скачать книгу бесплатно
Nadir şah dedi:
– Zərgər, hökmdar tacının eynisini düzəl-dərsən. Ancaq qızıl yerinə qızıl kimi parıldayan mis, yaqut yerinə ucuz daşlar, almaz yerinə şüşələr qoyarsan. Sənə iki gün vaxt verirəm.
– Baş üstə. Amma niyə belə ucuz?
– Sənə nə deyirlər onu elə. Ancaq çalış əsl tacdan seçilməsin. Bacararsan?
– Bacararam.
Zərgər tez ölçüb-biçmişdi. Bu ölkədə o qədər ucuz daş-qaş vardı ki, nə yaqutdan seçilirdi, nə zümrüddən. Onlardan yükünü tutmuşdu. Geri qayıdanda yaxşı qazanacağını fikirləşirdi.
– Zəhmət haqqını ikiqat artıq verəcəyəm.
Zərgər şahın dediklərindən heç nə başa düşməsə də, əlavə nəsə soruşmağa ürək eləmədi. Baş əyib getdi.
Pənahəli bəy də Nadirin ağlından keçənləri anlaya bilməmişdi.
– İndi başa düşdün siyasət deyərkən nəyi nəzərdə tuturdum? – şah üzünü Pənahəli bəyə tutub soruşdu.
– Hələ də bir şey anlaya bilməmişəm.
– Onda tapşırıq ver, racanı üç gün sonra qonaq çağırsınlar.
Dərhal racanın yanına adam göndərdilər ki, Nadir şah onu qonaq dəvət edir. Çox vacib söhbətləri olacaq.
Düzdür, racanın saysız-hesabsız nökər-naibləri vardı. Lakin onun kimi zadəganlar Hindistanda az deyildi. Odur ki Nadir şahın dəvətini eşidəndə çox sevindi: ölkəni tutan qüdrətli bir hökmdar bu qədər racanın arasından məhz onu qonaq çağırmışdı.
Özünü hədsiz xoşbəxt hiss edən raca almazı gizlətdiyi çalmasını başına qoydu. Qızıla tutulan kəcavəsinə mindi. Dörd nəfər onun kəcavəsini çiyinlərinə qaldırdı. Raca filin üstündəki kəcavəsində də gedə bilərdi. Amma bu, ölkəni tutmuş yadelli hökmdarın xoşuna gəlməzdi. Qədim silahlarla silahlanmış, üstəlik, çiyinlərinə tüfəng qoyub, qundaqlarını ovuclarının içində saxlayan mühafizə dəstəsi arxadan, qarşıdan və yanlardan racanı müşayiət edirdi. Raca isə kəcavənin pərdəsi arxasından nifrətlə ona baxan həmvətənlərini görüb təəccüblənirdi. Həmişə onun başına gül ləçəkləri səpən bu adamlar niyə düşmənə dönmüşdülər. Bəlkə də, səbəb onun işğalçı bir hökmdarın hörmətini qazanması idi?!
Raca üzünü çevirib pərdəni saldı.
Sarayın qapısında onu Nadir şah özü qarşıladı. Raca əllərini qoşalayıb başını qaldırdı. Nadir şah da qonağını hind adəti ilə salamladı. Tərcüməçi vasitəsi ilə söhbət edə-edə taxta tərəf addımladılar. Taxtın yanında bir kürsü qoyulmuşdu. Nadir həmin kürsüdə racaya yer göstərdi. Qonaq təşəkkür edib oturdu, lakin əvvəlcə şahın əyləşməsini gözlədi.
Nadir şahın əyan-əşrəfi isə taxtın qarşısından iki cərgə ilə dayanmışdı.
Ziyafətdən öncə şah kiçik bir nitq söylədi.
– Hörmətli raca, bizim özgə ölkənin torpağında gözümüz yoxdur. Öz torpağımız özümüzə bəsdir. Bizi bu ölkəyə səfər etməyə məcbur eləyən köhnə müqavilələrə əməl olunmamasıdır. Hələ Səfəvi şahı Təhmasibin vaxtında, Hindistan hökm darı Hümayun[4 - Zəhirəddin Baburun oğlu Hümayun, doğrudan da, kömək üçün İran hökmdarına müraciət etmişdi, amma tarixdə belə müqavilənin olduğu məlum deyil. Hümayun 3 min döyüşçü əvəzində Təhmasibə çox qiymətli bir almaz bağışlamışdı.] taxtdan salınmışdı. O, ölkəmizə qaçıb kömək istəmişdi. Təhmasib ona qoşun verib geri qaytarmış, Hümayunu təzədən taxta oturtmuşdu. Bağlanan müqaviləyə görə o, hər il İran mülkünə xərac verməli idi. Lakin vədini yerinə yetirmədi. Neçə yüz ildir ki, o borclar yığılıb qalıb. Bizim ölkədə deyirlər ki, borclu borclunun sağlığını istər. Gəldik borclarımızı, xəracımızı aldıq, indi isə geri qayıtmaq istəyirik.
Raca şahı dinlədikcə gülümsəyirdi. Bu, nəzakət xatirinə idi. Racadan olsa Nadir şah qayıtmaz, Hindistanda qalar, bu ölkədən yığdığını elə bu ölkənin özünə xərcləyərdi. Üstəlik, axır ki, Hindistanın da güclü qoşunu, güclü hökmdarı olardı. Hər halda, Nadir şahın ona hələlik heç bir ziyanı dəyməmişdi.
– Nadir şahdan xahişimiz odur ki getməsin qalsın, – raca, nəhayət, dilləndi.
Bu sözdən sonra Pənahəli bəyin dodağı azacıq qaçdı. Onun yadına Molla Nəsrəddinin bir lətifəsi düşmüşdü.
Bir gün Teymurləng döyüş fillərini yemləmək üçün yaxındakı kəndlərin hərəsinə birini verir. Həmin kəndlərdə bağ-bağça, bostan qalmır, fillər hamısını məhv eləyir. Kim də Teymurləngin üstünə şikayətə gedirsə, boynunu vururlar.
Axırda kəndçiləri Molla Nəsrəddini razı salırlar ki, birlikdə Teymurləngin yanına gedib bu işə bir əncam çəksinlər. Lakin yolboyu kəndçilər canlarının qorxusundan bir-bir aradan çıxırlar. Molla qalır tək.
Teymurləng soruşur:
– Molla, nəyə gəlmisən?
Molla deyir:
– Filə görə.
Teymur qışqırır:
– Cəllad bunun da başını vursun.
Molla cavab verir:
– Hökmdar sağ olsun, fil eşitdin, axıra qədər qulaq asmadın. Mən demirəm ki, fili aparsınlar. Mən gəldim ki, hökmdarın fili təkdi, darıxır. Ondan birini də ver aparaq, biri-birilərinə həyan olsunlar.
Teymurləngin kefi açılır.
İndi raca deyəndə ki, Nadir şah getməsin, ondan ötəri Hindistanda darıxırlar, hələ öz başına nə gələcəyindən xəbəri yox idi…
Nadir şah tez-tez racaya, onun ağ ipəkdən tikilmiş çalmasının mirvarilərdən düzəldilmiş bəzəyinə, ora sancılmış qəribə rəngli lələyə baxırdı. Pənahəli bəy bu baxışın mənasını indi anlamışdı.
Nadir şah dedi:
– Racanın təklifini nəzərə alıb qala bilərdim. Ancaq bizim öz ölkəmizin də işi çoxdur. Həm də bu yerlərin havası bizim adamlara düşmür, çox istidir. Yağış yağanda kəsmək, yağış kəsəndə yağmaq bilmir. Bizim yerlər daha gözəldir.
Raca fikrindən dönmək niyyətində deyildi.
– Bir az da qalsanız buralara öyrəşəcəksiniz. Babur şahın törəmələri necə öyrəşdilər? Görün neçə yüz ildir hökmranlıq eləyirlər.
– Yox, mən istəyirəm ki, səninlə qardaş olam. Bu qardaşlığımıza and içəm. Gedəndə də ölkəni sənə tapşıram.
– Mənə?
– Bəli, sənə.
– Mənim qoşunum yoxdu.
– Qoşun yoxdur, toplayarsan. Sənin var-dövlətin başqa racaların var-dövlətindən daha çoxdur. Var-dövlət olandan sonra isə hər şey düzələr. Hörmətli raca, mən istəyirəm ki, bu gün hətta öz tacımı da sənə bağışlayım. Qoy görsünlər ki, hökmranlıq sənə verildi.
Raca özünü itirmişdi. Düzdür, onun ürəyindən hökmranlıq keçirdi, amma yatsa, yuxusuna da girməzdi ki, Nadir şah ona belə bir qiymətli bəxşiş verəcək.
Bu vaxt görünməmiş iş oldu. Nadir şah ayağa qalxıb racaya yaxınlaşdı, öz başındakı tacı götürdü, sonra isə racanın da çalmanı öz başından çıxarmasını gözlədi. Tacı onun başına qoyandan sonra geri çəkilib baxdı.
– Gör şahlıq tacı racaya necə də yaraşır!
Taxtın qarşısında dəstə ilə düzülmüş əyanlar arasında narazılıq nidaları ucaldı. Ancaq şah bir dəfə dönüb baxmaqla səs kəsildi. Bundan sonra Nadir dönüb racanın dizinin üstünə qoyduğu çalmasını götürdü.
– Qardaşım, yəqin ki, bu çalmanı mənə qızırğalanmazsan.
Bunu deyəndən sonra Nadir çalmanı başına qoyub taxtda oturdu.
Əyanlar, xüsusən vəzir lap pərt olmuşdu. İran səltənətinin rəmzini Nadir şah bir hind racasına bağışlamışdı. Bu, ölkəni, taxtı, müstəqilliyi vermək idi. Taxt-tacla oyun oynamaqmı olardı?
Raca oturduğu yerdə donub qalmışdı. Onun qarayanız sifəti avazımış, iri həbəşi dodaqları göyərmişdi.
– Qardaşım raca, İran şahının tacını daşımaq əziyyət deyil?
– Su, – raca zəif səslə dilləndi. Bu onun nə günə düşdüyünü aydın büruzə verdi.
– Bəli, o tacı gəzdirmək ağır işdi. Racaya su verin.
Racaya su verdilər. Əlləri əsdiyindən raca şüşə qabı dodağına yaxınlaşdırana qədər xeyli hissəsini çalxalayıb üstünə tökdü. Şüşə qab dodağına çatmamış əlindən düşüb mərmər döşəmədə çilik-çilik oldu.
Hamı gördü ki, racanın vəziyyəti xeyli xarablaşıb. Nadir onun adamlarına əmr verdi ki, racanı sarayına aparsınlar. Çünki ziyafət başqa günə keçirilir.
Raca kəcavəyə aparıldı. Nadir şahın tapşırığı ilə Pənahəli bəy tacı da racanın yanında kəcavəyə qoydu. Racanın dəstəsi sevinə-sevinə geri qayıtdı.
Pənahəli bəy geri dönəndə qapının ağzında Göygöz onu saxladı:
– Şahın tacını racaya sən verdin, hə?! Bu əməlinin cəzasını çəkəcəksən.
– Mən Nadir şahın əmrini yerinə yetirmişəm.
Göygöz deyindi:
– Sözə bir bax! Şahın əmrini yerinə yetirib. Görərsən!
Pənahəli bəy dilləndi:
– Axı, bu sirri sən bilmirsən. Mən isə bilirəm.
Göygöz pərt oldu. «Yəni Pənahəli bəy şaha məndən o qədər yaxın olub ki, hətta onun sirlərinə də bələddir?»
Bu zaman Nadir şahın xidmətçilərindən biri gəlib bildirdi ki, hökmdar hamını hüzuruna çağırır.
Əyan-əşrəf yenidən toplaşdı. Şah hirslə dedi:
– Mən tacı bağışlayanda kim idi özündən çıxan?
Yaşlı vəzir qabağa yeridi.
– Şah sağ olsun, tacı hökmdara ölkə verir, şahın da tacı bağışlamağa haqqı yoxdur. Tac ölkə deməkdir, ölkənin qeyrəti, namusu, müstəqilliyi deməkdir.
Nadirin birdən-birə hirsi soyudu və onu gülmək tutdu. Qəşş elədi Vəzir elə bildi ki, şahın başına hava gəlib. Onsuz da hökmdarın bugünkü hərəkətləri dəlilik təsiri bağışlayırdı.
Vəzir ətrafına göz gəzdirdi, gördü ki, Pənahəli bəydən başqa hamı onun fikri ilə şərikdir. Hətta az qalırdı əmr eləsin ki, ağlını itirmiş hökmdarı həbs edib yerinə oğlunu taxta çıxarsınlar. Əslində, buna haqqı var idi: dəli olmuş hökmdar hər cür ağılsız addım ata bilərdi. O səhvləri isə düzəltməyə yüz ağıllının da gücü çatmazdı.
Birdən-birə Nadir şah gülməyə ara verdi.
– Mənim tacımı gətir, Pənahəli bəy.
Pənahəli bəy qonşu otağa keçib şahın tacını gətirdi, diz çöküb onu şaha uzatdı. Nadir tacını götürüb başına qoydu.
Göygöz dilləndi:
– Hörmətli şah, Pənahəli bəy tacı racaya vermişdi axı… Mən bunu öz gözlərimlə görmüşdüm.
– Bəli, düzdür. İndi hər şeyi biləcəksiniz. Pənahəli bəy, xəncərinlə bu çalmanı sök.
Pənahəli bəy əli ilə yoxlayıb almazın harada olduğunu müəyyənləşdirəndən sonra xəncəri ilə kəsib yumurta boyda almazı çıxardı. Hamının heyrətdən gözləri böyüdü. Nadir şah almazı əlinə götürüb baxdı. Onun gözəlliyinə özü də heyran qaldı.
– İndi məsələni başa düşdünüz? Bu almazın xatirinə başıboş racaya misdən, şüşədən düzəldilmiş tacı bağışladım. Vəzir də mənə ağıl dərsi verir. Əslində, vəzir düz deyirdi. Buna görə də ona hörmətim xeyli artdı. Lakin biləsiniz ki, racanı duyuq salmamaq üçün bu sirri heç birinizə açmamışdım.
Nadir şah danışır, di gəl, gözünü bir an olsun belə almazdan ayıra bilmirdi.
– Bu almaz racaya yox, şaha layiqdir. Adı da qalsın «Şah almazı»[5 - «Şah almazı» – Nadirin Hindistandan gətirdiyi bu almaz 1828-ci ildə Tehranda öldürülən rus diplomatı Aleksandr Qriboyedovun qan haqqı olaraq rus çarına göndərilmişdi. Hazırda Rusiyanın Almaz fondunda saxlanılır.]. Dəyəri həddən artıqdır. İranın bir neçə illik xərcidi. Səfərimiz başa çatdı. Qayıdırıq. Bizi İranın ac-yalavac əhalisi gözləyir. İranı üç il vergilərdən azad edirəm. Darül-İrşada nəzir demişəm. Qapısını qızıldan düzəldəcəyəm.
Nadir şah danışdıqca əyanların ürəklərindən qara qanlar axırdı. Göygöz fikirləşirdi: «Beş kəndim var. Onlardan vergi almasam, üç ildə gör nə qədər ziyan edəcəyəm. Anbarlarım boş qalacaq. Əyan-əşrəf İran kəndlisinin gününə düşəcək, rəiyyət əyan-əşrəfdən varlı olacaq. Nadiri şah seçməklə başımıza bəla açdıq. Bu çox getməz… Hələ bu Pənahəli bəyi başımıza çıxartmağını demirəm. Nadiri şah eləyən Əfşar tayfasıdır, ancaq o, gör kimlərə bel bağlayır?! Belə getsə, bu qiymətli almazı da ona verəcək. Yolda şahın başına bir iş gəlsə, o qədər var-dövlət də əlimizdən çıxacaq».
Göygöz bu cür düşünə-düşünə həm də gələcəklə bağlı tədbir tökməyə başlamışdı. Hətta İrana qayıdarkən yolda fürsət tapıb Nadir şahla söhbətə girişmişdi.
– Möhtərəm şahımız, mübarək qulaqlarınıza çatacaq bir neçə sözüm var.
– Buyur!
– Bizim Əfşar tayfamız indi başqa türk tayfalarından yuxarıda dayanır.
– Hə, sözünü de.
– Ona görə də Əfşar tayfasına gərək güzəştlər olsun.
– Nə güzəşt?
– Elə hər yerdə, hər işdə. Axı biz hökmdarın tayfasıyıq. Başqa tayfaları bizdən yuxarı tutmaq Əfşarların xətirinə dəyər.
Nadir şah onun hansı simə vurduğunu tutdu. Atının cilovunu çəkdi ki, Göygöz də onunla yanaşı gəlsin, dediklərini heç kim eşitməsin. Göygöz də cilovu çəkdi ki, ondan bir az geri qalsın.
– Yanaşı sür atını.
O, Nadir şahla bərabərləşdi.
– Hə, indi qulaq as. Qalaçayda şahı məhz Əfşar tayfasından seçmək kimin işi idi?
– Bilmirəm.
– Yox, bilirsən. Bütün tayfaların. Onlar razılıq verməsəydi, Nadirdən şah olmazdı.
– Axı həmin tayfalarda Nadir şahdan layiqli adam yox idi.
