скачать книгу бесплатно
Ул төмәнен ярдәмчесе Күнбай бәккә калдырды. Алар инде Кандырча кальгасын алганнар, шунда кереп оялаганнар, шунда кышлаганнар иде. Ни сәбәпледер Болгар ханы Илһам, Кандырча кальгасын югалтса да, төмәннәрен җибәрмәде, монголларның зур орышка әзерләнгәннәрен белә, ахрысы, хан һәм шуңа әзерләнә булса кирәк. Аннары Сүбәдәй баһадир тирмәсендә болгарларның ике аксакалы тора: киңәш итәләр һәм Сүбәдәй баһадир аларга ышана иде, чөнки кат-кат сынап карады, иллә кыек юлдан йөрмәүләренә төшенде. Мәүлә Хуҗа исә бөтенләй изге кеше иде, төмәндәге төркиләрне, бигрәк тә татарларны ислам диненә сәҗдә итә. Итә бирсен, дин әһелләренә Чыңгыз хан да ышаныр иде. Сәүдәгәр Бикколга килсә, ул Болгарның барлык тормышыннан хәбәрдар иде. Илһам ханның күпме гаскәрие бар, нинди кораллары, калалары – Сүбәдәй барысын да картага төшертте һәм картаны ул корылтайга да алып кайтты, һәммәсенә дә күрсәтте. Картага Болгар гына түгел, урыс кенәзлекләре дә, маҗар илләре дә төшерелгән иде, хәтта Әдрән диңгезе дә. Менә шул картаны җәеп салгач һәм сөйләп биргәч сынды олуг хан Үгәдәй – яу чабарга һәм бик күп төмәннәр белән. Бу картаны сыздыру һәм төзетү өчен, ул Биккол белән Мәүлә Хуҗага гомерләренә җитәрлек алтын түләде. Чыңгыз хан кебек ул да үзенә игелек китергән кешеләргә акчаны кызганмады, дошманга сатылмасын, сатылган булса да, дөресен сөйләсен дип, акчаны кызганмады, һәрхәлдә, Мәүлә Хуҗа белән Бикколны шулай сатып алдым дип йөри иде ул. Чөнки акча шундый алдавыч ки, ул теләсә нинди изге кешене дә эздән яздыра, ди торган иде Чыңгыз хан. Һәм ул хак булып чыкты, Болгар аксакаллары аңа ихластан хезмәт итәләр. Аннары Чыңгыз хан сәүдәгәрләргә, имамнарга тияргә кушмады, хәтта аларны яклады, сугышчыларын калага таларга вә суешка кертеп җибәрер алдыннан, имам хәзрәтләренә, сәүдәгәрләргә, һөнәрчеләргә чыгарга кушты, шуннан соң гына яугирләрен каланы таларга кертеп җибәрде. Минем гаскәремне мин генә түгел, сәүдәгәрләр дә ашата, дип мактанырга ярата иде дөнья хакиме. Шуның өчен имам сәүдәгәрләрне рәнҗеткән нойонга кадәр җәзаның иң катысын бирер иде. Ә инде тирмәсенә якыннары, үҗәтләнеп, хата кылса, башкаларга гыйбрәт булсын дип, үз батырыннан тегенең билен сындыртыр иде. Бу инде – иң яман җәза. Билен сындырган кешене ташлап киткән җәйләүдә калдыралар. Үзе исән булса да, кул-аягы йөрмәс хәлдә калган бәндә берьялгызы кала, чөнки аңа берәү дә кагылырга кыймый, үзе үк шул көнгә калуы бар, ә теге бахыр төн килгәнне көтеп ята. Ташлап киткән җәйләүгә төнлә чүл төлкеләре, чүл бүреләре җыела, әлбәттә инде, кул-аяклары йөрмәс адәмне дә читләтеп үтмиләр. Бу үлемне Тәңре адәмгә күрсәтмәсен, шушындый үлемне күз алдына китерсә, Сүбәдәй үзе дә калтыранып, аркалары чымырдап китәр иде. Адәм ите ашап, аның тәменнән тәгаен исергән чүл бүреләрен, ач төлкеләрне, ерткыч кош-кортны ташландык җәйләүләрдә еш күрергә була. Шул төбәктә кунарга калсаң, төн буена улап чыгарлар, йокы бирмәсләр, хәтта атларына ташланырлар иде. Бу юлы әнә шул әрсезләнеп, кеше итен ашап исергән чүл бүреләре белән Сүбәдәйгә дә очрашырга туры килде. Барысына да үзе гаепле, үзе белән бер генә кишектинен дә алмады. Чөнки олуг хан фәрманын тизрәк ыстанына— төмәненә җиткерәсе килә иде. Бәхетле ел иде Сүбәдәйнең, ниһаять, болгар, ас, оруст халыкларының җирләрен яуларга рөхсәт алынды. Бигрәк тә Болгар җиренә ашкына иде ул. Анда аның Карлыгачы, угланы Ташбай. Башта Сүбәдәй баһадир бөтен көче белән Саксинга ташланыр һәм Бачман баһадирга шартнамә җибәрер – нәкъ Чыңгыз хан кебек: «Әмирләр, башлыклар вә күп халыклар хәбәрдар: мин сиңа Мәшрикътан алып Мәгърипкә кадәр бөтен Җир йөзен тапшырдым. Кем буйсына, шул кичерелә, кем каршы чыга, шул һәлак ителә». Уйгур хәрефләре белән язган ал тамгалы ярлыкны баһадир Бачман укый да укый, чөнки уйгур телен кыпчакларныкыннан аерып булмый, бер үк тел, бер үк лөгать. Бачман баһадир да каласын ташлап качар йә каршына чыгып сыгыныр. Аннары алар Болгарга таба кузгалырлар. Анда ул Карлыгачын табар. Тапмады Сүбәдәй туган илендә тынычлык. Хатыны Сөябел аны бөтенләй көтмәгән булып чыкты. Аннары янә бер хәл ачыкланды: Сөябел, ул яуда чакта, ир бала тапкан. Исәпләп карау бер дә аның файдасына булмады. Шуннан ни кылырга белми ары сугылды, бире сугылды да Сөябел аягына төште. Әйт, бала кемнеке? Чөнки үсмер малай бер дә аңа охшамаган иде, хәтта аз гына да. Тәүге кайткан вакытта ул моңа игътибар итмәгән иде, бала бар, йөри, йөгерә инде, ә бишектәге бишкә үзгәрә икән, хәзер ап-ачык күрде – бала аныкы түгел. Теге вакытта ук, Чыңгыз хан белән кайтканда ук, баланы чит кешедән тапкан булган. Хәер, анда да шиккә калган иде, хәтта, киңәшкә дип, Чыңгыз хан янына килде, ихлас күңелдән зарланды.
– Синдәй баһадирга хатыннан үч алу килешмәс, – диде аңа Чыңгыз хан. – Тангутларга яудан соң сөйләшербез. Телисеңме, баһадирым, мин улларыңны үз угланым итәм?
Бу көтелмәгән хәлдән Сүбәдәй тәмам югалып калган иде. Үзе дә сизмәстән:
– Кайсын? – дип сорады. Чөнки хан угланы була кала икән, ул бала шундук төмәнбаш булачак, кем белә, тора-бара тәхеткә дә үрләве бар иде.
– Күлкәнне, әлбәттә, – диде Чыңгыз хан. – Анысы синекедер бит?..
– Күлкән минекедер, – диде Сүбәдәй баһадир, каушый калып. Аның өчен ханның тәкъдиме көтелмәгән хәл вә яңалык иде.
«Нигә уйнаштан тапкан Үрәктәйне углан итми?» – дип уйласа да, авыз ачып каршы әйтә алмады Сүбәдәй, чөнки Чыңгыз хан аңа карата мәрхәмәтле булса да, мондый изгелекләрне бик сирәк кыла иде.
Нәүбәттәге корылтайда Чыңгыз хан, чынлап та, Күлкәнне үз угланы дип игълан итте һәм аңа үзенең кишектиннәреннән торган төмәнен бирде. Сүбәдәй, бу хәлгә аптыраса да, янә сүз әйтә алмады, фәкать авызына җыелган төкрекне генә йотып җибәрде. Бит ул аңа хатыны уйнаштан тапкан Үрәктәйне углан ит дип килгән иде, алай гына да түгел, хәлемә кермәсме дип зарланырга, әмма Чыңгыз хан аның бөтен уй-теләген сүтте дә ташлады.
Беренче тапкыр дияргә була, Сүбәдәй баһадирның Чыңгыз ханга ачуы чыкты. Ләкин ул чарасыз иде, бу хакта Чыңгызга әйтү генә түгел, күтәрелеп карарга да куәте җитмәде. Әле, җитмәсә, Чыңгыз хан: «Угланың Үрәктәй исәя төшкәч, мин аңа гаскәр бирергә васыять итеп калдырырмын», – диде. Бу инде Сүбәдәйне бөтенләй мыскыл итү иде. Әйтерсең лә түр башында түш киереп утырган, чиртсәң кан чыгардай кызыл йөзле, җирән чәчле, сипкелле битле, яшел күзле Чыңгыз хан иртәгә үләргә җыена. Аның каравы Сүбәдәй, өй-тирмәсенә кайткач, баш көтүчене, дәшеп, камчы белән ярды һәм бөтен ачуын алды. Бәлкем, үтергән дә булыр иде, каяндыр Сөябел килеп чыкты һәм аркылы төште. Сүбәдәй аны селтәп кенә җибәрде. Бик ихтимал, икесен дә үтергән булыр иде, әнисе кулыннан тотты.
– Тыел, кияү балакаем, төшер кулың, гөнаһка батма, Сөябел аны үзе дәште.
Хикмәт, ошбу чал чәчле, бит-йөзен җыерчык баскан карчык-әнигә Сүбәдәй беркайчан да каршы тора алмады.
– Анам, китсәң иде, – диде ул, тешен кысып.
– Китмим, кияү. Далада йөргән бияне айгыр капламаса, тиңен эзләгән җәнлекне аучы алса, дөньяга җан каян ишәер. Монгол яу йөреп, хатыны бала тапмаса, кем төмәнең тутырыр! Әллә син бу дөньяга мәңге килдем дип уйлыйсыңмы?! Тәңре барысын да күрә, барысына да шаһит – Сөябел дә, көтүчең дә гаепле түгел. Син үзең гаепле, кияү, үзең! Күрдем, күзәттем, син дә атка очып менмисең инде. Кем сине алыштырыр, кулыңдагы камчыны алып, кем кылычың тагып яу йөрер?! Ишеттек: олуг хан Күлкән угланың үз угланы дип игълан иткән икән. Күлкәнең Чыңгыз хан угланы булгач, син кем атасы соң?! Ханның яшь хатыны Хулан бала тапмады. Күлкәнне күргән саен үзенә дәшеп, тәм-том бирә иде, шул кәнтәй котырткандыр әле, ә син баш иеп утырдыңмы?! Син хәзер Үрәктәй атасы, кияү. Кабул ит угланны. Синең угланың ул, Күлкәнгә өмет итмә. Хан угланы булгач, борынын бик тиз чөяр ул бала. Синең угланың Үрәктәй, кияү. Ата бул!
Сүбәдәй көтүбаш белән Сөябелгә: «Югалыгыз күз алдымнан!» – дигән ишарә ясады, тегеләр чыгып киткәч, бер чүмеч кымыз сорап алды да күтәреп бер сулыш белән эчеп бетерде, аннары арак китертте, аны эчте һәм утырган урынында авып йокыга китте.
Иртән аңа шул ук әнисе бер кәсә арак бирде, бер чүмеч кымыз, түтәрәме белән ит китерде.
– Аша, эч, кеше көлдереп йөрмә, кияү. Сабыр ит. Үрәктәй бер дә төшеп калганнардан түгел, бүген үк кулыннан камчы-кылыч, ук-җәя төшми, кинәнәсе ит…
– Кинәнәсе ит, – диде Сүбәдәй, башына шаулап киткән арак хәмерен тоеп, һәм авыз чите белән мыскыллы елмаеп куйды. – Кинәнәсе ит…
Ахыр килеп, Үргәнечне алгач, Җучи ханга дип сайланган гүзәл хатын Зөлхидәне үзенә ала язды. Алмады, Җучи ханга җибәрде, ә Җучи хан ул барыр җайда җан тәслим кылган булган инде, хатынны кире алып кайттылар. Хәтта шунда да ул аны үзенеке итә ала иде. Ошаган иде аңа хатын. Әмма ахыр чиктә киң күңеллелек күрсәтте: Күнбай бәккә бирде. Хәзер әнә Күнбай бәк ул хатынны юртасыннан да чыгармый, әллә урларлар дип курка, әллә яратуы шулай.
Китәр җайда булса да, Сүбәдәйнең Сөябелне күрәсе килә иде. Ул аңа нәрсә әйтәсен дә белми, әмма күреп китәсе килде. Үрәктәйне дә ул ике-өч тапкыр гына күрде. Сөябел һәрчак, әле уенда, әле ауда, дип ялганлады. Күргәч, ул аңа баштан ук ят тоелды, бала анасына охшаган иде, шуңа бераз тынычлана төште. Тик барыбер күңеле китек иде.
Сүбәдәй ашады-эчте дә сузылып ятты. Түшәкне ул Үргәнечтән җибәргән иде, кәсәләрне – Бохарадан, чапаннарны, кием-салымны – Сәмәркандтан. Бай яшәгән харәземлеләр, тик шушы байлыкның кадерен генә белмәгәннәр. Ә кадерле илне ахмак түрә кадерсез итә. Шулай ди Чыңгыз хан. Ул, әлбәттә, бу сүзләрне Олуг Мөхәммәдне күз алдында тотып әйткәндер, чөнки шаһ сараеннан йөзгә якын җария кызлар алып чыктылар, Чыңгыз хан аларны шундук яугирләренә өләште. Хан үзе яуда хатын-кыз йөртергә кушмады. Ә үз фәрманын үзе бозар иде, кәнтәй Хуланы, әнә шул Күлкән угланын улы иткән хатыны гел үзе белән булды. Сүбәдәй, аның сүзенә карап, Сөябелне үзе белән алмады, ханның сүзен тыңлады, нәтиҗәсе билгеле: Сөябел ул юк чакта менә шул йомшак түшәктә баш көтүче белән рәхәт чиккән.
Хак, Чыңгыз хан, башкаларны тыеп, үзе хатын белән яу йөргәндә, җиһангирга сүз әйтә алмады, әмма абасы Җәбәй кыйган иде. Иллә Чыңгыз хан аңа: «Җиңгән илләрдә хатын-кызлар бетәрме, яуланган ил хатыннары өстендә аунаудан да зур бәхет юктыр, кабыргаларым», – дип, бик тиз авызын каплаган иде.
Күп тә үтми, Тәңре аны Карлыгач белән очраштырды. Каравыш кыз аның тәмам җелеген суырды, Җәбәй абасы кебек, тирмәсеннән чыкмый башлады. Янында Карлыгач булмаса, яшәвенең мәгънәсе бетәр кебек иде. Ә инде бер елдан Карлыгач бала да тапкач, куанычыннан үз-үзенә урын таба алмады.
Сүбәдәй кулларын баш астына куйды, күзләрен йомды. Корылтай булды, ул үз дигәненә иреште, ә менә гаиләдә бәхетен таба алмады. Аның каравы орышта һәрчак күктә очты, һәрчак җиңде, һәрчак өстен чыкты. Күрәсең, Тәңре аңа ике бәхетне бергә бирергә теләмидер. Карлыгачны табуы, аның углан бүләк итүе булды – болгарлардан җиңелде, бер күзен югалтып, калдык-постык гаскәре белән көчкә качып котылды.
Сөябел керде, пышан гына нидер әйтте бугай, әмма ирнең йоклавын шәйләп, аның янына тезләнде, бертын утырды. Сүбәдәй, ни теләсә дә, күзен ачмады, кулын сузмады, тыелды. Хәтта мәхәббәттә дә хәрбилеге өстен чыкты. Хатын күтәрелде, чәч толымындагы тәңкәләре зеңләп китте. Сүбәдәй күзләрен йомган булса да, Сөябелнең һәр хәрәкәтен тоеп, күреп торды. Ул көтте: Сөябел аның янына ятар, ятар да аңа сыеныр, тансыклавын сиздерер дип уйлады. Орыш кырында бер кылыч селтәү белән кеше башын чабып төшергән Сүбәдәй әгъзасын кузгатырга куркып ята иде. Аңарда ике гайрәт, ике көч кайнады: сикереп торырга да тансыклавын сиздереп егып салырга һәм тәүге вакыттагы кебек көч белән алырга, икенче теләге— чәч толымын урап тотарга да ярасыз җире калмаганчы камчы белән ярырга, йә булмаса кылычы белән урталай чабарга. Җанына тигән дошманнар белән ул еш кына шулай итәр иде.
Әмма һични кылмады, гүя башы, кулы, аягы үзенеке түгел иде – ята бирде.
Кайчан йокыга киткәнен ул хәтерләми. Мәгәр уянганда, Сөябел тирмәдә юк иде инде. Сүбәдәй сикереп торды, хәрбиләргә хас тизлек белән киенде. Биленә каеш-кылычын такты, хәнҗәрен элде, итек кунычына камчысын тыкты. Кая барасын ул әле белмәде. Тирмәдән чыкты. Баш көтүче тирмәсенә юнәлгән иде, аягы тартмады, кире борылды, Сөябелнең әнисе тирмәсенә юнәлде. Япманы күтәрде, керде. Түр якта чаршау артында әни кеше йоклый иде бугай, ә киез җәйгән идәндә, уйнаштан тапкан унике яшьлек угланын кочаклап, Сөябел йоклый. Сүбәдәй йоклап яткан Сөябелнең йөзенә бик озак карап торды, аның карашын тоепмы, хатын ыңгырашып куйды, чебен кугандай, битен сыпырды.
– Кияү, – диде пышан гына чаршау артыннан карчык. – Даның сатма, адәм көлдермә. Углан синеке. Ул кичә сиңа барган иде ич…
– Мин йоклаганмын, – диде Сүбәдәй. – Йоклаганмын. Мин бүген китәм. Күрергә теләсә, бала белән озатырга килсен. Хан йортыннан кузгалачакмын…
– Ярый, кияү, әйтермен. Килмәсә – үпкәләмә, адәм баласы мал түгел, муенына бау салып булмый.
– Хуш, анакай!
– Хуш, кияү. Ак юл сиңа!
* * *
Дүрт ат, дүрт җан һәм ул – Сүбәдәй баһадир. Атларны ул еш алыштырды. Бу юлдан ул дүрт-биш тапкыр килде. Рәхмәт Чыгытай ханга – шалты юлын үз кулына алды. Һәр шалтыда кунарга, атларны алыштырырга була. Ләкин Сүбәдәй кола биясенә атланмады һәм үзеннән дә калдырмады. Кола бия аның өчен баһадир билгесе дә иде.
Далага чыкканчы алдан чапкынны җибәрде. Чапкынһәр шалтыга хәбәр итеп тора: Сүбәдәй баһадир килә. Шалты хезмәтчеләре ким дигәндә аны йөзбаш белән көтәләр, ә ул берүзе килеп төшә. Аны һәр шалтыда ашаттылар, эчерделәр, хәтта артыгы белән кадерләделәр. Аларның йөгерешеп йөрүләре Сүбәдәй баһадирга да күчте. Ул ашыкты, бер-ике шалтыга хәтта кермичә китте. Аның тизрәк Күнбай бәк ыстанына җитәсеһәм, корылтай карарын ирештереп, яугирләрен шатландырасы килде. Алар бит инде Болгар капкасы янына җиттеләр, ачып керәсе генә калды. Язган итсә, көздән дә калмый ул Карлыгачын коткарыр. Онытмагандыр әле Сүбәдәен. Онытып буламы, аларның уртак җаннары бар лабаса – Ташбай. Ташбае күптән йә йөзбаш, йә меңбаштыр инде. Күрәсе һәм бер багасы иде үзенә. Кемгә охшаган икән? Үрәктәй кебек ят һәм Сүбәдәйнең чалымы да булмаган углан түгелдер, суеп каплагандай Сүбәдәйдер. Шулай булмый мөмкинме, бит алар бер-берсен яратыштылар.
Җәй Маймыл елында ашыгып килде. Күптәнме генә елгалар ташып, ташулар китеп, болын-тугайлар су белән тулган иде, хәзер исә теләсә кая тукта – ямь-яшел, хәтфәдәй үлән. Әле булса хәтерендә Сүбәдәйнең: Чыңгыз хан, Бохараны алгач, бар булган яшел төстәге келәмнәрне үзенә җыйды һәм тирмәләренә шушы яшел төстәге келәмнәрне җәйдерде һәм итекләрен салды да, яланаяк килеш хозурланып, шул келәмнәрдә йөрде. Келәмнәрне хан үзе белән Күрәләнгә алып кайтты, олау-олау кайтарылган келәмнәрнең икесе Сүбәдәйгә тигән иде. Сүбәдәй аларны нәкъ Чыңгыз хан кебек тирмәсенә җәйдерде. Баш көтүче Сөябел белән шул келәмдә аунаганнардыр инде…
Юк, котыла алмастыр бу яман уйдан. Коткарса, аны Карлыгач коткарыр. Димәк, Болгар. Ул белде Биккол аша: Карлыгачы Артык баһадирда икән, ә ул баһадир башкаланы саклаячак. Юк, каланы алгач, Сүбәдәй аны урталай ярып кына калмас, вак кисәкләргә тураклар. Илһам хан да, Олуг Мөхәммәд кебек, калаларга бикләнергә исәбе икән. Бикләнсеннәр. Сүбәдәй баһадир аларны берәм-берәм алыр, берәм-берәм яндырыр, талар, халыкларын, әсир итеп, Каракорымга озатыр.
Кыргыз даласын узгач, Сүбәдәй баһадир ялга туктады. Шалтыга түгел, болыны яшел үлән белән капланган инештән зуррак ниндидер елга буена. Атларын тышаулады да утларга җибәрде, ә үзе, кулларын баш астына куеп, чирәмгә ятты. Аның үзе генә шулкадәр озын юлга чыгуына Күнбай бәк ышанмас, әмма бу шулай иде. Сүбәдәй беркайчан берәүдән дә курыкмады. Аны һәрчак, сайлап алган кешеседәй, Тәңре саклады. Ошбу юлда хәзер беркайчан да кеше өзелми, сәүдәгәрләр агыла, ниндидер мосафирлар, бәхет эзләүчеләр. Бәгъзеләре Каракорымнан качалар, бәгъзеләре анда таба бәхет эзләргә баралар. Чөнки уннарча илнең байлыгы Каракорымга таба ага иде. Анда байлык, анда тормыш юнь, ә адәм баласы – тормышның җиңелен, балык суның тирәнен эзли. Аннары көнбатышка юл алган саен монголларга төрки кавемнәр килеп кушыла башлады. Бер ише үзләре теләп, берише – чарасыздан. Ә менә Харәзем, Кыпчак, Болгар кебекләрне яуларга туры килер. Харәзем безнең кулда инде, кыпчаклар да яуланып килә, ә менә Болгар… Сүбәдәйгә исә нәкъ менә шул Болгар кирәк, бүген, хәзер. Чөнки аның анда җан сөйгәне, улы… Бәхәссез, төркиләр оста сугышчылар, батыр халык, атлары җилле, уклары очлы, барысы да мәргәннәр, кылычлары үткен, юка, нык. Аның уң кулы Күнбай— төрки. Хәер, үрәнхәй халкы барысы да төрки телне белә. Алар кайчандыр төркиләр белән бертугандай яшәгәннәр. Аннары олуг Уйгуриягә күчеп киткәннәр. Чыңгыз ханның угланнарын да, оныкларын да уйгур мөгаллимнәре укыттылар. Ул мөгаллимнәр башында Тата Түн дигән галим җитәкчелек итте. Яшь Тимучин аны чираттагы яудан әсир итеп алып кайткан иде. Чыңгыз хан бу кешедән найман, уйгур төрекләрендәге кебек мәмләкәт эшләрен тәртипкә салдырта, аннан ул язу белән идарә итү хезмәтенә өйрәнде. «Шул язу бар кешене дә миңа буйсындыра аламы?» – дип, Тата Түн галимгә сорау биргәне Сүбәдәйнең әле булса күз алдында. Аннары төрле такталарга язулар яздырып, әмирләргә җибәргәч, алар моның каршына килеп аягына төшкәч, исе-акылы киткән иде. Шул хәлдән соң Чыңгыз хан үзенең балаларына, оныкларына һәм күренекле нойоннарына һәм аларның дәвамнарына уйгурларның язуын, телен, әдәбиятын өйрәтергә кушкан иде. Әллә нигә, балаларга сабак биргәндә, тирмәләргә кереп, язу танырга өйрәнмәде Сүбәдәй, ә Чыңгыз хан үзе кереп утырды, язу язарга өйрәнде һәм һәр бирелгән ярлыкка, һәр пәйҗәгә үзе кул-имзасын салды, гәрчә тамгасы булса да.
Күк йөзе чалт аяз. Көн уртасы. Бөҗәкләр безелди, зәңгәр киңлектә күренми генә тургай сайрый. Елга буендагы өянкеләр тарафында күке кычкыра. Сүбәдәй баһадир санамады күке тавышын, ул аңа ышанмый иде. Кинәт үтә зәһәр ат кешнәве аны сискәндереп җибәрде. Сүбәдәй корт чаккандай сикереп торды. Әрнүле, үзәк өзгеч таныш тавыш иде. Орыш кырында яраланган атлар, ятып калганда, шушылай йөрәк өзгеч тавыш чыгарырлар иде. Сүбәдәй орыш кырында яраланып ятып калган атларны һәрчак кызганды. Сыңар күзе генә күрсә дә, Сүбәдәй бик тиз шәйләде, юан-юан өянкеләр үскән тарафта җиде-сигез бүре ала бияне екканнар да бугазлап маташалар иде. Ул яшелле-күкле тавыш белән кычкырып җибәрде һәм, кылычын суырып чыгарып, шул якка йөгерде.
– Һай, һай, нишләвегез бу!
Гаҗәпләнүенә каршы, бүреләр аны ишетмәделәр дә, ул гынамы, килеп җитәрәк, ата бүре булса кирәк, аның өстенә сикерде. Ул шундаен ерактан сикерде ки, Сүбәдәй аның башын һавада ук чабып өзде. Бүренең гәүдәсе аның аяк астына ук килеп төште, ә башы бер якка очты. Башы чабылган бүре бугазыннан кан чаптыра, гәүдәнең аяклары тыпырчына. Сүбәдәй икенче сикерүдә бия янына җитте, тагын ике бүрене урталай чабып өзде. Бүреләр шулхәтле ашау белән мавыкканнар иде ки, тагын берсен чабып өзгәч кенә, чинаша-чинаша кача башладылар. Койрыкларын бот араларына кыстырганнар, әйләнеп тә карамыйлар. Хәер, бүре, җанвар буларак, борылса, бөтен гәүдәсе белән борыла, моны гына Сүбәдәй белә иде. Ала биянең бугазыннан кан чаптыра, умырылган аксыл җилененнән кызгылт кан тама. Сүбәдәй җан ачуы белән кычкырып җибәрде һәм әле генә чабып ташлаган бүре гәүдәләрен турарга тотынды. Тегеләрдән ит кисәкләре калгач кына, исенә килеп, тирә-ягына каранды һәм тәмам хәйран калды. Бүреләр аның икенче атын бугазлап маташалар иде. Сүбәдәй үзеннән ерак булмаган икенче аты янына йөгерде, тышауларын чиште дә, елганы кичеп, ошбу яман төштән тизрәк китү җаен карады. Елганы кичкәч кенә исенә төште. Ике ел элек, Елан елында, нәкъ шушы җирдә башкорт баһадиры белән орышканнар иде. Ике яктан да зур югалтуларга дучар булдылар, ахыр монголлар алдыра башлагач, башкортлар елганы кичеп качканнар иде. Сүбәдәй аларны куа бармады. Югалтуы болай да күп иде, башкортлар исә, качып барганда да, борынгы сөннәр кебек уктан бик төз аталар. Баһадир үзе дә, гәрчә дошманны качырса да, ошбу каһәрле җирдән тизрәк китү ягын караган иде. Орыш кырында йөзләрчә мәет, үлгән атлар ятып калды, әмма Сүбәдәй баһадир аларны күмдермәгән иде. Әнә шул мәетләрне ашап, тәгаен кеше ите ашарга өйрәнгән бүреләр бүген аның белән очраштылар, тәмам курку белмиләр, киресенчә, кеше күрсәләр, күзләре кызара, каннары кыза.
Ошбу каһәрле җирдән бераз киткәч кенә, Сүбәдәй атын алыштырып атланды. Җаек елгасына ерак калмаган иде инде. Анда Күнбай бәк җәйли, аны көтә.
* * *
Бу хәл кичкә таба булды. Хәерсез башланган көн хәерсез бетәргә булды, ахрысы. Кичкә таба, инде Җаекка җитәрәк, чапкыны каршы булды һәм, сулышына кабып:
– Баһадир, Күнбай бәк төмәненә иртә белән Болгар алае һөҗүм итә. Көтелмәгән бу хәлдән яугирләр кача башлыйлар. Күнбай бәк аксакалларны гына коткара ала, ә олау-малларны, хатын-кызларны болгарлар әсир итеп алып китәләр.
– Алаймы, төмәнме һөҗүм итә? – дип сорады Сүбәдәй.
– Белмим, әллә төмән, әллә алай. Күнбай бәк Карамалы кальгасын ташлап китәргә, Җаекны кичәргә, чигенергә мәҗбүр була.
– Хатынын да алып китәләрме?
– Хатынын да, – диде чапкын, тынычлана төшеп. – Барлык олау-малларны да.
– Шәп иткән инде, шәп иткән, – диде Сүбәдәй баһадир, ни әйтергә белми аптыраудан.
Ике-өч көн эчендә бу хәтле яманлыкка дучар булырмын дип уйламаган иде Сүбәдәй, ул, бер сүз әйтми, атын җәйләүгә таба куалады. Күнбай бәк белән ни кыласын белми иде әле ул. Әмма ачуы бугазына килеп төенләнгән иде инде. Орышларда ул төрек сугышчыларына һәрчак көнләшеп карады. Башкисәрләр дияргә була, курку белмиләр, каты сугышалар, бик сирәк чигенәләр. Ә менә алдан күрә белү, уяулык җитенкерәми иде бу халыкка. Мәгәр Җаек елгасына якынайган саен, ярсу күңеле сүрелә башлады. Монголлардан җыелган яугирләр елдан-ел кими, Сүбәдәй баһадир үзе генә дә болгарлар белән сугышта егерме алты мең яугирен Идел елгасы буенда һәм Җигүлат тау араларында калдырды. Җәбәй абасы исәптә түгел, Җәбәй абасы, Болгарга кермибез, дип, колак итен чәйнәгән иде. Ә керергә теләде, тагын да баерга, аннары шаһ кызын да күрәсе килгән иде. Бигрәк зур югалтуга дучар булды ул елда Сүбәдәй, көч-хәл белән Чыңгыз хан ыстан туктаган Гөлстанга кайтып егылды. Нәкъ менә егылды, чөнки кыйналуы, югалтуы шулкадәр әрнүле булды ки, бер күзен югалту аның чирегенең чиреге дә тормый иде, гәрчә үз тәне булса да. Әле ярый Чыңгыз хан хәленә керде. Фәкать: «Җиңелү аянычы ачырак булган саен, җиңү шатлыгың татлырак булыр», – диде. Һәм шул сүзләре белән күңелне эретте дә куйды. Әйе, күңел кылларын кузгата белә иде Чыңгыз хан. Әле булса хәтерендә Сүбәдәйнең: алар Дуңгыз елында Тангут иленә яу кузгалдылар. Су-җай, Гәнҗәй калаларын алып, Сарысу елгасын кичкәч, тангутларның пайтәхетләрен алып, ханнарын әсир иткәч, Сарысудан ерак түгел болынга җәйләү туктадылар. Шунда ни сәбәпледер Чыңгыз хан авырый башлады. Көннәрдән бер көнне инде табиблар да һични кыла алмагач, Чыңгыз үз янына якыннарын чакырып алды. Сүбәдәй баһадир аның янында ук утырган иде. Чыңгыз хан терсәгенә күтәрелде дә һәммәсенә күз йөртеп чыкты һәм бераз гына калтыравык тавыш белән: «И-и сез, аркамдагы кабыргаларым кебек якын туганнарым, балаларым! И-и халык! Ишетегез! Мин бүген шул дәрәҗәдә җәфаланам ки, үземнең олуг халкымны җыю хакында кичергән газапларым берни булмаган икән. Мин халкым, туганнарым, сезнең өчен тырыштым. Мин дошман белән орышканда, кул киңлеге каеш өзәңгеләре өзелер иде, тимер өзәңгенең каптырмалары сузылып сынар иде. Ләкин миңа беркайчан да бу дәрәҗәдә кыен һәм авыр булмады, туганнарым вә балаларым. Халкымны бер төбәккә җыяр өчен, ияремә кәҗә бәрәненең итен тагып чыгып чабар идем: ачыга, яна, сусый идем, ләкин миңа бу кадәр кыен булмас иде. Яшен ташлары да ярыла, корыч та сына, безнең тәнебездә җаннарыбыз мәңгегә кала алмый… Минем тәхетем Үгәдәй угланым биләр. Калганнары барысы да васыятьнамәмдә булыр…»
Шунда түзмәде, Сүбәдәй баһадир сүз башлады: «Һай син, безнең җаныбыз булган хан! Элек очып барган карчыганың канатына утырган кеби йөри идең, инде шыңгырдап барган арбага йөк булдың. Безне ятим итәсең. Синең нык төзегән илең, сөекле халкың монда түгел, хан булуыңнан элгәре үк сиңа иптәш булып килгән Бүртә. Бөтен көй чыгаручыларың да, алтын тәхетең дә – берсе дә монда түгел. Сине туган илеңә, даныңны дөньяга тараткан җиреңә алып кайтабыз. Әлегә шыгырдап барган бу арба сиңа пайтәхет булсын».
Шул сүзләрне әйткәч, туганнары, кардәшләре, угланнары каты еглаштылар, битләрен тырный-тырный еглаучылар булды. Чыңгыз хан якты дөньяда 65 ел гомер итте, шул елларда моңа кадәр бер генә ханның төшенә дә кермәгән илләрне яулады. Сүбәдәй баһадир үзендә һәрчак Чыңгыз хан сабырлыгын булдырырга теләде, әмма еш кына кызып китте, кулына камчы алды. Чыңгыз хан кабере янында ул барлык угланнар алдында да ант итте: ул аның васыятен үтәр, Татар бугазыннан алып Диңгиз[10 - Диңгиз – Днепр елгасы. Атилланыңулы Диңгиз шул төбәктәтуган һәм ил корган дигән фараз бар.] елгасына кадәр, юк, Әдрән диңгезенә кадәр илләрне яулар. Ә моның өчен аңа бик күп гаскәр кирәк иде. Ул аларны яуланган төрекләр арасыннан тапты. Һәм ялгышмады – ышанычлы халык, батыр, кыю. Юл өстенә аркылы төшкән болгар төрекләре Сүбәдәй өчен каты ташка әверелде. Әлбәттә, Батый хан килеп җиткәч, алар киңәшерләр. Кайсы илне башлап яуларга. Болгарлар – урысларга күрше халык, һәрвакыт сугышып торганнар. Хәзер солыхталар. Бәлкем, аларны бер-берсенә каршы котыртып булыр… Алай булмаганда, башта Болгарны яуларга кирәк булыр, чөнки монгол гаскәрендә төрекләр күп, болгарлар да төрекләр. Болгарларны да кушкач, ары таба йөрү җиңелрәк булыр, чөнки Болгар төркиләре күршеләренең йомшак якларын беләләр. Ләкин бу хәлгә ирешәсе бар иде әле. Шуның өчен ул Күнбай бәкне ачуланмас, аңа нәкъ Чыңгыз хан сүзләрен кабатлар.
Җаек елгасына җитәрәк, Сүбәдәй җәйләү туктаган күп санлы тирмәләрне күрде, һәм йөрәге кысылып куйды. Күчмә рәвештә тереклек итү сәбәпле, һәр җәйләү аңа якын иде. Авыл булып утырган күк-сары, сары-кызгылт һәм ак төстәге тирмәләр уртасында Сүбәдәй баһадирның уң кулы Күнбай бәк тирмәсе. Әиң уртада, барысыннан да югары булып, аның – Сүбәдәйнең— тирмәсе тора. Тирмә башында Чыңгыз ханның тугыз чуклы ак әләме җилферди. Нәкъ менә шул әләм Сүбәдәй баһадирны да тынычландыра төште, ул хәтта атын тыясы итте, бермәл атлатып барды. Чапкыны гына баһадирының кәефе алышынуын белмичә алга элдерде, әмма ул да, берара китүгә, атын туктатты, баһадирны көтеп алды.
– Күнбай бәк белән нишләргә исәбегез, баһадир?
– Иң әүвәл менә бу камчы белән синең артың каезлыйм.
– Баһадирым…
– Әйе, әйе, – диде Сүбәдәй, сул күзен каплаган чүпрәген рәтли төшеп, һәм ияр астыннан бер калҗа ит алып капты. – Мин сине монгол-үрәнхәй дип тормам. Кил әле бире, кил-кил, курыкма.
Чапкын яугир кишектиннәренең иң елгыр егетләреннән берсе иде, шулай да кыяр-кыймас кына баһадиры янына килде. Әмма аты якынайса да, гәүдәсен һаман читкә каерды.
– Кил, кил, курыкма. – Чапкын баһадирга якын ук килде. Сүбәдәй аның җиңеннән эләктереп алды. – Инде тыңла, мотлак җан. Әгәр дә мәгәр без синең белән кул астыбыздагы һәр төркине кылычтан уздырсак, кем белән Әдрән диңгезгә кадәр барып җитәрбез. Әлегә кадәр алдан татарлар йөрде. Хәзер алар да азайды.
– Аның каравы исемнәрен безгә тактылар.
– Тактылар, хак. Ләкин начар исем димәс идем мин. Чыңгыз ханның ике хатыны татар иде, угланнары барысы да төмәнбашлар.
– Аннары, баһадирым, сезнең Карлыгач атлы хатыныгыз да татар иде.
Менә монысын әйтмәсә дә ярап торыр иде дә, кузгатты бит, ләгънәт. Күптәнге йөрәк ярасына гүя тоз сипте. Әмма баһадир күтәрелеп бәрелмәде, фәкать:
– Әйе, син хаклы, чапкын, Карлыгач татар иде, – диде.
– Күнбай бәк тә, мин – татар, дип мактанды, баһадир, – диде ул, баһадирының күңелендә ни кайнаганын белмичә.
– Без хәзер барыбыз да татар, чапкын, барыбыз да.
– Чыңгыз хан дамы?
– Чыңгыз хан да. Борын заманда Чиннар чигендә тереклек иткән монгол кавемнәре белән төрки ханнар идарә иткәннәр. Чыңгыз бабасы Бартан баһадир белән аның бертуганы Хутула хан чорында монголлар чиннарны куркытырлык дәрәҗәдә көчәеп китәләр. Чыңгыз ханның атасы Йүсүгәй баһадир чорында бу куәт нык кына кими. Чыңгыз хан бу куәтне айларгача күтәрде. Шуңа горурланам мин, чапкын.
– Мин дә, баһадир.
Авылга якыная башлауга, йөзләп яугир белән Күнбай бәк каршы килде. Баһадирга якынаюга, атыннан төште, Сүбәдәй атының өзәңгесенә килеп тотынды, башын иде.
– Исән-имин кайтуыңмы, баһадирым?
– Исән-исән, – диде Сүбәдәй, атыннан төшә-төшә. – Мин генә килдем кебек, бәгем.
– Хак Тәгаләдер, килдең, баһадирым, килдең. Бездә менә фаҗига, яман яуга юлыктык, Җаекны кичәргә мәҗбүр булдык. Болгарлар көтүләребезне, мал-байлыкларыбызны, хатын-кызларыбызны алып киттеләр. Күп кенә яугирләрем аръякта ятып калды.
Сүбәдәй баһадир Күнбай бәкнең иңенә кулын куйды, күзләренә карады. Һәм Чыңгыз хан сүзләре белән:
– Җиңелү аянычы ачырак булган саен, җиңү шатлыгы татлырак булыр, бәгем, – диде.
Сәер, кара коелып торган Күнбай бәкнең йөзе яктырып китте, хәтта кыенсыныбрак елмайды да.
– Мин алардан үч алырмын, баһадир.
– Әйдә, хәзер атларга атланыйк, сөенчене яугирләргә җиткерик. Тиздән ун-унбер төмән белән Батый хан бире таба кузгалачак…
Чаптырып авылга килеп керделәр. Тирмәләрдән сыдырылып яугирләр чыктылар. Сөрәнче аларны баһадир тирмәсенә чакырды. Халык бик тиз баһадир тирмәсе каршындагы мәйданга җыелды. Гадәттәгечә, һәр унбаш, һәр йөзбаш, һәр меңбаш үз яугирләре белән басты. Сүбәдәй ат ияренә менде, яугирләрен күздән кичерде.
– Яугирләрем, лачыннарым. Чыңгыз хан угланы олуг хан Үгәдәй безгә Болгарны һәм ары таба булган илләрне яуларга унбер төмән гаскәр җибәрә. Гаскәр башында Җучи углан улы Батый хан булыр. Корылтай шулай хәл итте. Һурра! һурра!
Яугирләр, баш киемнәрен очыра-очыра: «Һурра, һурра!»– дип кычкырдылар. Сүбәдәй игътибар итте, бәкнең төрки егетләре: «Урра, урра!» – дип кычкыралар иде. «Тиздән татарларга ияреп барыбыз да урра дип кычкыра башларбыз, – дип уйлап куйды Сүбәдәй баһадир һәм тагын Карлыгачын исенә төшерде. – Монда булса, ул да урра дип кычкырыр иде микән?»
Җыен таралгач, кич якта Сүбәдәй баһадир бәкне тирмәсенә дәште. Күнбай килгәндә, ике аксакал Сүбәдәй белән сөйләшеп утыралар иде инде. Табында барысы да бар: кымыз да, арак та, ит һәм җиләк-җимеш тә. Баһадир бавырчыларны сайлый белә иде.
– Башта эчеп куйыйк әле, аксакаллар сез дә, бәгем син дә. Аксакаллар эчмиләр, кыстамыйбыз. Җитешеп утырыгыз. Әсин, бәгем, тот, әйдә, аннары орышың турында сөйләрсең.
Эчеп куйдылар, ит каптылар.
– Бер дә сөйлисе килми, баһадирым. Көтмәгәндә килеп чыктылар, туплардан ата башладылар. Атлар өректе, яугирләрем таралып кача башладылар. Аксакалларны сакладым, алдан качырдым.
Сүбәдәй баһадир Биккол ягына күз сирпеп алды һәм:
– Миңа аксакалларым кадерле, бәгем, бик кадерле. Тиздән без Болгарда булырбыз һәм аларның миңа ярдәмнәре кирәк булачак. Бик тә кирәк булачак. Шулаймы, сәүдәгәр?..
– Шулай-шулай, баһадир. Ил – сәүдәсез, адәм кардәшсез яши алмас, дигәннәр.
– Син, бәгем, аны күрмәдеңме соң?
– Кемне? – дип, тәгаен аптырашта калды Күнбай бәк.
– Ташбайны, баһадирның угланын, аның тупчылары безне Җаекның аръягына куып чыгарды, Күнбай бәк, – диде Биккол, баһадирның кем турында бәктән соравын әллә кайчан абайлап.
– Әйе, Ташбай угланны? – дип кабат сорады Сүбәдәй.
Бу юлы Күнбай бәк тәмам пошаманга калды. Баһадирның Ташбай угланы белән кызыксынуын ул аңламады, шуңа бераз дәшми утырды. Шуннан сәүдәгәр Бикколга күз төшереп алды, теге исә аңа ияк каккандай итте. Шәйләде бераз Күнбай бәк, аның җиңелүе һәм Җаек аръягына куылуы баһадирны шулхәтле генә борчый, аның иң әүвәл Ташбай угланы турында беләсе килә. Кайчандыр Идел буенда болгарлар белән булган орышта баһадир хатынын һәм яше тулыр-тулмас угланын югалта, бер сүз белән, болгарлар әсир итәләр. Әнә шул углан— хәзер болгарларда тупчылар йөзбашы. Күнбайны, нигездә, болгарларның тупчылары куркытты. Әнә кем өчен кайгыртып утыра икән ич баһадир Сүбәдәй. Күнбай моңа сәүдәгәр Биккол ым кагу белән үк төшенде, мактарга җыенды.
– Ә-ә, Ташбай угланнымы? – диде ул, йөзем кабып чәйни-чәйни. – Күрдем мин аны, шул котны алды да инде безнең. Каты орыша, кылычы гел баш очында уйнап торды. Атта кош кебек оча икән, уктан да төз ата, унлап яугиремнең башына җитте. Үз күзем белән күрмәсәм бер хәл иде…
«Арттырма, арттырма, Күнбай, туктап тор, – дип уйлады бәк. – Эшне бозып куюың бар».
Күрде, күзәтте Күнбай: баһадир әллә елмаеп утыра, әллә зәһәр итеп көлә. Карашы каядыр эчендә, хатирәле истәлекләргә кереп чумган.
– Мин аларны кинәт югалттым, Күнбай бәк. Атым егылды, аңым җуйдым, бер күзем аккан иде. Мине кишектиннәрем орусит Плоскиня ярдәме белән Иделнең аръягына алып чыкканнар. Ә төп гаскәрем ике тау арасында ятып калды. Болгарлар алдап кертәләр дә, ташлар тәгәрәтеп, агачлар аударып, юлларын бүләләр. Калганы билгеле, капкынга вә тозакка эләккән монголны укка алу кыен түгел, җитмәсә, тегеләр тау өстендә яшеренгән. Зур җиңелү булды ул минем өчен, Күнбай бәк, мәңге онытылмаслык җиңелү. Менә шунда югалттым да инде мин хатыным белән угланым. Гомер уза, хәзер әнә шул бала сине Җаек артына куган. Борчылма, Күнбай бәк, без Җаекны да кичәрбез. Болгарны да алырбыз, минем хатынны да, синең хатынны да кайтарырбыз.
– Углан Ташбайны да, – диде Күнбай, салпы якка салам кыстырып, чөнки ул баһадирның авырткан җирен белә иде инде.
– Бала гына әле ул. Алдыма китергәч, барысын да аңлар. Без дөньяны яуларга керешкән халык, һәм без аны яуларбыз. Шулаймы, аксакаллар, – диде Сүбәдәй, кәеф күтәренкелеген расларга тырышкандай.
– Аксакаллар белән сөйләшү, баһадир, – үзе бер гомер, – диде Күнбай. – Тәңре дә Алла, Аллаһылары да Алла алар өчен, хәер, минем өчен дә инде. Көненә биш намазга йөри башладым, баһадир.
