нәрсә ашар? Ачка үлмәсме? Әйдәгез, аны үзебез белән аска, безнең аланга алыйк, – дип сорый башладылар Газинурның кызлары.
– Ярамый аны моннан алырга! – дип кырт кисте әтиләре. – Бәлкем, әниләре кире уйлар. Төпчеген берьялгызы калдырып китү аңа да җиңел булмагандыр. Килер дә алыр. Бала дигәндә, ана кеше күп киртәләрне җимереп уза. Ярамаганнарын да хәтта. Туйганчы ашатыгыз үзен. Калган ашын тәлинкә белән алдына куеп калдырыгыз. Уйлар-уйлар да әнисе, бәлкем, бер-ике көннән килеп алыр. Өзелеп сагыну хисе Кеше исен генә түгел, әллә нинди тирән үпкәләрне, шикләнүләрне дә оныттыра ул. Калдырыгыз үзен. Иртәгә тагын менәрсез, ашатып төшәрсез. Ул – урман иясе, булачак кансыз ерткыч. Кешеләр арасында аңа барыбер урын юк…
Ашап туйгач, бер кикереп тә куйгач, Чатан йөгереп кенә аланны әйләнеп килде. Апалары белән куышлы уйнарга да исәбе бар. Күзләрендә әнисе ташлап китү кайгысы да, апалары белән күрешү шатлыгы да чагыла. Нишләргә? Чатанны кая куярга? «Кешеләр арасында аңа урын юк» дип, кистереп әйтте әтиләре. Апалары Чатанны өн авызына илттеләр.
– Утыр шушында гына. Беркая да чыкма. Юкса үзеңне бүреләр тотып ашарлар, – дип кисәттеләр. Ә үзләре: – Бүре баласын бүреләр тотып ашамас инде, – дип елмаештылар.
– Алай да, Чатан, безне тыңла. Бу аланнан беркая да читкә китмә. Юкса адашырсың, – дип, бармак янап кисәттеләр. – Көт безне. Хәлеңне белергә иртәгә дә менәрбез. Тәмле аш белән сыйларбыз. Ярар, хәзергә сау булып тор, – дип, – кат-кат пәп итеп, үз аланнарына төшеп киттеләр.
* * *
Бал чорында умартачыга ял да юк, йокы да юк. Бал сезоны! Ләкин ул бик кыска. Шулай булгач, синең бөтен эш-гамәлләрең шушы сезонның бөтен мөмкинлекләреннән киң файдаланып калуга корылган булырга тиеш. Быел шалашымны урманның иң матур аланына корып куйдым дип, һаваланып йөри алмыйсың. Башта Газинурның кортлары күч аерып аптыраттылар. Кирәк нәрсә, матур күренеш. Кәек гаиләләр күч аера алмыйлар. Ләкин вакыты түгел. Күч чыгарган умарта гаиләсе кәегеп кала. Бал җыярга аның көче кими. Утыз сутый бәрәңге бакчасын бер өй бала-чагасы булган ишле гаилә тизрәк утап чыгармы, әллә ике-өч бөртек карт пенсионерлар яшәгән гаиләме? Әлбәттә, ишле гаилә! Бал кортлары да шулай. Нектарны ишләре зур, көчле булган корт гаиләсе күбрәк җыя. Бал чорында һәр корт гаиләсенең өстен ачып, көненә ике-өч тапкыр күз салып торсаң да, бер дә артык түгел. Рамнарын алыштырасың, яңаларын куясың. Яңа кәрәзләрне дә тартып кына өлгер.
Газинур кортларыннан зарланмый. Бу көннәрдә алар, ару-талуны белми, нектарны ташып кына торалар. Гектар ярымнар җирне биләгән ышык аланны ояларда өлгереп килгән бал исе басты. Бу ис борын тишекләрен кытыклый, тәмле генә итеп төчкереп җибәрәсе килә. Казыкларда утырган ояларны да урыннарыннан кузгатышлы түгел. Бал белән тулып киләләр. Елы да бик юнь килде шул. Елы килгәч, кортлар да балны нык ташыдылар. Газинур әле теге, әле бу оя янына килә дә, аларны кузгатып карап, үзенә бер татлы канәгатьләнү хисе белән: «Бар болар эчендә хәзинә, бар!» – дип, кызларына күз кыса. Үз өебезгә, йорт-җир, каралты-курабызга кайтыр чаклар да җитеп килә. Ояларны җиңеләйтеп, балларын аертып кайтсаң да, әйбәт булыр иде. Аларны төяп-бушатып йөрүләре бермә-бер җиңеләячәк. Ләкин биредә, урман шартларында җайсызрак. Кортлар үзара йә талаша башларлар. Алар анысын да булдыралар. Кызлары аерту ягында. Әниләре каршына яңа аерткан бал белән, тулы флягалар белән кайтасылары килә.
– Оядагы бал беркая да качмый. Шәһәргә кайткач, ипләп, ашыкмый гына аертырбыз әле, – ди әтиләре.
Корт карау мәшәкатьләре белән Газинур һәм кызларының ике-өч көн рәттән хәтта ярты сәгать кенә дә буш вакытлары булмады. Алардан өстәге аланда калган Чатан сыйрак турында гел исләренә төшереп торсалар да. Күп итеп ашарына да алып, менә иртәгә менәргә торалар инде. Ачтыр, тәмам ачыккандыр, бичара балакай.
Иртән Газинур шалашларыннан торып чыкса, ни күрсен, Чатан үзе төшкән. Койрык чәнчеп, алан буйлап чабып йөри. Әйтерсең ул биредә моңарчы да күп тапкырлар булган. «Монда керергә ярыймы?» дип, Газинурның күзенә карады да кыю рәвештә шалаш эченә дә кереп китте. Битләреннән генә пәп итеп, апаларын да уятты. Чатанның бирегә үзе белеп төшүенә алар бик шатландылар инде. Сохари да ашаттылар, сөтле чәй, кофе да эчерттеләр. Кочакларына да алдылар, чиратлашып сөйделәр, яраттылар да.
Чатанның алар янына төшүен әтиләре генә хупламады. Чатан – теп-тере бүре баласы. Әлегә күп нәрсәне аңлап бетерми. Кызлары да кочакларыннан төшермиләр. Ләкин аларның бу дуслыгы ни белән тәмамланыр? Бүре баласын алар үзләре белән шәһәргә ала алмыйлар. Ике-өч көннәрдән алар кайтып китәргә җыеналар. Аерылышыр сәгать җиткәч, Чатан монда калырмы соң? Болай тәмам күнегеп беткәч, аны аерып калдыру бик кыен булачак бит. Үзләре белән алу турында… уйлыйсы да юк!
Юкәләр күп итеп нектар биреп, чәчәк атып бетерделәр. Кортлар аларга утырмый башлады. Әмма урман хәтле урманда кортларның күзе төшәрлек чәчәкләр адым саен. Әнә хан үләне (иван-чәй) чәчәк атарга җыена. Кортлар аңа бик теләп куналар. Алардан аз гына астарак үзәнлектә ак тукранбаш (клевер) ап-ак булып утыра. Аның да балы гаҗәп хуш исле була. Кортлар шул тарафларга да оча. Биредә тагын атна-ун көннәр утырырга булыр иде әле. Ләкин көтмәгәндә генә аланга Ильяс килеп чыкты.
– Безне күрше районга урып-җыю эшләрендә катнашырга җибәрәләр. Аннан ике-өч айсыз кайтып булмас. Шәһәргә кайтырга җыенсагыз, менә бүген генә буш арам бар, – диде.
– Алай да хуп, Ильяс туган! – диде Газинур. Бу урманга, бу ышык аланга бик рәхмәтле без. Чыгуыбыз бушка булмады. Шәһәргә ояларыбыз тулы бал белән кайтабыз. Ара табып килеп чыгуыңа рәхмәт. Кайтабыз, кайтабыз. Җыена да башлыйбыз.
Ильяс абыйлары булган җирдә нигә тотынсаң, шул эш гөрләп тора. Һәр оя әбиләр сандыгыдай авыр булса да, аларны төяү дә озакка бармады. Тик менә һаман аяк астында чуалган Чатанны гына нишләтергә? Апалары аны, ашатып-эчертеп, хәтта битләрен юдыртып, һәр кичне үз аланына менгерәләр. Иртәнгә ул янә төшеп җитә. Кулга килә. Апалары белән уйный. Кая куярга хәзер бу бүре малаен? Әнисе килеп алмый калмас дип көткән иде Газинур. Тәки килмәде бит.
– Шыңшымагыз да, тәмам нервымны да бозмагыз! – дип бармак янады Газинур кызларына. Үзе исә Чатанны култык астына кыстырды да янә өскә, бүре аланына менеп китте. Кесәсендә кыска гына шнур кисәге бар иде. Шул шнурдан муенчак ясап, аны Чатанга кидертте. Бер очын имән ботагына бәйләде. Өн авызына ике-өч көн ашарга җитәрлек итеп ипи, ит, сыр-колбаса кисәкләре салды. Су куйды.
– Алдыңа салган ризыкларыңны ашап бетереп ачыга башласаң, юеш борын, шнурны чәйнә дә өз. Менә бит ул нечкә генә. Чәйнәп өзәрлек булсын өчен, махсус сайладым, – дип, Чатанны башыннан сыпырды. – Сине монда калдыру минем үземә дә җиңел түгел. Әмма безгә рәнҗеп кала күрмә берүк. Шуны аңла, дускай: син бүре баласы, сиңа шәһәрдә урын юк. Анда климат синеке түгел. Ә урман сине ят итмәс. Башың, акылың бар. Тиз арада үз көнеңне үзең күрергә өйрәнеп китәрсең. Ярар, хәзергә сау бул!
Газинур аска, кортлары төялгән машинага ашыкты. Чатан калырга теләмәде. Үзен имән ботагына бәйләгән шнурны өзәргә теләп, ярсып-ярсып чәң-чәң килгәне бөтен урманга ишетелеп торды бугай. Төшсә, кызлары лышык-лышык килеп елап утыралар. Әтиләре аларны:
– Китегезче, матурларым! Тапкансыз еларлык кайгы. Тормыш эчендә мондый гына аерылышуларны күп кичерергә туры килер әле. Юктан-бардан гына сыгылып төшүчеләр булып үсмәгез. Үзегездә нык ихтыяр көче тәрбияләгез, – дип юатмак булды.
– Әле имчәктән дә аерылып бетмәгән көчекне берьялгызы урманда калдырабыз. Шуннан соң үзебез кемнәр булабыз соң инде без? Миһербансызлар! Шәфкатьсезләр! – дип, Айгөл елавын белде.
Әтиләре дә нишләсен соң? Бүре баласы аның үзенә дә жәл. Бик кызганыч. Жәл, кызганыч дип, аны шәһәргә дә алып кайтып булмый лабаса. Товары андыйлардан түгел. Әлегә ул песи баласыдай юаш, ягымлы. Әмма үсә төшкән саен, аңарда бүреләргә генә хас инстинктлар туа барачак. Шәһәргә кайту белән, аңа битлек тә кидертә, яңа күлмәк тә тегеп бирә алмыйсың.
Ильяс абыйлары – телгә бик шаян егет. Ул еш кына:
– Кызкайлар, доллар ул Африкада да доллар! – дияргә ярата.
Шуның төсле, урманда туган бүре баласы шәһәргә кайткач та бүре баласы инде. Битлек тә кимәс, холкын да үзгәртмәс.
Газинур көтмәгәндә генә килеп туган бу җитди проблеманың теге ягын да, бу ягын да кат-кат уйлап карады. Иң яхшысы Чатанны урманда калдыру дип хәл итте. Үз көнен үзе күрсен, балакай…
Аланнан кузгалуны тиз тоттылар. Газинурлар урманга егерме биш баш умарта белән чыкканнар иде. Машинага утыз ике баш оя төяделәр. Кызларына рәхмәт инде. Алар бик булганнар. Оядан чыгарга җыенган бер күчне дә читкә җибәрмәделәр. Чыккан берсен тубалларга җыя бардылар, һәр яңа күч – үзе бер байлык! Вакытында ояга гына утырт. Көзгә чаклы алар көчле умарта гаиләсе булып өлгерәләр. Әйе, мондый уңган кызларың булганда, ата башына да байлык ишелеп кенә тора. Менә хәзер генә лышык-лышык киләләр.
Газинур, үзен дә, кызларын да тынычландыру өчен:
– Арабыз әллә ни ерак түгел бит. Бу алан белән дә мәңгегә хушлашмыйбыз. Ике-өч көннәрдән килербез дә хәлен белеп китәрбез. Ул арада гына, Чатаныгызны әйтәм, боз түгел, эремәс, – дигән булды.
* * *
СССР Министрлар Советының кайчандыр, һәрхәлдә, моннан күп еллар элек, умартачылык белән шөгыльләнүче һәвәскәрләргә кайларда, нинди генә җаваплы урыннарда эшләсәләр дә, чираттагы ялларын, кайчан сорасалар, шул чакта, әмма унбиш көнгә озынайтып бирергә дигән Указы нәкъ менә Газинур кебек һәвәскәрләр өчен чыгарылган. Ул да елның елында чираттагы ялын чәчәкләргә ишелеп бал төшәр алдыннан, урман аланына, карабодай басуына, эспарцет, чебен куначасы чәчелгән болыннар уртасына кортлары белән чыгып утырыр көннәр җиткәч ала. Чыгып утыру белән генә түгел бит. Басуга чыгаргач, кортларга күз-колак булып, аларны саклыйсы да бар. Юньсез бәндәләр шактый хәзер. Корал тотып сакламасаң, төнлә килеп, умарталарыңны машинага төяп алып китәргә дә күп сорамаслар.
Урманнан кайткач, ике-өч көннәр ял да итеп, Газинур эшенә үткән атнаны гына чыкты. Карабаш посёлогы янындагы нефть промыселында диспетчер булып эшли ул. Өлкән инженер-технолог иде. Кортларны карарга буш вакыт кирәк булганлыктан, үзе сорап, гариза язып, диспетчер булып күчте. Диспетчерлар бер тәүлек эштә, ике тәүлек өйдә. Буш вакыт күп. Кадерен бел, рәхәтлән. Иркенләп кортларыңны кара.
Беренче көнне, бер кәнди сыек бал күтәреп барып, эштәге иптәшләрен сыйлады. Промыселга, елдагыча, җәйге каникуллар чорында практикага Мәскәү нефть институтыннан бер төркем студентлар килгәннәр. Аларның диспетчерлык пунктына икесе дә сап-сары чәчле, бик чибәр ике украин кызын һәм антрацит күмер төсле чем-кара негр егетен билгеләгәннәр. Битенә корым яккан төсле чем-кара булса да, негр – бик ачык, шаян егет. Океан артындагы ерак Кубадан ук килгәнме? Ике сүзенең берендә, күкрәк сугып, юлбашчылары Фидель Кастроны мактый. Студентлардан да хәйләкәррәк затлар бармы икән ул ошбу җиһанда? Газинурның әле утырырга өлгермәгән хуш исле сыек бер кәнди балын, татарча да, русча да, украинча да, хәтта испанча да мактый-мактый, бер утыруда ялап та куйдылар.
Газинур үзе дә, мәктәпкә әзерләнә башлаган кызлары да урман аланында калдырып кайткан бүре малае турында онытып та киләләр иде бугай. Беркөн иртән шулай, төнгелеккә ишегалдында гына калдырган бер оя казларның, үзен аеруча дәрәҗәле, һавалы тотарга яраткан ата казның дөнья ярып каңгылдавына, чү, нәрсә булган, әллә безнең ишегалдына чит планета корабы төшкәнме дип чыкса, Газинур ни күрсен! Койрыгын сыртына салып, ишегалдын аркылыга-буйга Чатан сыйрак айкый. Ата казның разбуй салуы бик аңлашыла. Ишегалды буйлап бүре баласының чатыр чабуы күргән-ишеткән хәлме?
Карт Ата казның «Бүре бит бу! Җәмәгать, бу хәлгә ничек түзеп торасыз? Ишегалдыбыз буйлап бүре чабып йөри, ә сезнең исегездә дә юк!» дигәндәй каңгылдап гауга куптаруы, каравыл кычкыруы бик урынлы. Бу куркыныч хәл турында хуҗага беренче булып ул, Ата каз, хәбәр салмаса, тагын кем салыр?
Кош-корт, җәнлекләрнең бер-берләре белән аралашу өчен, алар арасында күп тапкырлар сыналган Морзе аппараты бар, ахры. Беренче булып Ата каз салган разбуйдан Газинур хуҗалыгында булган барча кош-корт, тере җаннар шиккә төшеп, сагаеп калганнар. Песиләре, быел миңа шушыннан да ипле, җылы урын юк дипме, мунча кыегына менеп бәбәйләгән. Күзләре ачылгач, шуннан бик матур дүрт песи баласы чыгып йөри башлаган иде. Аларның да тавыш-тыны юк. Чатанны күрү белән, мунча кыегы астына кереп посканнар. Гамьсезнең гамьсезе, ваемсызның ваемсызы, иркәнең иркәсе, хуҗабикәнең иң кадерлесе өч айлык тана бозау Шәмсеруй да, ишегалдын айкаган бүре малаен күреп, әчтерхан чикләвегедәй зур күзләрен тагын да шарландырган. Катып калган.
Чатан гына, бернигә карамый, ишегалдын айкавын белә. Газинурны күреп алуга, аның каршына килеп басты. Азау тешләре чыгып килгән авызын ерган. Сорау юк, ни юк, аны кул аркасыннан үбеп тә алды. Сагынган, янәсе. Үрелеп, муеныннан кочып алмак әле.
– Ах, шайтан син, Чатан сыйрак! Ни дип кайттың? – булды аның беренче сүзе. – Ни дип кайттың? Кем сине чакырды? Кем көтә? Бездәге климат сиңа ярамый бит, дивана баш!
– И Газинур абыем! Шулхәтле каты бәрелмә әле, зинһар. Ни дип кайттың, имеш. Олылар сүземе шушы, валлаһи! – дигәндәй, янәдән сикереп, Чатан аны битеннән пәп итеп алды.
– Кит, шайтан! – дип, Газинур кул аркасы белән битен сөртте.
– Ничек инде кайтмыйм ди?! Шул урман аланында берьялгызым ятыйммы? Гөлшат, Айгөл апаларымны, менә сине бик сагындым. Яттым-яттым да, булмаса, үзләрен бер күреп кайтыйм, дидем.
– Кайткансың да бит… Ләкин син бездә «персона нон грата». Беләсеңме соң бу сүзләрнең мәгънәсен? Безнеңчә, кирәкмәс, артык җан дигән сүз була ул.
– Ник кайттың да, ник кайттың, дисең. Ә мин урманда берәрсенә хаҗәтме? Әнием: «Синнән Кеше исе килә!» – дип ташлап китте. Сез дә ташладыгыз. Теге чакта сез муенга бәйләп калдырган бау кисәген сезнең арттан ук чәйнәп өздем. Сезне шулхәтле өзелеп, эчкерсез яратып та, хыянәт итүегезгә үпкәләп, яныгызга юри төшмәдем. Үземчә яшәп китмәк булдым. Тегендә чаптым, монда йөгердем. Бала башың белән берьялгызың урман аланында калып кара әле. Син нишләр идең, Газинур агам? Ачыга башладым. Аланда аунап яткан сөякләрне тагын бер кат кимереп чыктым. Аларны кимереп кенә тамак тую түгел, өзелеп ашыйсы килү бераз басылса икән. Үлән арасында кыштыр-кыштыр килгән бер түмгәкне күреп, әһә, таптым ашарга дип, аның өстенә сикергән идем, очлы энәләрен як-якка тырпайткан керпе булып чыкты ул. Аның ите бик тәмле. Әниебезнең алып кайтканы бар иде. Ләкин аны тотып ашау өчен, башта су буена тәгәрәтергә кирәк. Керпе, суга тәгәрәтеп керткәч кенә йөзен ача. Ә безнең аланда керпене кертеп батырырлык су кайда ул? Бик сусаган чакта, үзеңә шупырдатырга да юк әле.
Шулай бик ачыгып, ашарыма берәр нәрсә тапмаммы дип әрле-бирле чапканда, юл кырыенда утырган куяннар төркеменә юлыктым. Берәр кош кунганнан, кинәттән тирбәнеп, сыгылып киткән агач ботагыннан да шүрләүчеләр бит инде. Ә мине санга да сукмыйлар. Кыланышларын күрсәң икән. «Кара-кара, бу бүре малае әллә тилергәнме? Әллә эче бушаганмы? Ни дип чабып йөри ул биредә?» – дип, эчләрен тотып, чырык-чырык көлделәр әле миннән.
Дөньяның ачы конфетларын, Газинур агам, мин күп татырга өлгердем инде. Берсендә, менә-менә ачка үләм дигәндә, яфрак астыннан ике кыр тычканы тотып хәл алдым. Чак үлми калдым…
– Алай дисе-е-ең, – дип сузды Газинур. – Бер яктан, безгә килеп син дөрес иткәнсең. Сине еш кына үзебез дә искә төшерәбез. Ул бүре малае нинди ачы язмышларга дучар булды икән дип борчылган чаклар да күп. Без үзебез дә сине яратырга өлгергән идек. Син инде бездән… кусак та китмәссең.
– Нигә? Калдырсагыз… Калам! Бик теләп! Әнә мал-туарың да ишле күренә. Ишегалдыңа бер ышанычлы сакчы кирәк синең. Калдырсагыз, барысына күз-колак булып торырмын.
– Син булдырырсы-ы-ың! Сиңа ышанса-а-аң! Кәҗәне кәбестә бакчасына кертсәң, урып чыгасын көт тә тор, – дип, елмаеп, бармак янады аңа Газинур.
– Китче инде, Газинур абый! Ул хәтле син мине кемгә саныйсың?
– Анда, гараж ышыгында, бер буш оя бар. Калдырган тәкъдирдә, сине урамда кундырып булмый бит инде. Хәзергә шул ояда яшәп торырсың. Актырнак оясы иде ул. Бик игелекле маэмаебыз бар иде. Ишегалдыбызга чит тавыкларны да кертмәде.
– Кайда соң әле үзе? Ник күренми? Танышыйк, булмаса.
– Бәлкем, кайтып та килер әле. Бер казанга ике тәкә башы сыймый, диләр бездә.
– Без бит тәкәләр түгел. Сыярбыз. Чынлыкта исә этләр-маэмайлар, сез кешеләрдән кала, иң сөймәгән дошманнарыбыз безнең.
– Нилектән ул кадәр? – диде Газинур.
– Кышкы үтә салкыннарда, ачлыктан тәмам интеккән чакларда, булмаса, берәр сарык эләктерик дип, авылга бүреләр төшкәндә, беренче булып шау-шуны кемнәр куптара? Алар бит сезнең маэмайларыгыз. Алар артыннан сәнәкләр, чукмарлар тотып, хуҗалары чыгып җитә. Авылга ничек ач төшсәң, урманыңа да шулай кайтып китәсең. Үземнең әлегә андый хәлләргә калганым юк. Мондый гыйбрәтләрне безгә һәр кичне әниебез сөйли иде.
– Ә без, эт буранда котыра, дип сөйләргә яратабыз. Март башларындамы, апрель ахырындамы, бик буранлы ямьсез бер көндә безнең Курмышта булды ул эт туе. Актырнакны әнә шул туйга җибәрдем. Гел чылбырда утыру аңа да кызык түгел бит. Ял итеп кайтсын дидем. Шул китүдән кайтмады ул. Этләр туенда катнашучыларны шәһәрне төзекләндерү, яшелләндерү конторасы егетләре барысын берьюлы мушкага алганнар икән, дип сөйләделәр. Югыйсә бик акыллы маэмаебыз иде. Ә сине менә шуның оясына япсам гына инде. Ишегалды буйлап, бар мал-туарның котын алып, арлы-бирле йөрүләрне өмет итмә. Муеныңда – муенчак, бер очын казыкка каккан тимер чылбыр. Не согласен, иди, урман гуляй, егетем.
– Мондый күренеш әллә ни шатландырмаса да, әллә ни куркытмый да, дөресен генә әйткәндә. Әнием безгә: «Балакайларым, язмыштан узмыш юк», – дия торган иде. Нәкъ менә шушы очракны күздә тотып әйтә булгандыр. Бик акыллы иде бит ул.
– Алай да, Чатан, бер авыз гына булса да мактау сүзләре дә әйтим әле үзеңә, – дип елмайды Газинур. Үзең дә булган егет бит. Безнең урманнан кайтканга инде айдан артык. Ара да ерак. Чыпчык урманы безгә егерме-утыз чакрымнар гына бар да бар. Шултикле арадан безне ничек таптың, шайтан?
– Сезне табу миңа авыр булмады. Менә мин шуңа аптырыйм: бу лышык та лышык борыннарыгыз сезгә ниемә генә хаҗәт? Бер ис сизмисез бит сез. Урманда сез калдырып киткән, минем өчен бик кадерле исне мин менә хәзер дә сизәм. Башка мең төрле исләр арасыннан. Менә шул ис эзеннән тоттым да килдем. Пойдётмы?
– Пойдёт! – дип елмайды Газинур. – Кил, хет башыңнан сыйпыйм бер. Тукта, урманнан килгән шәпкә син бераз тамак ялгап ал әле. Өйгә кереп, токмач ашы алып чыгыйм әле.
– Менә монысы чын егетләрчә! – дип тыпырдап алды Чатан. – Токмач ашымы?! Газинур абый, теге чакта сез миңа урманда ашаткан токмач шулпасының тәме бүген дә авызымда.
Газинур бер зур кәнди белән аш алып чыкты. Аны бүре малае алдына куйды.
– Аша! Ялап куй!
– Есть! Ашарга! Нәкъ сез дигәнчә булыр. – Чатан күз кысып алды.
Аннары, гаражга төшеп, Газинур муенчак, чылбыр алып менде. Бүре малаен бәйгә утыртты. Туйганчы бер ашап алгач, тегесе карышып тормады.
– Калдыруын сине өйдә калдырам инде, – дип бармак янады булачак хуҗасы. – Соңрак син миңа һич көтелмәгән кордебалетлар күрсәтмәссең микән? Карап торам, бик шук күренәсең…
Чатанның аларны эзләп табуына, аларда калуына Газинурның кызлары Гөлшат белән Айгөл бик сөенделәр. Үзләре ни ашасалар, бүре малаен да шуның белән сыйладылар. Чатанның сые – ит тә сөяк.
Алар яшәгән урамның теге башында гына әрмәннәр ресторан ачты. Кызлар Чатанга шуннан тавык тәпиләре яздырып ташый башладылар. Бер кап тутырып алып кайталар да Чатанның аларны ничек шатыр-шотыр китереп ашаганын карап торалар. Әтиләренә, чиратлашып, урман егетен мактарга керешәләр: «Чатан матур, Чатан акыллы. Аның күз карашлары да нинди сөйкемле».
Мондый хасият, мондый тәрбия булгач, Чатан сыйрак, ай үсәсен көн үсеп, көзгә Себер овчаркасы хәтле булып җитеште. Матурлыкка да матур. Муен өлешләре кара йон. Шул кара тасма сырты буйлап койрык очына кадәр сузыла. Колаклары постта торган солдатныкы кебек. Черт иткән тавышны да ишетеп, анализлап, эшкәртеп торалар. Хуҗасы Газинур гына кайчакларны, аның оясы алдына килеп, башыннан кырыс кына сыйпаган чакта: «Күзеңдә миһербан әсәре юк. Абау, абау! Ничек шулай салкын, йөрәкләрне өшетерлек итеп карый беләсең? Матри у меня!» – дип бармак та яный торды.
Чатан аңа һаман да шул бер җавабын бирә килде. Ә чынлыкта ул үзенең бик сизгер бүре акылы белән, бүре йөрәге белән бу дөньяда Гөлшат белән Айгөл апаларын һәм әнисен генә ярата иде бугай. Нинди хис бу, нинди ярату? Чатан аны аңлап та бетерми. Өшән-бүшән үсмәсен, буыннары да нык булсын дип, хуҗасы аны кай кичләрне бәйдән ычкындыра. Андый чакта Чатан кая басканын белми. Ишегалдын ду китерә. Шулай чабып уйнап, буыннарын язгач, апалары аяк астына килеп ята. Айгөл апасы аны нишләтеп кенә бетерми. Су белән битен юа, күзләрен сөртә. Муенына кара бантик тагып, башына бейсбол кепкалары киертә.
