скачать книгу бесплатно
Кенәз мөлаем гына елмайды, боярлар да шаулашып алдылар.
– Мариянең төсмерен алгансың, әмир, хәтерлим, – диде кенәз. – Рәхмәт, рәхмәт. Йомышыгыз аңладым, әмир. Җавап иртәгә булыр.
– Олуг кенәз, бабагыз Юрий Долгорук Идел болгарлары белән тыныч яши, сәүдә итә, һәрхәлдә, ил-дәүләткә зыян китерми, иншалла, урыны оҗмахтадыр. Кардәшегез Андрей Боголюб та, яу йөрүен ташламаса да, күрше кадерен белде, гәрчә кылган гамәлләре Болгар халкына һәрчак ошамаса да, тыныч сәүдә итте, кардәшләште. Безгә дә бабаларыбыз кузгатып җибәргән тыныч мөнәсәбәттән файдаланырга кирәк: сәүдә итәргә, аралашып торырга, афәт килгәндә, бер-беребезгә кул сузарга кирәк, олуг хан.
– Рәхмәт, рәхмәт, Абдулла. Хак Тәгаләдер, бу шулай. Инде йомышың үз телең белән җиткер, – диде, тәхетенә чума төшеп, кенәз Юрий.
– Олуг кенәз Юрий Всеволодович, сезгә мәгълүмдер, сәнә 1223 елда монголлар Кияли кенәзләренең 80 меңле гаскәрен тар-мар итәләр, илгә моңа кадәр булмаган зыян китерәләр, җан кыялар. Аннары алар Болгарга юнәлгәннәр иде, әмма үзләре дә шул көнгә калдылар, гаскәрләренең бик аз өлеше генә котыла алды, олауларын, бөтен җыйган байлыкларын, хәтта хатын-кызларын ташлап качарга мәҗбүр булдылар. Алай да бу орыштан монголларның баһадиры Сүбәдәй һәм нойон Җәбәй качып котылдылар. Әнә шул баһадир үз төмәннәре белән Болгар чигендә җәйли. Аңа ярдәмгә Каракорымнан тагын уннарча төмән кузгалган. Алар тиз арада Болгар чигенә килеп орынырлар. Хак, болгарлар ошбу еллар эчендә монголлар белән берничә тапкыр чәкәшеп алдылар. Ләкин төп көчләре килмәгән иде әле. Монголларның олуг ханы чираттагы корылтайда кыпчак, болгар, урыс җирләрен яуларга карар чыгара. Димәк, безгә дә нәүбәт җитте, олуг кенәз. Шуның өчен Илһам хан сезне безнең белән бергә монголларга каршы торырга өнди. Болгарга юнәлгән чирү башында Чыңгыз хан оныгы Батый хан тора, аның кул астында ике йөз меңгә якын яугир. Болгар бу тамаша яугиргә каршы тора алмас, ә, безне яулаган хәлдә, монголлар, бездә генә туктап калмаслар, сезнең җирләргә таба да кузгалырлар. Шуның өчен безгә, гаскәрләребезне берләштереп, монголларга каршы торырга иде. Бөек Болгар ханы Илһам шул йомыш белән җибәрде мине, олуг кенәз.
– Хуш, илче, рәхмәт, Абдулла әмир. Инде мине тыңла…
Кенәз шулай диюгә, Святослав кенәз Юрий колагына үрелде, нидер әйтте. Зур булмаган гәүдәле, әмма юан бәдәнле бу кешенең муен сеңерләре камчы сабыдай калкып тора иде. Чырае тутсыл, сакалы җиз, яңаклары эчкә баткан. Асылгәрәй хан оныгы колагына үрелде.
– Гәүһәрем шушы кенәз кулында диделәр, ничекләр торадыр бала, кыяфәтендә үк өмет юк. Ишетәсеңме, хан оныгы, сиңа әйтәм.
– Ишетәм, Асылгәрәй агай, ишетәм. Тынычлан. Соңыннан, соңыннан сөйләшербез.
Хан оныгы Хансөяр Асылгәрәйгә күз төшереп алды, тамгачы кенәз Святославтан күзен дә алмый иде – баккан да каткан. Хан оныгы Хансөяргә җиткерделәр. Ашлыны яндыргач, нәкъ шушы кенәз Болгар кызларын бауга тезеп әсир итеп алып китә. Ул кызларның язмышын берәү дә рәтләп белми. Әллә саткан, әллә сугышчыларына өләшкән, әллә чукындыру сылтавы белән башларына җиткән. Әсир иткән азамат егетләрне дә ул, кайсын куркытып, кайсын аса язып, нәсара диненә сыгындыра. Качып кайткан егетләр шул турыда сөйләделәр.
Ниһаять, Святослав Асылгәрәйгә игътибар итте һәм күзләре киңәеп киткәндәй булды, чөнки аның күз алдына епископ Кирилл көчләп чукындырган Евдокиясе килде. Кайягы беләндер ошбу кеше хатынына охшаган иде. Владимир-Суздаль кенәзлегенең олуг кенәзе Всеволод Зур Оя үлгәч, Святослав көн-төн тәхет турында хыялланды. Әмма мәрхүм кенәз тәхетне Юрий улына калдырды. Святослав, тәре үбеп, энесенең мәнфәгатен якларга кереште. Туганына каршы торучыларны ул кылычтан уздырырга да күп сорамады. Кенәз Юрий исә абасының бирелгәнлеген бик тиз күреп алды һәм үзеннән калдырмый башлады, ә тора-бара Святослав аның тәмам күләгәсенә әверелде. Болгар илчеләренең нинди йомыш белән килүләрен абайлауга, ул аңа үзенең киңәшен бирергә ашыкты. Әйе, болгарларга ярдәм итәргә ашыкмаска. Җиңсеннәр монголлар болгарларны, таратсыннар, туздырсыннар. Монголлар китәрләр, аннары безгә Болгарны үз итү кыен булмас. Менә шул киңәшен әйткәч, аның күзе Асылгәрәйгә төште һәм, кылт итеп, Ашлыда булган хәлләр күз алдына килде. Әлеге хатыны Гәүһәрне ул Ашлыдан алып кайтты. Башта өйләнү турында уйламаган иде, сатып җибәрергә итте, әмма кызның йөзен күргәч таң калды – чибәр вә сылу иде кыз. Шуннан ул күптәнге дусты епископ Кирилл янына барды, кызны чукындырырга кушты. Күндәм Кирилл аңа ияреп үк килде. Әмма кыз үтә үҗәт булды: «Тәрегез такмагыз, суга батырмагыз, юкса үз-үземә кул салам», – дип, Святославның котын алды. Ни сәбәпледер йөзләрчә мөселман кызларын үз кулы белән бәкегә батырган Кирилл да кызның бу сүзләрен ишетеп (үзе белән ул тылмач та алып килгән иде) шүрли калды. Шулай да, һушыннан яздырып булса да, кыз балага тәре тактылар һәм Евдокия дип исем куштылар. Бераздан аңына вә исенә килгән Гәүһәр бу исемгә игътибар итмәде, әмма тора-бара күнекте, әйләнеп карап, Святославның күзенә бакты. Святославның мөселман кызын өендә тотуын боярлар килештермәделәр, аңа кырын карый башладылар, чөнки начармы-яхшымы, ул кенәз нәселеннән иде, Владимир сәүдәгәрләре Болгардан чыкмасалар да, алар арасында тамгачы Асылгәрәй белән дуслашып киткәннәре дә бар иде. Шабра-шабра дип, кочаклашып күрешерләр, эчкерсез рәвештә саубуллашырлар иде. Көннәрдән бер көнне Асылгәрәйнең таныш сәүдәгәре Митрәй кәрвансарайга килеп керде. Асылгәрәй сәүдәгәрләр янына ниндидер йомыш белән килгән иде. Митрәй аның белән кушкуллап күреште һәм, бер читкәрәк дәшеп:
– Гәрәй дус, мин синең кызың югалган дип ишеттем. Хакмы шул?
– Хак, Митрәй, хак. Анасы тәмам күзсез калды инде.
– Бездә синең кызың. Кенәз Святославта, малайкасы бар.
Әгәр дә мәгәр җир ярылса, Асылгәрәй, мөгаен, җир астына төшеп киткән булыр иде, әмма җир ярылмады, ә ул ни әйтергә белми катып калды. Чөнки белмәде, куаныргамы бу сөенечкә, көенергәме?.. Кызы Гәүһәр исән, әмма күптән чукындырылган, инде бер малае да бар. Һәм кемдә кияүдә диген – Святославта. Шаккатмалы хәл иде. Ни сәбәпледер Асылгәрәй бу хакта берәүгә дә әйтмәде, хәтта карчыгы Бибиҗамалга да. Юк, кеше сүзеннән курыкмады ул, андый хәлләр бу ике күрше халкы арасында булгалады, булмады түгел, мәгәр нәкъ менә аның кызы шул көнгә калыр дип кем уйлаган.
Менә ни өчен ул, Святославны күрүгә, йөзгә алышынды, менә ни өчен хан оныгы белән бу хакта сөйләшергә кыймыйчарак торды. Асыл хәлне белгән хан оныгы бу хакта Болгар халкына кайтып сөйләсә?.. Ә бит хан оныгы Хансөяр аның сеңлесен кенәз Святослав үтерде дип бара. Хәлнең асылын исә Асылгәрәй хан оныгы Хансөяргә сөйләргә кыймый йөри, гәрчә әңгәмәдә хәленә кергән булып күренергә тырышса да.
Святослав исә үз дөньясына кереп чумган иде. Инде онытылып килгән хәл ләбаса, кинәт барысы да актарылып чыкты.
Хәтерендә: чукындырган көнне кыз янына якын килмәде, әтөнлә белән янына керде дә көчләп алды. Бу хәлдән соң һуштан язган кызны нәфесен туйдырса да ташлап китмәде, төнозын аяк очында утырып чыкты. Бик күп орышларда катнашкан, кан коюны бернигә санамаган, киресенчә, кылыч очы дошман йөзенә тигән саен, каны кыза, үҗәтләнә һәм явызлана барган Святослав анадан тума шәрә калган һәм һуштан язып яткан кызга төнозын карап чыкты. Кыз үлмәгән иде, йөрәге тибә. Ара-тирә аның кул тамыры тибешен тотып карады, мәгәр кыз һушына килмәде дә килмәде.
Бары тик сызылып таң ата башлагач кына һәм тәрәзәдән кояш нуры битенә төшкәч кенә, кызның ап-ак йөзе алсулана башлады, әйтерсең кояш нуры аңа кодрәт вә куәт өстәде һәм яшәү көче бирде – ыңгырашып куйды. Шундук кайда ни кыяфәттә ятуын абайлап, өстенә юрганны тартыбрак япты һәм, күзләрен зур ачып, аяк очында утырган Святославка бакты. Кенәз яшь түгел иде инде, маңгаен җыерчыклар ермачлаган, ирен читен кылыч кистереп узган – зур гына яра күренә, яңагы яңакка баткан, чигә чәчләре көмешләнә башлаган. Күрер күзгә матур күренмәсә дә, Святослав адәм янында адәм иде. Юк, кыз аңа елмаймады, бары тик битараф бер рәвештә күзләрен түшәмгә текәде. Күрәсең, кичә төнлә булган хәлне күз алдына китерергә тели иде.
Әнә шулай Гәүһәргә барысы белән килешергә туры килде. Кенәз Святослав үзенә бер дружина тота, гәрчә биләгән каласы булмаса да, кенәз исемен йөртә иде. Владимир халкының бәгьзесе аңардан курыкты, бер ише аралашмаска тырышты, чөнки кенәз холкы-фигыле белән умырткасыз җан иде: ул әле бер туганын яклады, әле икенчесен, әле өченчесен. Хәтта бервакыт тәхет даулады, ике туганын кылычтан уздырды. Мәгәр тәхет аңа Владимирда да, Суздальдә дә, Ростовта да, Муромда да, Мәскәүдә дә, Рязаньда да тәтемәде, ә Городец каласына үзе барырга теләмәде, чөнки ошбу калага болгарлар якын иде. Ә болгарлар, – гомумән, аңа үчле халык – каласы җир белән тигезләнәчәк иде. Болгарларга соңгы кылган явызлыгы болгарларга гына түгел, владимирлыларга да ошамады. Чөнки мукшы, болгар, эрҗә кызларының хәситәләрен, чәч толымнарындагы тәңкәләрне, толымнарыннан да алмыйча, базарда сатып йөри; бу хәлне Владимир боярлары ошатмыйлар, хәтта кенәз Юрийга шикаять белән килүчеләр була. Әмма ни сәбәпледер олуг кенәзнең моңа артык исе китми.
Святослав, үзендә ике илченең карашын тоеп, өстенә каракош ташланган төлкене хәтерләтте, әле ул китәргә итте, әле тукталып калды, күзләрен яшерде. Ахыр килеп, олуг кенәзгә китәргә теләвен әйтте бугай, әмма кенәз Юрий аңа беркая да китмә дигән ишарә ясады. Шуннан Святослав олуг кенәзгә: «Болгарларга ярдәм итәргә кирәкмәс, монголлар аларны тар-мар итсеннәр, аннары, монголлар киткәч, без барып ия булырбыз», – диде. «Ә монголлар китмәсәләр, безгә юнәлсәләр?»– диде бугай олуг кенәз. Святослав баскан урынында таптанып, борсаланып алды: «Киевтан киттеләр бит әле», – диде бугай ул ахыр, чөнки кенәз Юрий башын як-якка чайкап уйланып торды. Шунда Святослав аңа: «Килешмә, Юрий, килешмә. Алсыннар монголлар Болгарны. Сарык та исән булачак, бүре дә тук калыр», – диде бугай. Һәрхәлдә, хан оныгы Хансөяргә шулай тоелды. «Кем сарык та кем бүре?» – дип сорады шикелле олуг кенәз, әмма Святослав җавап бирмәде, шуны да аңламагач, нигә син монда утырасың дигәндәй, читкәрәк китте.
Олуг кенәз Юрий Всеволод улы, ниһаять, илчеләрнең игътибарын үзенә җәлеп итте.
– Әмир Абдулла, мин туганнарым белән бу хакта киңәшеп карармын, җавабым иртәгәдән дә соңга калмас, – диде һәм кузгала ук башлады. Бу инде Болгар илчеләре белән сөйләшү бетте дигәнне аңлата иде.
Тәхет яныннан чыгып барганда, үзалдына сөйләнгәндәй, хан оныгы Хансөяр генә:
– Иртәгә дә син бу мәсьәләне хәл итмәссең, олуг кенәз, – диде.
Габдулла углан аңа әйләнеп карады, әмма бер сүз дә әйтмәде. Бу урында бу хакта сүз куерту, гомумән, кирәк нәрсә түгел иде.
* * *
Икенче көнне иртән тамгачы Асылгәрәй Габдулла угланның аягына төште.
– Углан, җибәр мине кызым янына. Мин аны табармын, танышларымнан сорашырмын. Монда мине белмәгән сәүдәгәр юктыр.
– Ярамый, ярамый, Асылгәрәй агай, ярамый. Без монда башка максат белән килдек. Кер син дә минем хәлемә.
– Гәүһәр бердәнбер кызым иде, Габдулла углан, бердәнбер. Дүрт угланым ханда хезмәттә, әйе, кечкенәсе дә сарай хәрби мәктәбендә укый. Дүртесе дә хан кадерен саклыйлар.
– Сабыр ит, Асылгәрәй агай, сабыр ит. Миңа калса, кенәз безнең белән килешер. Әлбәттә, шул ук Святославны тыңламаса. Шигем бар, юньле киңәш бирмәде ул аңа. Бернәрсәне аңласын иде: Ходай кушып, олуг кенәз, Болгарны монголлар яуласа, бездә генә туктап калмаслар алар, урысларны да чарасыз итәрләр. Монголлар яулаган халыклардан гаскәр җыялар, Болгардагы урысларга үчле халык бире таба кузгалыр, һич булмас димә.
– Габдулла углан, – диде Асылгәрәй һәм як-ягына карап алды. – Бәлкем, безгә болар белән түгел, монголлар белән берләшергәдер, берләшергә дә урысларга ябырылырга. Чөнки урыс гомер-гомергә безнең кала-авылларыбызны яндырды, хатын-кызларыбызны әсир итте, инсаннарыбызны кылычтан уздырды. Юк безгә тату яшәү бу халык белән, Габдулла углан, Аллаһы Тәгалә үзе кушмаган.
– Нигә алай дисең, Асылгәрәй агай? Урыслар белән дустанә-тату сәүдә иткән елларыбыз да күп булды ич.
– Булды, булды, инкяр итмим. Тик шулай дими дә булмый, Габдулла углан. Чөнки телебез, динебез башкадыр. Икебез ике ярда торып сөйләшәбез без бу халык белән. Ни, кем, әмир Габдулла, миңа таныш сәүдәгәрем килеп әйтте, кызым Гәүһәр әнә шул шыксыз Святославта кияүдә икән, аты Евдокия, ди. Баланы һичбер кая чыгармый икән. Ә минем ул баланы үз күзем белән күрәсем килә, Габдулла углан. Ата ич мин аңа, бердәнбер кызым иде!.. Чарасыз мин, углан, чарасыз. Ничекләр Бибиҗамалга шул хакта кайтып әйтмәк кирәк, кире җибәрер ул мине, һич булмас димә, Габдулла углан.
– Бирешмә әле алай, Асылгәрәй агай, бирешмә. Нишләмәк кирәк, язмыштан узмыш юк, диләр, әнә минем әни дә Болгарда гомерен уздыра бит әле. Түз, сабыр ит, Асылгәрәй агай. Миңа калса, синең аңа күренмәвең яхшырак та булыр әле. Йөрәге ярылуы бар, исән балаңны күмеп кайтып китәрсең.
– Һе, – диде Асылгәрәй, нигәдер уйга калып. – Һе, алай дисеңме, күрер дә йөрәге ярылыр дисеңме?.. Аллаһы язмасын, лә хәүлә вә лә куәтә, сөбханалла, диген, углан. Кяфер киявем өенә керәм буламы, ул, намазлыгыма утыруга, муеныма элмәк ташлар. Урыс булганчы юлдашың, иблис булсын сер башың, диләр бит…
– Иртәгә барысы да хәл ителер, Асылгәрәй агай. Бик кызың күрәсең килсә, бу хакта олуг кенәзгә әйтермен, абасы булса да, энесе олуг кенәз ич, әмерен үтәми калмас.
– И-и углан, нәсара диненә табынган кешегә ышанып буламы? Зөммәрә[9 - Зөммәрә – салкын.] кыш көнендә, мәҗүсиләргә хас булганча, бәкегә кереп иман иткән халыкка ничек ышанмак кирәк? Гәрчә Аллаһыбыз пәйгамбәре Гайсә сурәтенә сыгынган халык кем була соң инде ул? Иблис кенә шулай кыланса кыланыр. Табигать галәменә, җиһан киңлегенә иңмичә, Хак Тәгалә Рәсүлебез дә Хак Тәгаләне таба алмый интеккән. Рәсүлуллаһ галәйһис-сәлам иманыннан йөз чөергән баланың күзенә ничек күренмәк кирәк? Нинди күзем вә йөзем белән багармын мин аңа. Ул бала мине гаепләр, нигә түткәйләргә Ашлыга илттең, илтмәгән булсаң, бу көнгә дә калмаган булыр идем дип, күз яше түгәр. Гәрчә ул балакай Хак Тәгаләгә мохтаҗ булса да, хаклык синдә кебек, Габдулла углан. Кылган хәлдә дә, чарасыз вә ихтыярсызлыктан кылсам кылырмын бу адымым. Әйтмә олуг кенәзгә гозерем, углан.
– Аллаһы Тәгалә барысын да күреп, күзәтеп тора, Асылгәрәй агай.
– Мин чарасыз, углан, чарасыз. Нәләт аларга, нәләт балаларны, ирексезләп, ата-аналарыннан аерган кяферләргә.
– Асылгәрәй агай, кыз бала кош белән тиң ләбаса ул. Канат үстеме, оясын ташлый да очып китә. Хәер, халыкта, кош кайтыр, кыз кайтмас, диләр ич.
– Раббыбыз нигезе – әдәп вә әхлактыр, углан. Авырсу күңелемне борчулардан арындыру, бәгыремне сызлатмас өчен, ни кылырга тиеш соң мин, углан?!
– Адәм баласы башыннан узган хәлләрнең үз язмышы, үз дәвере, үз чагылышы бар, Асылгәрәй агай. Сабыр ит, түз. Без бүген илчелек вазифасын үтибез. Инде бик теләсәң, түзәр әмәлләрең калмаса, олуг кенәз аягына төшсәм төшәрмен – кызыңны барып күрерсең. Ышан.
– Кыз баланың малае бар ич инде. Ни чара кылыйм?..
– Аллаһы Тәгалә хәзрәтеннән рәсүлләргә булган вәхи һәм дә илһамның рәвешләрен тикшерү без бәндәләр эше түгел, Асылгәрәй агай. Ахирәт көнендә, иншалла, барысы да ачыкланыр, һәркем үз җәзасын алыр. Шул исәптән кабих Святослав та. Пәйгамбәребез Мөхәммәд рәсүлләрнең соңгысы, иң ахырысы вә иң хөрмәтлесе, аннан соң ошбу дөньяга пәйгамбәр килмәс, моның асыл мәсләге Коръән-Кәримдә ачык әйтелгән. Хагын вә нахагын Аллаһы Тәгалә үзе хәл итәр. Сабыр ит, Асылгәрәй агай.
Габдулла углан соңгы елларда кятип Хафиздан һәм шәех Кол Галидән сабак алды. Ул гамәли хәлләргә генә түгел, инсанга вә тереклеккә йөз тоткан һәммә җан иясенә тәэсир итәрдәй кеше иде. Килеште Асылгәрәй Габдулла углан белән, әмма соңгы сүзен әйтми дә калдыра алмады.
– Йөзе кара булсын ул кяфернең, ачы күз яшем кан юлына кереп йөрәген богауласын. Каһәр аңа, каһәр, нәҗескә!
Түр яктан хан оныгы Хансөяр чыкты. Киенгән, кулында таяк.
– Хансөяр, син кая болай? – дип сорады Габдулла углан.
– Сабырым төкәнде, ни көтәбез, нигә дәшмиләр? Икенең берсен әйтсеннәр иде дә…
– Килерләр, әйтерләр. Утыр менә Асылгәрәй агай янына, сиңа да бераз зарлансын. Тик икегезне дә кисәтеп куям: бер генә ялгыш адым ясасагыз да, бер ханга гына түгел, иман-анабызга да хыянәт иткән булырбыз.
– Байтимер, кымыз китер әле, – диде хан оныгы Хансөяр, Асылгәрәй агай янына утыра-утыра. – Тамак кибеп тора.
Шулвакытта илчеләр янына кенәз тиуны килде. Барысы да дәррәү аягүрә бастылар.
– Хуш, тиун, ни әйтерсең? – диде аңа Габдулла углан.
– Олуг кенәз дәшә.
Барысы да куптылар, җыена башладылар.
– Юк-юк, сезнең үзегезне генә, Габдулла углан.
– Яхшы, мин хәзер чыгармын. – Габдулла углан хан оныгы белән тамгачы Асылгәрәйгә карады. – Мин озак булмам…
Хан оныгы Хансөяр тамгачы Асылгәрәй янына килеп утырды һәм тамгачыга, кәсәгә салып, кымыз куйды.
– Әллә ничек, уңайсыз бу урыс өстәле артында утыруы, хан оныгы Хансөяр. Кайчандыр утка, суга, сыннарга, сихерче шаманнарга табынган халык арасында утырган кебек хис итәм үземне. Ошбу нәҗесләр дөньясына изге гамәл кылу өчен килгән идек тә, хан оныгы, ахыры коры кул белән кайтып китәрбез. Газиз мөселман кардәшләребез, иншалла, хәлебезгә керерләр. Әлхәмдү-лилләһи рабил галәмин вәс-саләтү вәс-саләмү галә расүлиһи Мөхәммәдин вә галә алиһи вә әсхабиһи әҗмәгыйн, вә галә мән тәбигаһим би-ихсанин илә йәүмид-дин диясе генә калды, хан оныгы.
– Эч әле шуны, Асылгәрәй агай. Мин сине ишетеп тордым. Углан хаклы, сабыр итик. Мин ул Святославның барыбер башына җитәрмен. Сеңлем Энҗебикә өчен, синең кызың өчен үч алырмын. Минем моны кылырга хакым бар.
– Алай, – диде Асылгәрәй, пошаманга калып. – Ни әйтергә белми утырам бит әле, хан оныгы. Иллә сиңа Хак Тәгаләне сөйләми булмастыр. Мин бит Энҗебикәнең фаҗигасен үз күзем белән күрдем, хан оныгы. Әйе, әйе, акаеп карама. Булды андый хәл. Энҗебикәнең мәетен сул як ярга алып чыгучы да мин. Булды андый хәл. Күрдем. Ходай андый хәлне яңадан күрсәтмәсен. Хак Тәгалә шулдыр, хан оныгы: кенәз Святослав Энҗебикәне үтермәде. Моны аның җансакчысы кылды, атын Митрәй сәүдәгәрдән сорап белдем – Егорка икән. Күрсәм таныр идем.
Хан оныгы Хансөяр тамгачыга якынрак килде, иңенә кулын куйды, туры күзенә бакты.
– Гөнаһсыз кешегә кул күтәрергә өндәргә исәбеңме, Асылгәрәй агай?! Мин, кенәз Святославтан үч алам дип, бөтен гаскәриләрем алдында ант эчтем, Коръән тотып ант иттем! Син бит миңа Энҗебикәне кенәз Святослав мәсхәрәләде дип сөйләгән идең!..
– Гаеп миндә, хан оныгы Хансөяр, менә ипи тотып ант итәм, Святослав Энҗебикә үлемендә гаепле түгел.
– Кем Ашлыны яндырды, кем Җаббар туганыемны кылычтан уздырды?.. Шул ук Егоркамы?! Асылгәрәй агай, сиңа хөрмәтем зур, иллә син бүген минем авырткан җиремә тидең. Хәсрәт белән йөрәкне озак богаулап тотып булмый. Сөйлә: нәрсә әйтергә исәбең… Ә син аның кая торганын беләсеңме?
– Кемнең, хан оныгы Хансөяр?
– Егорканың. Менә нәрсә, хәзер син торасың да минем белән шул кеше янына барасың.
– Бәрәкалла, хан оныгы! Каян белим мин аның кайда торганын, бер табынга утырып чәй эчкән кешем түгел дигәндәй.
– Ә теге таныш сәүдәгәрең, Митрәй дидеңме әле?
– Аның йортын беләм, аңа илтермен, – дия-дия, Асылгәрәй кузгала ук башлады. – Тик бит безне беренче урамда ук туктатырлар. Әллә бераз сабыр итикме, хан оныгы?.. Габдулла углан беркая да бармаска әйткән иде түгелме?..
Хан оныгы җансакчысын чакырды. Егет ишектә күренүгә:
– Миңа теге каладан алган тиун киемнәрен китер әле, – диде ул аңа һәм, Асылгәрәйнең йөзенә якын ук килеп. – Алып бар мине таныш сәүдәгәреңә. Калганы – минем эш.
– Сөбханалла, хан оныгы, рәхим ит.
Хан оныгы Хансөяр тиз генә, эчке якка үтеп, киемнәрен алыштырып чыкты. Кием тиунныкы булса да, йөз-кыяфәт мөселманныкы чыкты. Асылгәрәй каушый калды, як-ягына каранды, әйтерсең лә аны кем дә булса коткара һәм туктата ала иде.
– Киттек, Асылгәрәй агай!
– Киттек, хан оныгы Хансөяр, язмыштан узмыш юктыр, Аллага тапшырыйк, булмаса.
Владимир каласы зур түгел, әмма урамнары шактый киң, өйләре дә бер-берсеннән нык кына ерак тора. Ихата кебек нәрсәләре юк, кайсында җил капка, кайсында сырлап-нәкышләп ясаган түбәле такта капка. Ике катлы өйләр дә күренгәли, тыкрыклары тар, көянтәле хатыннар гына чыгарлык. Алтын капканы уздылар, сулга борылдылар. Тар тыкрыктан узып, икенче урамга чыктылар. Берара үтүгә, алда ике катлы, башкалардан аерылып торган өй күренде.
– Әнә шул өйдә тора Митрәй дус. Килгән идем үзенә бер тапкыр, йомыш төште дә. Болай үзе ипле кеше, мәгәр урыс.
– Урысның да төрлесе бар, Асылгәрәй агай.
– Анысы хак, хан оныгы. Безнең мөселманнар арасында да ташка үлчим холыклы кешеләр бар. Юл – ташсыз, кеше гөнаһсыз булмас, ди.
– Эте бармы?
– Күренмәгән иде. Килгән җайга да биш еллап узды инде. Тукта әле, хан оныгы. Бик куалама. Әллә нигә йөрәк лепер-лепер килә башлады. Әйдәле, әнә теге тактага утырып хәл алыйк бераз.
– Синең, Асылгәрәй агай, бер-бер хәйләң юктыр бит?
– Аллам сакласын, хан оныгы. Әйтәм бит йөрәгем селкенә. Үтәр ул, аз гына хәл алыйк та…
Капка каршына куелган тактага килеп утырдылар. Хан оныгы Хансөяр каршы яктагы өйләрне күзәтә башлады, Асылгәрәй исә хатирә эченә кереп чумды. Ничек булды соң әле теге вакытта? Гәүһәрне түткәйләренә утырмага илтеп куйды, атна үтмәде, таныш сәүдәгәре: «Кордаш, сезнең Ашлыга теге явыз Святослав яу чапмакчы», – диде. Шулай диюгә, Асылгәрәйнең йөрәге гүя аяк астына төшеп китте. Шул көнне үк Ашлыга чапты. Җайдак атлар алган иде, икесен дә яндыра язды. Бакты да Ашлы ягына, йөрәге сулык-сулык итеп куйды. Ашлы яна иде. Атларын тышаулап җибәрде дә яр буена йөгереп төште. Ходайның хикмәте, кемдер талга бәйләп сал калдырган иде. Утырды, бауны чиште, ишкәк урынына озын таяк алды. Көч-хәл белән шактый агып китеп булса да, Иделнең уң як ярына килеп орынды. Салны зур бер ташка бәйләде дә, йөгереп, яр өстенә менде. Ашлы яна, бала-чага, хатын-кыз кычкыра, ир-атлар юк, урыслар тарафыннан үтерелеп беткәннәр. Урыс җайдаклары әле бер хатын артыннан, әле икенче хатын артыннан ат белән чаба җитәләр, тоталар чәчләреннән урап, иярләренә салалар. Асылгәрәй билендәге хәнҗәрен капшап карады, әйтерсең лә ул хәнҗәр белән сөңге һәм кылыч белән коралланган ат өстендәге урысларга каршы тора алачак иде. Куаклар оялаган тирән булмаган чокыр буйлап кала эченәрәк үтте. Куаклар арасына посып күзәтә башлады. Шунда ул үзенә таба йөгерүче Энҗебикәне күрде. Кызны ат менгән берәү куып килә иде. Энҗебикә нәкъ ул яшеренгән куакларга таба йөгерә. Асылгәрәй аңа хәнҗәрен ташлады, кыз хәнҗәрне күрде дә йөгергән җайдан күтәреп алды һәм батыраеп китте бугай, туктады, куучы урыска таба борылды. Энҗебикә, кальгадан чыкканда, арыкка төшкән булса кирәк, күлмәге тәненә сыланып тора, зифа сыны, сылу гәүдәсе су буенда үскән камышны хәтерләтеп чайкала. Асылгәрәй аның йөзен күрмәде, ә менә кызга таба атын атлатып килгән урыс сугышчысын мәңге онытмастай итеп күрде. Җирән сакаллы, чак кына бөкрерәк борынлы, күзләре яшел сыман, кулында камчы. Кылычы кынысында, бил путасында сөяк саплы хәнҗәре. Калканы юк, ук-җәясе дә күренми. Асылгәрәй шунда беренче тапкыр ук-җәя алмавына үлепләр үкенү тойды. Ат менгән, күкрәге аңа карап тора. Урыс, көлә-елмая, Энҗебикәгә якынлашты. Асылгәрәй хәтта аның кайбер сүзләрен дә ишетте. Качма, качма, җүләр, диде бугай.
Шунда һич көтмәгәндә, инде урыска ике-өч адым калгач, Асылгәрәй куак артыннан сикереп чыгыйм дигәндә генә (ни кыласын ул әле белми иде), Энҗебикә башта алга таба иелде, аннары чалкан төште. Кызның күкрәгенә Асылгәрәй ташлаган хәнҗәр кадалган иде. Урыс моны күреп атыннан төште, кыз янына килде һәм салкын канлылык белән Энҗебикәнең хәситәсен тартып өзде, аннары кызның күкрәгеннән хәнҗәрне суырып алды да тәңкәләр тезгән ике толымын кисте һәм барысын да, хәтта канлы хәнҗәрне дә ат ияренә таккан капчыгына салды. Асылгәрәй яшелле-зәңгәрле тавыш белән кычкырып җибәрде, урыс сискәнеп китте, бер мәлгә һични аңламый тирә-ягына карады, ахыр атына атланды да чаптырып китеп барды. Шунда гына белде Асылгәрәй: аның тамагы чатнаган икән, тавышы бөтенләй чыкмаган. Асылгәрәй һични белештерми куаклар арасыннан чыкты, йөгереп, Энҗебикә янына килде. Кызны күтәреп алды да ярга таба китте. Энҗебикәнең тәне җылы иде әле. Яр буена җиткәч, ул аны салга салды һәм, ашыга-ашыга, икенче якка таба ишә башлады.
Кемдер аны күрде, артыннан уклар сибелде, әмма Ходай саклады, ул исән-сау ярга җитте. Энҗебикәне күтәреп алды да яр өстенә менде, атларын табып, тышауларын чишеп, ни кылырга белми туктап калды. Ул бите белән Энҗебикәнең йөзенә якынайды, әмма җан тәслим кылган иде инде гүзәл кыз. Ул аның күзләрен йомдырды һәм күз яше белән елап җибәрде. Елый-елый, Энҗебикәнең мәетен чүпрәккә төрде, өстән чыпта урады һәм җайдак атына салды. Аннары атына атланды да әкрен генә кузгалды. Тик ерак та китмәде, аңа Җик Мәргән азамат егетләре каршы булды. Аларга эшнең асылын аңлатып бирә алмады Асылгәрәй, аның бөтенләй тавышы чыкмады, аны аңламадылар. Әмма мәетне сүтеп карадылар да аһ иттеләр— хан кызы Назлыгөлнең гүзәл кызы Энҗебикә иде. Ошбу гүзәл кызга нинди генә асыл егетләр башкода җибәрмәделәр, кыз кияүгә чыкмады, насыйбын тапмаган иде әле. Кыз Ашлы каласының баһадирына гашыйк дигән гайбәт чыкты, әмма моңа берәү дә ышанмады. Энҗебикә хансарай мәдрәсәсендә укый иде, җәй көне ял итүе иде.
Ул арада баһадир Җик Мәргән килеп җитте. Җик Мәргән, атыннан төшеп, мәет янына килде, Асылгәрәйгә бакты, әмма теге кул ишарәләре белән генә аңа нидер аңлата алды. Җик Мәргән башын күтәрде:
– Атларга, туры Иделгә! – дип кычкырды.
Асылгәрәй белән калган унбаш Энҗебикәнең мәетен арбага салдылар һәм Казан каласына алып киттеләр. Әле булса күз алдында Асылгәрәйнең: Энҗебикәнең киселгән толымнарын күрделәр дә азамат егетләр өннәре китеп сүзсез калдылар. Әаттан төшкән Җик Мәргән хәтта кызның күкрәк ярасына кагылды, киселгән толымын тотып карады.
Соңыннан аңа җиткерделәр, Иделне ат койрыгына тагылып бер тапкыр гына кичмәгән Җик Мәргән егетләре елганы кичәләр. Ләкин Ашлы каласыннан көл генә калган була инде. Мәһабәт мәчет манаралары, күп санлы арыклары, гөлбакчалары белән дан тоткан кала пыскып янып бетеп бара. Азамат егетләр анда-санда йә базда, йә чокыр-чакырларда качып вә посып калган хатын-кызларны, бала-чагаларны гына табалар. Аларны мең бәла белән Казанга алып кайталар. Җик Мәргән исә баскынчыларны Сүрә елгасына чаклы куа, хәтта берничә хатын-кызныазат итә. Ләкин алар арасында Асылгәрәйнең Гәүһәре булмый.
Хан оныгы Хансөяргә Асылгәрәй әнә шул хакта сөйләп бирде. Хан оныгы аңа бер сүз дә әйтмәде, бик озак дәшми утырды, шуннан соң гына:
– Әйт әле, Асылгәрәй агай, нигә син кызың язмышы хакында миңа бер сүз дә әйтмәдең? – диде.
– Курыктым, хан оныгы, курыктым. Урыс, кабих, нәҗес, ләкин бит ул – минем балам кияве. Җитмәсә, малае бар, ди.
– Ничә ел үтте ул хәлгә?
– Ничә ел дип, кем, хан оныгы Хансөяр, шактый инде.
– Шулай булгач, синең кызың әллә кайчан малай үстерә инде, ә син көмән дә көмән.
– Хак, үстерә, диде Митрәй дә.
