скачать книгу бесплатно
– Taxta oturandan sonra hamı ağıllı adam olur. Başına tac qoyan adamın dediklərini hər kəs «bəh-bəh»lə qarşılayır. Bir də ki, məni şah seçənlərin hamısı mənə sədaqətlə qulluq eləyir. Ona görə də indi Əfşar tayfası-nı başqalarından üstün tutsam, onda üç gündən sonra gərək hakimiyyəti verəm. Heç bir tayfa İranda hakimiyyəti təkbaşına idarə eləyə bilməz.
– Bəs Səfəvilər? Axı onlar ölkəni iki yüz yetmiş ildən çox idarə eləyiblər.
– Düzdür. Lakin xatırla: Hüseyn bəy Lələ hansı tayfadan idi? Yaxud Şamlı… Ya da Qara Piri bəy Qacar, Bayram bəy Qaramanlı kim idi, Məhəmməd bəy Ustaclı haradan gəlmişdi?
Göygözə öz xeyri lazım idi. O, şah kimi düşünə bilməzdi. Ona görə də bu barədə bir daha Nadir şahla danışmamağı qərara aldı. Qoy bildiyi özünə qalsın. Bir də bu barədə danışsa, onda öz kəlləsini itirə bilər…
Əslində, həmin söhbətdən Nadir şah da çox şey götürdü. Başa düşdü ki, Əfşar tayfasından olanların çoxu Göygöz kimi düşünür. Onların fikrinə qalsa, şah tayfabazlıq eləməli, digər tayfaları əfşarların ayağına verməli, bütün ölkənin açar-kilidini yalnız Əfşar tayfasına bağışlamalı, qalanlarımı isə özündən narazı salmalıdır. Halbuki belədə ölkənin hər tərəfində narazılıqlar baş qaldırar, üsyanlar ola bilərdi. Göygöz və onu kimi düşünənlərin sözünə qulaq assa, Hindistandan gətirdiyi və indiyədək İran şahlarının heç birinə nəsib olmayan xəzinəni də yalnız əfşarlar arasında bölməlidir. Yox, belə olmayacaq! Əfşar tayfası böyük və güclüdür. Ancaq o tək deyil və göydən də düşməyib. «Mən kiçik Saraclı tayfasından Pənahəli bəyi Göygözün ayağına necə verə bilərəm? Axı o, daha fərasətli, daha açıq fikirli, sədaqətlidir. Hər kəsi öz qabiliyyətinə görə qiymətləndirmək lazımdır» – Nadir şah belə düşünürdü. Eyni zamanda onu da yaxşı başa düşürdü ki, təkcə öz tayfasına arxalansa, hakimiyyəti uzun sürməyəcək, hətta elə əfşarların özləri onun qəbrini qazacaqlar. Axı bir tayfanın içində də çoxlu nəsil, saysız-hesabsız qol var.
Axırda Nadir şah belə qərara gəldi ki, Göygözün dedikləri çox qorxulu məsələdir, bu məsələdən yaxa qurtarmaq üçün isə indidən tədbir görməlidir.
O nəinki tayfaları birləşdirmək istəyirdi. Bu işə Şah İsmayıl Xətai başlamışdı. Nadir şah, eyni zamanda, Şah İsmayılın vaxtı ilə dövlətin məqsədləri üçün atdığı, indi səhv olan addımını da düzəltmək istəyirdi. Bu da sünni-şiə münasibətlərini yumşaltmaq, din içərisində barışıq yaratmaq idi. Hindistanın var-dövlətini ələ keçirəndən sonra Nadir şah başa düşmüşdü ki, bundan sonra nəzərdə tutduğu işləri görmək onun üçün çətinlik törədəcək. Çünki əhali nə qədər ki kasıb idi, çörək dərdi bütün dərdlərdən üstün idi, onda həmin işləri daha asan görə bilərdi. Adamlar tox olandan sonra isə onlara söz az təsir eləyir.
Nəhayət, şah öz-özlüyündə qərar verdi ki, Əfşar tayfasını bütün ölkə boyu dağıtsın. Hər elatda bir-iki Əfşar kəndi saldırsın. Tayfanın bir yerdə qalmağı ölkə üçün də, Nadir şahın özü üçün də təhlükəli ola bilərdi. Bu qərara gəldikdən sonra şah öz niyyətini həyata keçirmək üçün bəhanə axtarışına başladı. Axırda isə, həmişə olduğu kimi, yenə də ağıllı bir çıxış yolu tapdı: Əfşar tayfasının başçılarını çağırıb onlara deyəcəkdi ki, ölkənin hər tərəfində sizin olmağınız vacibdi, bu, əfşarların hakimiyyətini daha da möhkəmləndirər. Tayfa başçıları isə, şübhəsiz ki, buna həvəslə razılaşacaqdılar. Beləliklə, həm əfşarlar bir yerdə cəmləşməz, həm də tayfalar bir-birinin içərisində yaşayar, qız verib qız alar, qaynayıb-qarışar. Nəticədə birləşərlər.
5
Nadir şahın ordusu Xorasana çatdı. Qoşunlar burada bir neçə gün dayanıb dincələcəkdilər. Çaparlar isə İranın hər yerinə şahın qələbə ilə qayıtdığı xəbərini aparacaq, qalib hökmdarın pişvazına çıxmaq üçün hazırlıqlar görüləcəkdi. Həmçinin Hindistandan gətirilən qiymətli daş-qaş elə Xorasandaca xəzinədara təhvil veriləcəkdi.
Nadir şah isə məiyyəti ilə birlikdə imam Rzanın qəbrini ziyarət eləyib namaz qıldı, çoxlu nəzir verdi. Ziyarətgahdan çıxanda onları yüzlərlə dilənçi əhatə elədi. Nadir şah ucadan dedi:
– Allaha çox şükür ki, dilənçilikdən qurtarmağımıza az qalıb. Uca tanrımız malını yeməyənlərin malını yeyənlərə qismət eləyir. O qədər var-dövlət gətirmişəm ki, hamının qarnı tox olacaq.
Daha sonra şah əmr elədi ki, üç gün boyunca ordugahda hər gün dilənçilərə üç dəfə yemək verilsin. Sonra isə onların hərəsinə bir öküzün və bir xışın pulu ödənsin. Ticarətlə məşğul olmaq istəyənlərə kömək edilsin.
– Bundan sonra bir nəfəri dilənən görsəm dar ağacından asacağam.
Dilənçilər bir ağızdan qışqırdılar:
– İmam Rza köməyin olsun!
– Allah səni bizə köməyə göndərib.
Pənahəli bəy öz adamları ilə dilənçiləri bir yerə topladı və şahın əmrini yerinə yetirməklə məşğul oldu.
Göygöz isə həmin vaxt fikirləşirdi: «Yenə də Pənahəli bəy. Dilənçilərin hesabına xeyli varlanacaq. Bu Nadir şah nə iş görür? Belə getsə, heç xəzinəyə bir tümən də gedib çatmayacaq».
Növbəti üç gün ərzində var-dövlət xəzinəyə təhdvil verildi. Eyni zamanda ordunun payı ayrılıb hər bir əsgərə maaş ödənildi, ölənlərin ailələrinə qan pulu ayrıldı. Məiyyətin payı da sahiblərinə çatdırıldı.
Göygözün fikri-zikri isə Pənahəli bəyin payında idi. Ona Göygözdən çox pay çatmışdı. Bu, Göygözü yandırmaya bilməzdi. Göygözün yeganə təsəllisi o idi ki, Hindistanda özünü yaddan çıxarmamışdı – paltarının astarına xeyli daş-qaş tikmişdi… İndi qalırdı bir yol tapıb Pənahəli bəyi Nadir şahın gözündən salmaq!
Nəhayət, Nadir şahla tək qalanda Göygöz dilini işə saldı.
– Şah sağ olsun, Pənahəli bəydən gözüm su içmir.
– Niyə?
– Allan məni öldürsün, əgər şahımın və şahzadəmin ayağına dəyən daşın mənim başıma dəyməyini istəmirəmsə… Şübhələnirəm, mən nə eləyim? Gözlərini heç vaxt şahzadənin gözlərindən çəkmir.
– Burada pis nə ola bilər ki?
– Sui-qəsd olar, şahım. Əsli-nəcabəti olmayan bir adam bu qədər yüksələndə ondan nə desən çıxar.
Bu sözləri eşidəndə Nadir şahı elə bil ilan çaldı. O, gözünün ağı-qarası olan oğlunu indiyədək gözündən uzağa qoymamışdı. Həmişə özü ilə bərabər səfərlərə aparır, öz yanında oturdur, ondan heç bir sirrini gizlətmirdi. «Qoy dövləti idarə eləməyi öyrənsin».
– Bəli, Pənahəli bəy dayanmadan şahzadənin gözlərinə baxır. Özüm şahid olmuşam. Həm də bir dəfə yox, iki dəfə yox, hər dəfə.
– Necə baxır? Dost kimi, düşmən kimi?
– Şah sağ olsun, mən onun ürəyinə girməmişəm ki, biləm necə baxırdı?! – Göygöz ikiqat əyilib danışdığından Nadir şah onun gözlərini və sifətini görə bilmirdi.
– Sənin Pənahəli bəyə paxıllığın tutur, ona görə belə danışırsan.
– Şah sağ olsun, onu ki mən sizə tərifləmişdim.
Nadir şah bu cavabdan sonra susdu. Şübhələr içində boğulmağa başladı. «Bəlkə də, Şəki xanı ilə sözləşiblər. Aralarındakı ixtilaf da gözə kül üfürmək olub? Bəlkə də, Şəki xanı onu casus kimi yanıma göndərib? Mənə gücləri çatmır, odur ki məni vəliəhddən məhrum eləmək istəyir. İstəyir ki, şahzadənin… Allah eləməsin. Belə pis fikir mənim ağlıma haradan gəlir?»
Şah bu fikirlərdən ayılıb Göygözün üstünə qışqırdı:
– Pənahəli bəyi özün necə tapıb gətiribsənsə, elə də izlə. Bir günahı olsa, səni də onunla bərabər cəzalandıracam. Hər ikinizin də gözlərinizi çıxartdıracam.
Nadir şah seçiləndən hələ heç kimin gözünü çıxartmamışdı. Amma dedisə, eləyəcək. Ağlına gəlibsə, dilindən çıxıbsa, kimsə onu fikrindən daşındıra bilməz.
Göygöz «baş üstə» deyib getmək istəyəndə Nadir şah onu saxladı.
– Sənin rəhmətlik atan Ələmdar kişi ölüb. Ölənə cəhənnəmdə də olsa, rəhmət düşür. Atan mənim xalamın əri idi. Onda mən lap cavan idim, qonşu kəndlə torpaq davası düşmüşdü. Daha doğrusu, otlaq davası. Ölümə, qırğına gəlib çıxmaması üçün şeyxi çağırdıq ki, hər iki tərəfdən ağsaqqallar and içsinlər. Qurana da and içmək çətin işdi. Ələmdar kişi çatan kimi Qurana and içdi ki, bu torpaq bizimdi. Qarşı tərəfin ağsaqqalı da and içmək istədi. Amma gecikdi. Şeyx Ələmdar kişiyə dedi ki, torpaq yox, otlaq de. Ələmdar kişi də fikirləşmədən and içdi ki, bu ot da, otu bitirən torpaq da bizimdi. Beləliklə, torpağı aldı. Sonradan Ələmdar kişidən soruşdular ki, necə ürək eləyib and içdi? O da gülə-gülə dedi: «Çarığımın içinə o yerin torpağından qoymuşdum. Ürəyimə nə gəlmişdisə, bir çəngə də ot qoymuşdum». İndi sən də atanın yolunu getmə. Mənə düzgün söz çatdır. Xalam oğlu olsan da, rəhm eləmərəm, yalan desən kor qalacaqsan.
Göygöz baş əyib getdi. Amma atası barədə Nadir şahın kinayəli sözlərini də unutmadı. «Özü racanın almazını nə fırıldaqla əlindən aldığını yadından çıxarıb deyəsən, indi durub atamı ələ salır».
Göygöz daha sonra Pənahəli bəy haqqında fikirləşməyə başladı. Axı indiyədək onun sədaqətsizliyini görməyib. Yalanının üstü açılsa, Nadir şahın qəzəbindən qurtara bilməyəcək. Bəs onda necə eləsin? Bu fikirlər içində qaldığı yerə gəldi. Köhnə karvansaranın kiçik, qaranlıq hücrəsində taxtın üstündə uzanıb gözlərini şamın hisindən qaralmış tavanın qonur daşlarına dikdi. Özünü göyə daş atmış uşaq kimi hiss eləyirdi. Daş qayıdıb o uşağın başına yarmalı idi. Yaxşı, indi neyləsin ki, daş düşüb onu şikəst eləməsin.
Şahzadənin gözlərinə Pənahəli bəyin diqqətlə baxmağını Göygöz görməmişdi. Əksinə, bunu Pənahəli bəy özü demişdi:
– Şahzadənin çox aydın gözləri var. Lap Koroğlu dastanındakı Rövşənin gözləri kimi, maşallah, sanki qartal gözləridir. Allah onun ömrünü uzun eləsin. Yüz yaşında da gözlərinin işığı azalmasın!
Pənahəli bəyə bu sözləri dedirdən səbəb vardı. O, şahzadəyə baxanda həmişə öz oğlu İbrahim yadına düşürdü. İbrahimin də belə iri, parlaq gözləri vardı. Həm də gör neçə vaxt idi ki, İbrahimdən, öz elindən-obasından xəbəri yox idi. İndi, yəqin ki, yaylaqda olarlar. Bəlkə də, İbrahim bu dəqiqə yoldaşlarına qoşulub şehli çəmənlərdə at çapır, ya da atını bir təpənin üstündə saxlayıb o iri gözlərini aran yollarına dikərək atasının yolunu gözləyir.
6
Göygöz xeyli fikirləşdi. Axırda bu qərara gəldi ki, elə hərəkət etməlidir, nə özü şahın gözündən düşsün, nə də sözü yalana çıxsın. Deyəsən, çıxış yolu tapdı. Karvansaradan çıxıb ordugaha getdi. Allaha şükür eləyib ağızlarında xeyir-dua ilə ordugahdan çıxan dilənçilərin arasından keçdi. Bu zaman ordu yeməkxanasının yanında Pənahəli bəyin dayandığını gördü. Pənahəli bəy nədənsə xeyli dilxor idi.
– Necəsən? – deyə Göygöz soruşdu. – Halın xoşuma gəlmir. Nəsə olub?
Pənahəli bəy Göygözü özünün xeyirxahı bilirdi. Ona görə də ürəyini ona açmağı özünə yüngüllük bildi. Ordugahdan çıxıb aralandılar. Göygöz onu karvansaraya, öz otağına gətirdi.
– Hə, danış görək nə olub?
– Özün bilirsən ki, mən şahımıza təmiz qəlblə xidmət eləmişəm. Tərəkəmədə biclik olmaz.
Göygöz başa düşdü ki, səpdiyi toxum artıq cücərir. Özünü Pənahəli bəyə can yandıran kimi göstərdi.
– De görüm, axı nə olub?
– Şah məndən şübhələnib. Axı mənim nə günahım var?
– Sənə bu sözü kim dedi?
– Dedi də, bir adam. And içmişəm ki, həmin adamın adını heç kimə söyləməyəcəyəm. Şahın mənə nəyə görəsə qəzəbi tutub. İstəyirəm gedəm yanına. Qoy özü hər şeyi yoxlasın, mənim günahım varsa, cəzamı versin, yoxsa, günah kimdədirsə, onda onun cəzasını versin. Hələ Qarabağda olarkən tayfa ağsaqqalımız dedi ki, bala, sən sarayda yaşaya bilməzsən. Nahaq yerə gedirsən. Orada sən baş çıxara bilməzsən. İnanmadım. Dedim, ağsaqqal, Nadiri elliklə hamımız seçmişik. Köhnə saraylardan heç nə qalmayıb. Düz deyirmiş… Durub buradan Nadir şahın yanına gedirəm. Qoy hər şey ortaya çıxsın.
Göygöz sevincini güclə gizlədi. Ayağa qalxıb getməyə hazırlaşan Pənahəli bəyin döşündən itələyib oturtdu.
– Dayan, tələskənlik eləmək özünə ziyandı. Şahların yanında qulluq eləmək, doğrudan da, çətindi. Hindisanda racanın almazını ələ keçirmək üçün qurulan tədbiri Nadir şah hətta vəzirdən də gizlətmiş, bircə səninlə bölüşmüşdü. Elə bilirsən o vəzirin yadından çıxıb? Heç vaxt. Kaş sən o çalmanı kəsib almazı çıxaranda oradakı adamların gözlərinə baxaydın. Hamısı sənə ac canavar kimi baxırdı.
– Mənim günahım nə idi? Şah özü məni bu işə qoşmuşdu.
– Pənahəli bəy, sən çox təmiz adamsan, doğrudan da, sənin yerin saray deyil. Bir az da qalsan səni məhv eləyərlər. Mənim məsləhətimi eşitsən, qayıdarsan öz elinə.
– Mən də bundan ötəri ölmürəm?!
– Hindistan səfərindən yaxşı pay düşüb sənə. Get otur elində-obanda, ürəyin istəyən kimi xərclə. Özü də qəti gecikmə!
– Şahdan icazə almasam gedə bilmərəm.
Göygöz əlini dizinə çırpdı.
– A kişi, mənə də inanmırsan? Mən bilirəm ki, sənin heç bir günahın yoxdur. Əksinə, sən mənim xalam oğlu Nadir şahın ən sədaqətli nökərisən. Ancaq ona günahsız olduğunu necə sübut eləyə bilərsən? Bu mümkünsüz işdir.
– Onda şahın yanına bir yerdə gedək, burada dediklərini orada da de.
– Elə bilirsən ki, Nadir şah mənə inanır?
Göygözü başa düşmək olardı: Pənahəli bəy barəsində şaha yaxşı sözləri necə deyə bilərdi? Şahın qəlbinə şübhə toxumunu elə o özü səpməmişdimi?
– Bəs bu dünyada kimə inanasan? – Pənahəli bəy kədərli halda dilləndi.
– Heç kimə. Nadir şaha hansısa qurdlanmış dillər deyib ki, sən Pənahəli bəyi oğlun kimi sevirsən, o da bundan həvəslənib şahzadəyə qəsd elətdirərək özü vəliəhd olmaq fikrinə düşüb.
Göygöz bunu dedikdə Pənahəli bəyin eşmə bığlarının rəngi dəyişdi, sifəti avazıdı. O danışmaq istədi, amma nə dodaqları aralandı, nə də dili söz tutdu. Pənahəli bəy elə bil yerdən, göy-dən aralandı. Dibi görünməyən dərin bir uçuruma düşdü…
Göygöz Pənahəli bəyin bu halını görüb küncdəki səhəngdən suyu ovcuna alıb onun üzünə çilədi. Pənahəli bəy özünə gəlib dərindən nəfəs aldı. Sonra dedi:
– Yəni mən çörək itirən adamam?
– Səbəbini dedim də. Elə bu gecə, qaş qaralan kimi atını minib aradan çıx. Qalsan aqibətin çox pis olacaq.
– Adını gizlətdiyim adam mənə dedi ki, guya Hindistanda şahdan gizli çoxlu daş-qaş oğurlamışam. Bunu şaha deyiblər, o da inanıb.
– Gördün? İndi hesabını apar. Bircə gün də geciksən, bu iki böhtandan azı birinin qurbanı olacaqsan. Bir az da qalsan, deyəcəklər, Pənahəli bəy şahın kənizlərinə göz dikib…
– Allah sən saxla!
– Mən səni istəyən adamam, bunları da ona görə deyirəm ki, başına pis bir iş gəlməsin. Yadında saxla ki, sarayda şahla çox yaxın olmaq həddindən artıq təhlükəlidir. Saray yalnız şahdan ibarət deyil. Bunun vəziri, vəkili, eşikağası, nə bilim min dənə adamı var. Onların hamısı ilə dil tapmaq lazımdır. Hər addımını ölçüb-biçməlisən. Şah ən qiymətli daşları saxlamağı sənə tapşırmışdı. Elə bilirsən bunu saraydakıların gözləri götürürdü?!
Göygöz bir an susdu. Fikri yayındı. Əllərini əbasının yaxasına atdı. Pənahəli bəyə hiss elətdirmədən yaxa boyu tikdiyi qızıl və daş-qaşları yoxladı. Hamısı yerində idi. Arxayınlaşandan sonra davam etdi:
– Mən harada qalmışdım?
– Daş-qaşlardan danışırdın.
– Hə, sən çoxunun çörəyini kəsmisən. Sarayda nə qədər adam istəyirdi ki, toplanan qənimətin taleyi ona tapşırılsın. Elə biri vəzirin özü… İndi görürsən ki, sən təmizliyinlə kimləri özünə düşmən eləmisən.
– Mən nə biləydim axı…
– Bilmək lazım idi.
– Bəs onda şahın xəzinəsi? Ölkənin mənafeyi?
Göygöz əsəbiləşdi.
– Ay zalım oğlu, sən nə qoyub, nə axtarırsan? O dilənçiləri aparıb yemək verirdin ha, elə bilirsən onların yadında qalacaqsan? Dilənçini dilənçi kimi yaradan Allahdır. Allah bilir nə eləyir.
– Axı Nadir şah ölkəni dilənçilikdən qurtarmaq istəyir.
– Olacağa çarə yoxdur, Pənahəli bəy.
Pənahəli bəy hiss eləyirdi ki, Nadir şahın ətrafına yığılanlar bu Xorasan dilənçilərindən də pisdir. Onların ən yaxşısı Göygözdürsə və hətta o da Nadir şahı başa düşmürsə, işlər xarabdır. Hətta başa düşsə belə, şahın dediyini eləyəsi deyillər. Pənahəli bəy aydın görürdü ki, Nadir şahın ətrafındakılar, əslində, hökmdarın əleyhdarıdırlar, hər addımda öz maraqlarını, mənfəətlərini düşünürlər. Pənahəli bəy kimi Nadir şaha kömək etmək istəyənləri isə gözdən salmaq, aradan götürmək üçün fürsət axtarırlar.
Bəli, Pənahəli bəyin gözləri artıq xeyli açılmış, çox şeyin fərqinə varmağa başlamışdı.
Göygöz qalxıb çıxanda Pənahəli bəy onun bu istidə belə qalın əba geyməyinə təəccübləndi. Şahın xalası oğlu həmin əbadan Hindistanın isti, bürkülü havasında da ayrılmamışdı. Üstəlik, hər dəfə oturub-duranda əbanın ağırlığı aydın hiss olunurdu. Pənahəli bəy yalnız indi başa düşdü ki, Göygözün əynindəki əba deyil, xəzinədir – oğurluq xəzinə!
Birdən ona elə gəldi ki, bu şayiələrdə elə Göygözün də əli var. Niyə buradan çıxıb getməyimi istəyir? Yeri geniş olacaq, daha çox oğurlayacaq. Üstəlik, Pənahəli bəyin yoxluğundan istifadə edib özü Nadir şahın sevimlisinə çevriləcək. «Yox, mən burada qala bilmərəm. Fitnə-fəsad baş alıb gedir. Bir gün başımı əkərlər, oğlum İbrahim heç qəbrimi də tapa bilməz. Yaxşı, bəs bu Göygöz niyə deyir ki, gecə get… O da məlumdur. Yolumu kəsib payıma düşənləri almaq, özümü də qətlə yetirmək istəyir. Yox, bu tərəkəmə balasını bu qədər də sadəlövh və aciz bilməyin. Atam həmişə deyərdi ki, dad göygöz, dişi seyrək, kosa adamdan.... Haradan gəldi çıxdı mənim qabağıma bu Göygöz?» – Pənahəli bəy ürəyində fikirləşdi.
Göygöz tez qayıtdı.
– Günortadı, dedim yemək gətirsinlər.
Bir azdan onlara piti gətirdilər. Süfrəyə göy soğan, buğlanan təndir çörəyi qoydular.
Göygöz dedi:
– Götür, Pənahəli bəy.
Pənahəli bəy piti qabının birini götürüb öz qabağına qoydu. Özünü elə aparmağa başladı ki, Göygözün niyyətindən agah olduğu hiss edilməsin.
Nahardan sonra Göygöz dedi:
– Gün batanda gələrsən bura. Mənim adamlarım var, onlar səni bir neçə mənzil yola salıb qayıdacaqlar. Yoxsa azarsan.
