Бабалардын Урпагы. 3 китеп

Байыркы кыргыздар Теңирчилик динине сыйынышка. Алар бир жерден экинчи жерге көчүп жүоүшкөн. Теңирчилик дана бул жаратылыш болуп эсептелет. Алар: тоого, сууга, жылдызга, айга жана башка жаратылыштын элементтери болгон. Бир четинен бул деле туура болгон. Жаратылыштан ыйык эмне бар. Бул 5- 12 кылымдардын айланасы болуш керек. Айрымдары шаманизм динине да сыйынышкан. Бирок Теңирчилик дининде китеп болгон эмес сыйынуу ооз эки түрүндө жүргүзүлгөн. Ар бир динде китеп болсо ал муундан-муунга кала берип адамдар ошол китепти окуп сыйынышат. Кийинчереек будпарас ( Буддизм) динине кирип кетишкен. Бул 5- 10 кылымдар болуш керек.

Эң кеңири тараган китептер, каапырлардын Инжил, жүйүттөрдүн: Эски осуят жана Жаңы осуяты. Бул китептерди бир канча пайгамбарлар жазышкан. Алар библия же библиотека, бизче китепкана, «китептер» деген сөздөн келип чыккан. Бул чыгармада бир канча китептерди биириктирип бир китепти түзүшкөн. Ал байыркы грек жана еврей тилинде жазылган. Аны кыргыздар Ыйык китеп деп чыгарып жүрүшөт. Бул китепте санжыра, дастан, ырлар, учкул сөздөр деги эмне деген чыгармалар жок. Аны шашпай окуган адамдын көзү ачылат. Ал эки салаага бөлүнөт. Байркы осуят. Мусулманча- Тоорат китеби. Экинчи китеби Жаңы осуят-Инжил. Дүйнөгө болгон түшүнүгү арбыйт. Айрыкча Соломон же, Сулайман пайгамбардын осуят китеби, ырлары азыркы кезде окумуштуулардын башын катырып кандай акылмандык менен жазылганы ойлондуруп келет.

      Инди элинде «Веда» ал чыгармада «Катха Упанишады» китеби адамды ойлондурган

кереметтүү китептердин бири. Инди элинде «Рамаяна» же «Махабарата» китеби да эң кызыктуу китептерден турат. Ошондой эле Инди элинде өтө ыйык китеби Бхагавад Гитада киетби өтө салмактуу жана олуттуу оорунда турат. Замшуддарда «Авеста» китеби да колдон түшүрбөй окула турган китеп. Анда учкул сөздөр, осуяттар биринин артынан бири келип окуган адамдын жан дүйнөсүн көз карашын кеңейтет. Ал эми чыгышта эң кеңири тараган будда дини да кызыктуу буга көптөгөн элдер кирип, алардын да эң сонун чыгармалары бар. Ошол эле чыгышта Конфуций дини ушул улуу ойчулдун атынан пайда болгон дин.

Анын осуяттары, акылман учкул сөздөрү өзүнчө бир керемет.

Биз эми Иисус Христос жөнүндө токтолуп өтөлү. Ал жөнүндө көп сөздөр айтылат. Эгерде динчилерден, тарыхтан анын баянын окуп чыксак анын болумушу төмөндөгүдөй экен. Ал жөнүндө диний китептерде, адабий китептерде көптөгөн баяндар жазылган. Анын энеси Мария Самариялык экен. Палестинада жашаган. Иисустун атасы Пантера деген киши тура. Элде мындай деген имиш болгон. Мария күйөөгө тийгенче жездеси Захарий менен жакындашып, Иисус Христосту төрөгөн имимш. Ал эми христиан дининдегилер айтат кудай Марияга күйөөгө тийбей туруп эле анын боюуна бүтүп, пайгамбарды төрөгөн дейт. Пайгамбар көрүнүктүү дарыгер болгон ал оорулуу адамдарды бат эле айыктырып койгон. Анын колу сокур адамдын көзүнө тийсе эле алы көрүп кеткен. Суунун үстүндө чөкпөй басып жүргөн. А спорт же иога менен машыккан. Ар түрдүү кишини айыктырып, дарыларды жасаган. Ошол касиетине каршы келип диндин өкүлдөрү аны куугунтукташкан. Аны жыгачка мык кагып асып салышкан. Ал иога менен машыккандыктан ал жерден түшүп Тибетке качып кеткен. Анын ошол жакта жүргөнүн документте тарыхта жазылып калган. Анын сүрөтү Тибет монастырында табылган. Анын улуту мурун еврей дешчү, кийин аны грек деп чыгышты. Ал Индияда 15-жыл жашап, Палестинага келген. Ал чебер уста, курулушчу, дарыгер, өтө билимдүү акылман адам болгон. Ал кийин Кашмирде жашаган. 90-жашка чыгып өлгөн деген имиш бар. Ыйык китеп Инжилде жалаң Иисус Христос жөнүндө баян айтылат.

Ушул диндердин ичинен эң кийин жаралган дин же, Мухаммед пайгамбар негиздеген дин бул- Ислам. Ислам дининин китеби Куран болуп эептелет. Куран арабчадан которгондо «окуу» дегенди билдрет. Ал 114- сүрө жана бир канча аяттардан турат. Куран китеби да ыр түрүндө, кыргызча айтканда шыгыр жеңил окула турган ыргак, ыр катары окулуп кете берет. Улуу пайгамбар аны ооз эки жаратып, кийинкилер аны жазма бетине түшүрүшкөн. Куранды тартипке келтирип, сөөктөргө, курма бариктерине, жалпак таштарга, кайыңдын кабыгына жана башка нерселерге жазып сактап калууну ойлошкон. Бул иштерди араб калифалары Абу бекр менен Омар жүргүзгөн. Ал байыркы араб тилинде жазылган. Байыркы араб тили менен азыркы араб тилинин ортосунда чоң айырма бар. Ыйык китеп катары Куранда да ар түркүн окуялар, илимий ойлор, тарых, санжыра, осуят, жүрүм-турум, өлкөнү башкаруу, мыйзам эрежелери деги айтып бүткүс баяндар бар.

Куран-Мухаммед пайгамбарга кудайдын асмандан жиберген жыйнагынан турган мусулмандардын ыйык китеби. Айтып өтпөдүкпү –« эмнени окуса ошону кырааттап айтуу». Куран сүрө деп аталган 114 бапка бөлүнөт. Сүрөлөр аятка бөлүнөт, анда 6226 же

6228 аят бар. Сүрөлөр пайгамбарга жаратканым асмандан түшүрүлгөн. Ал Меккелик жана Мединалык болуп бөлүнөт. Пайгамбар тирүү кезинде оозеки формада колдонгон, же оозеки айтылган. Куранды жарым-жартылай же толук билген көп эле адамдар болгон. Пайгамбар өлгөндөн кийин куран жоголуп кетүү абалында болгон. Ошол үчүн аны жазып калууга аракет кылышкан. Османдын тушунда Куран жазма китеп формасында болот.

Мусулман жерлеринде куранды жатка үйрөнүү аракетине өткөн.

Куран араб жазмасында тарыхый эстелик, креметтүү адабий чыгарма. Куранды окуп түшүнүш үчүн аны окууда даярдыгы, билими болуш керек. Ошондо ал баарын толук түшүнө алат. Куранда эң көп ашык нерселер бар китептин чыгышы турмуш тиричилик шарттардын негизинде болгон. Кээ бир элдер көп кудайга сыйынышкан. Ал эми курандан бир кудайга гана сыйынуунун жолдору жазылган. Жаратканым ал бир кудай. Ал эми арабдардын « Иллах» деген сөзү кудайдын кулу деген маанини билдирет. Жердеги адамдардын баардыгы кудайдын кулу болуп эсептелет. Ал эми Мухаммед пайгамбар Кудайдын жердеги элчиси болуп эсептелет. Кудайдын жердеги элчиси жердеги адамдарды боорукердикке, теңдикке, туугандыкка, бири-бирин кордообого, азаттыкка, ар кандай жаман иштерге барбоого чакырат. Жана ошондой эле Куранда ар кандай заң-закондор элди башкаруу, жүрүм-турум эрежелери баардыгы жазылган. Пайгамбарлар дагы ар кандай кесиптерге ээ болгон. Мухаммед пайгамбар -төөчү, Иисус Христос- дарыгер, Моисей – койчу болгон. Мухаммед пайгамбар куранды чыгарууда башка булактардан алган. Ал төөчү болуп жолго чыккан ошондо, Ыйык Библия китебиндеги сөздөрдү элден көп уккан Курандын аяттары ошол китептеги сөздөрдүн турат. Куранда байыркы уламыштар, икаялар, эселки казалдар,

көөнө баяндар, жүрүм- турум эрежелерлери, өлкөнү башкаруу, Тоорат, Инжилден алынган баяндар бар. Пайгамбар эл аралап, жер көрүп жүрүп ошол баяндарды кулагына сиңирип алган зирек адам болгон. Аларды адам тааныгыстай кылып башкача өзгөртүп алган. Аларга жаңы маани, укмуш көркөмдүк берген. Натыйжалуу насыяттарды, негиздүү осуяттарды, куттуу кулакка угумдуу сөздөрдү иргеп, Алланын гана айтканы деп, өзүнчө көркөм тил, жагымдуу үн менен ички мазмунуна сырткы кыраатын келтире айткан. Алгачкы эргүүдөн жаралган 550 аят абдан чоң ийгиликке жетип, арабдар аны жатка айткан. Пайгамбар курандын маани-мазмунуна өзгөчө көңүл бурган. Эгерде ал кайсыдыр бир жеринен жаңылып, жаратканга шек келтирип алса анын жаны кылыч мизинде турганын өзү да түшүнгөн. Арабдар ал кезде көп кудайларга баш ийген. Алардын жүрүм-турум эрежелери да башкача болуп, ынтымагы жок болгон. Ошол үчүн аларды бир элге, бир журтка, бириктирүүнү пайгамбар ойлонгон. Ошол үчүн жалгыз гана бир Кудайга сыйынууга Мухаммед пайгамбар чакырган. Ошондуктан кандайдыр бир жол менен баардык арабдарды бириктириш үчүн бир ишти ойлоп табуу зарыл экендигин Пайгамбар түшүнгөн.

Ошентип, мурдагы ыйык китептерде, улуу жазмаларда кезикпеген жаңы адабий тексти ойлоп табуу чоң эрдик, кенен акыл эсти, шык-жөндөмдү, көп кыйынчылыктарга, жан-милдетке, өзүн туш кылган. Пайгамбар куранды ойлоп табууда көпкө ойлонгон, ойлорду көңүлүнө аябай түйгөн, үнүн кыраатка келтирип аябай такшалган. Ал куранды жатка айтууга көнүккөн. Эгер желкайып абалында куранды айтпаса ага эч ким көңүл бурмак эмес. Куранды чыгарууда жалгыздап, үңкүрлөргө барып жатка айтып чыгара баштаган. Куранды чыгарууда көлкүп-толкуп, кээде ыйлап, жараткандан жардам тилеп, баян жорго сөз, дастан, ыр кайрыктары жанып, сөздөр бир-бирине өтө уйкаш келип угуп отурган адамдын көңүлүн өзүнө буруп алган. Адамдар аргасыз курандагы ыйык сөздөргө берилип, аргасыз ага баш ийишкен. Пайгамбар бул баянды чыгарууда байыркы арабдын элдик поэзия, ырларына, санжыра сөздөрүнө, уламыштарына, эрдик баяндарына, үрп-адат сөздөрүнө аябай көңүл бурган. Ошондуктан куран китеби укмуш чоң жетишкендикке ээ болгон. Башкача айтканда Куран пайгамбарга желкайып абалында келгендей болгон.

Курандагы эң эле ыйык сүрө 112. Ал болгону 7 гана аяттан турат. Ал бүткүл курандын мазмун-маанисин өз ичине батырат. Фаатиха сүрөсү окулбаса ал куран болбой калат дешет. Бул улуу генийалдуу сүрө.

Айт: « Алла таала бирөө гана,

Ал түбөлүктүү!

Ал төрөбөдү, Өзү да төрөлбөдү

Кудуреттүү, теңдешсиз эч ким Ага!»

Мен аны төмөн жакта да келтирип өтөм. Силерге анын маани-мазмунун айтып берейин. Мусулман баласы куранды окуп жатканда жөн эле окуй бербестен анын маани мазмунун,

баянын, ички сезимин туюп окуса ошондо гана аны даана түшүнөт. Же болбосо, жөн эле окуй берсе, андан эч нерсе түшүнө албайт. Ошол окуган нерсеңен ойлонуп бир нерсени

табышың керек. Ошондо гана анын маанисин сен түшүнгөн болуп ачыла келет же кемелине толот.

Ошондуктан ар бир сүрө, пайгамабардын жан сыры, жан дүйнөсү, ыйманы, чыгармачылык илхамы, ички дүйнөсүнүн тазалыгы, же жан сүйгөн перзенти. Куран китеби Мухаммед пайгамбардын атагын ай-аалмага чыгарып аны түбөлүк даңкка бөлөдү. Азыркы учурда бул динге 1,5 миллиард адамга жетип, дүнө элдеринин төрттөн бири сыйынат. Бирок бул динге элдерди сыйынтуу оңой болгон жок. Эчен согуш, алааматтардын аркасында жетти. Арабдар элдерди кылыч мисинин жардамы менен мусулманчылыкка киргизди.

Биз эми ыйык китептерди жазган пайгамбарларга келсек алар ар кандай аталат. Ыйык китептерди өтө билимдүү адамдар жазган. Жалпы эле китеп жазуу ыйык билимди жана көптөгөн окууну талап кылат эмеспи. Андан башка алардын талант илхамы болуш керек да. Дүйнөдө пайгамбарлар арбын алар ар бир элде ар кандай аталат. Мисалы: Абраам-Ыбырайым, Ной-Нух, Лот-Лут, Исаак-Ыскак, Израил-Ысырайыл, Измаил-Исмайыл, Иаков- Жакып, Иосиф- Жусуп, Моисей- Муса, Аарон-Аруун. Иоб- Аюб, Давид- Дауд- Дөөт, Соломон-Сулайман, Илия- Илияс, Иисус-Иса, Идирис- Ыдырыс, Салих- Саалы, Захарий- Закир, Али- Аалы жана башка толуп жаткан көптөрү бар.

Биз эми куран көп тилге которулган деп айтпадыкпы. Ошолордун ичинен Куран орус тилине

да коорулган. СССРде жашаган элдер орус тили аркылуу куран менен таанышкан. Орус тилине 1871 жылы генерал Д.Н. Богуславский которгон. 1878-жылы Г.С. Саблуков которгон. Бул адамдын котормосу 100-жыл кызмат кылган. 1920-1930-жылдары которгон И. Ю. Крачковскийдин котормосу эң негизги оорунду ээлейт. Ал чоң окумуштуу арабист болгон. Аны илимий жеткиликтүү тилде которулганы көрүнүп турат. Ал эми кыргыз тилине ушул кишинин котормосунан алып, акын жана котормочу Э. Турсунов 1991-жылы чыкты. Мындан сырткары араб тили аркылуу бир канча котормолор чыкты. Алар менен кеңири түрдө таанышып окуп чыктык. Бул котормолордон биз куранды арабача шыгыр, уйкаштыгын, көркөмдүгүн жете түшүнбөсөк дагы анын маани-мазмунун түшүнгөндөй болдук.

Совет убагында куран китеби окулмак түгүл куран дагы унутулуп бараткан. Биз кийин айылга барып иштеп калганда, айылда куран окуган адам калбай калган абалга жеткен. Биздин тегеректен атам окуур эле. Ал кишини чакырып куран окутушкан.

Ал эми куранда көп жакшы нерселер бар экенин биз кийин гана түшүндүк. Биздин айылга эл жана мыкты азаматтарыбыз жардамы менен мечит салынды. Эл ислам динин бел тутуп, куран окуп, өздөрүнүн жашоосун жакшы улантып жатат. Жаштарыбыз намаз окуп ар кандай жаман нерселерге барбай ыйман-адеп деп өмүр сүрүп, жакшылыкка бел байлоого өтүп жатышат. Мунун өзү бизден мурун Касиеттүү жараткан жана Биз адамдар сүйүнө турган эң сонун нерсе экенин баарыбыз түшүнүп жана бел байлап турабыз. Биздин ар бирибиз Жараткан бар десек анда, Жакшылык бар деген болобуз. Жакшылыктан үмүт эткен адам баарынан үмүт этет деп ойлойбуз. Ал адам эч убакта жаманчылыкка барбайт. Баардыгы жакшы адамдар ойлогондой болот. Темир-Канат айлында же, Беккулу атанын айлында аз эле адам жашайт. Көптөрү жашоо турмуш үчүн башка жактарга көчүп кетип жатышат. Антпесе, болбой калгандай. Ошол жактан иштеп жанын багууга туура келип жатат. Улам карылар азайып, жаштарыбыз өсүүдө. Айлыбыз ошол жаштарга бел байлайт. Бизден кийинки иштерди ошолор иштеп бүткөрөт деп турабыз. Демек айлыбызда жашаган баардык адамдарыбыз, жаштарыбыз баарысы. баардыгы аман-эсен болуп, биз сыйынган Жаратканымдын өзү колдоп, алар Ыйык Куранды окуп андан жакшы таалимдерди алып, эл үчүн кызмат кылып, өздөрүнүн жашоосун уланта берүүсүн каалап, Ыйык Куран жөнүндө сөзүбүздү аяктап, эми кантип куран окуш керек ошол баянга өтөлү.

КУРАН ОКУУНУ ҮЙРӨНӨМ ДЕГЕНДЕР ҮЧҮН

Ассалому алейкум, азиз Инсан!

Ауузу биллахи минаш шайтоон ир-ражиим.

Бисмиллах ир-Рахмаан ир рахиим!

Алхамду лиллаахи раббиль ааламиин.

Ар-рахман ир-рахиим. Маалики иаумид-диин.

Ииякки на буду ва иияка настаин.

Ихдинас-сираатал мустаакиима,

Сираатал-лазиина ан-аита алэхим,

Гарил магзууби алейхим ва лад-дааин.

Кул-ху –аллааху ахадь,

Алла хус-самадь,

Лам иалид ва лам иуулад, 3-жолу

Ва лам иакул-лаху куфухан ахадь

Субхааана раббика раббиль

Иззати ьамма ясыфуун.

Ба салоомун алал мурсалиин

балхамду ли-ллаахи лиллаахи раббиль ьааламин.

Оомийин!

Кыргызча мааниси

Эң кайрымдуу, ырайымдуу Алланын ысымына

Даңаза мүлдө ааламды Жаратканга!

Боорукер мээрбанга!

Өкүмдары-кыямат-сурак күндүн!

Өзүңө табынабыз, жардам сурап жалынабыз!

Туура жолго баштагын, каарыңан сактагын,

Адашкандын багытында аздырбай,

Жолуна сал кут-береке алгандын.

Айт: «Алла таала бирөө гана.

Ал түбөлүктүү!

Ал төрөлбөдү, Өзү да төрөлбөдү,

Кудуреттүү, теңдешсиз эч ким Ага!»

Жогорудагы окулган сүрөнү, жаратканым асмандан эки жолу түшүргөн экен. Ошол үчүн ал ыйык сүрө болуп эсептелет. Башкача айтканда бул улуу сүрө Ыйык Курандын Энеси же баардык Курандын маанисин түзүп турат. Бул сүрөнү «Фаатиха» сүрөсү деп да аташат. Аны бир күндө канчалык окусаңыз ошончолук сага ырахат берет дешет. Бул « Улуу Сөз» же адамдардын келечегине кайрат берген «Улуу Баян» болуп эсептелет. Бул сүрө болгону кыска жети гана аяттан турат. Ошол жети аят «Ыйык курандын» баардык маанисин элестетип тургансыйт.

Кыргыздын ай аттары

Бирдин айы. Он сегизинчи январда кыш чилдеси түшөт. Кырк күндөн кийин он сегизинчи февралда гана кетет. Бул убак кыштын кыраан чилдеси болот. Аны тогуз тогол айы деп аташат. Жалган куран. Эликтин эркегин куран дейт. Жети тогол деп аташат.

Чын куран. Беш тогол айы деп да аташат. Бул айда мусулмандардын Нооруз майрамы болот.

Бугу үч тогол деп да аташат.

Кулжа. Бир тогол деп да аташат.

Теке. Жайдын жеткен узун күнү болот. Аны 23-тогол деп да аташат.

Баш оона. Кээ бир жерлерде 21-тогол деп да аташат.

Аяк оона. Он сегизинчи августа кырк күнгө созулган кыш чилдеси чыгат.

Тогуздун айы. 23-сентябрда күн менен түн теңелет.

Жетинин айы.

Бештин айы.

Үчтүн айы.

Жер секундасына 30-км же мүнөтүнө 1800км ылдамдык менен 365 күн 6 саата күндү айланып чыгат. 22-июнь эң узак, 22-декабрь эң кыска күн 21март, 23 сентябрь күн менен түндүн теңелген маалы болот.

Ыйык пирлер кайсылар

Имам Мазам- соодагер пири

Жер Эне-кара жердин пири.

Кыргыз Ата-кыргыз эилинин пири.

Умай Эне-аялзаттын жана наристенин пири.

Калкаман-элдин пири.

Элеман-Журттун пири.

Малабай-малдын пири.

Адам Ата-адамзаттын пири.

Кыдыр Ата – адамды колдоочунун пири.

Секелек кыз, Асан Шайыр- акылдын, акындын, ырчынын пири.

Зулайка Жусуп- сүйүүнүн пири.

Ак тайлак- шамандыктын ликтин пири.

Камбаркан- күү -обондун пири.

Баба Дыйкан- дыйкандын пири.

Улукман-табыпчылыктын пири.

Кырк Чилтен-жоокерчиликтин пири.

Очок Эне-оттун пири.

Шайы Баба-акылдын пири.

Тастар Ата-тоонун пири.

Күлдүр Ата-чагылгандын пири.

Дөөтү Ата- устанын пири.

Үркөр Ата-жылдыздын пири.

Жел кайык-шамалдын пири.

Бай Терек-теректин, дарактын пири.

Аяз Ата-сууктун пири.

Жез Тырмак-кара ниеттин пири.

Кырдач-сууктун пири.

Кайберен- кийиктин пири.

Дөөтү куш-бакыттын пири.

Шаймеден-жигиттин пири.

Заңги Ата-уйдун пири.

Ак Мүйүз-топоздун пири.

Чие Ата-чычкандын пири.

Кумайык –иттин пири.

Чолпон Ата-койдун пири.

Камбар Ата-жылкынын пири.

Ойсул Ата-төөнүн пири.

Шыйпаң Ата-эчкинин пири.

Какчеке-чүкө оюндун пири.

Алп кара куш-алгыр куштун пири.

Коросон Ата-эмчиликтин пири.

Дулдул, желмаян-күлүктүн пири.

Ак Бугу-темирдин, намыстын пири.

Бүбү Батма-казан аяк, үй жумушунун пири.

Кара чаян- курттун пири.

Черте Баян-чегирткенин пири.

Куман Баян- кумурсканын пири.

Солтон Мерген-суурдун пири.

Жоламан-жолдун пири.

Ордо Кыз-оюндун пири.

Куланчы-аңчылыктын пири.

Жырткычтын пири-жабыр.

Көкө Теңир-асмандын пири.

Дөөтү Ата-устанын пири.

КҮЛҮКТӨР

Жылкынын күлүгү-тулпар.

Күчтүүсү-дулдул.

Уйдун күлүгү-шүүдүңкүт.

1

Чычкан (муш)

1924

1936

1948

1960

1972

1984

1996

2008

2

Уй (бахар)

1925

1937

1949

1961

1973

1985

1997

2009

3

Барс (жолборс)

1926

1938

1950

1962

1974

1986

1998

2010

4

Коён (табылган)

1927

1939

1951

1963

1975

1987

1999

2011

5

Улуу (балык) ажидаар

1928

1940

1952

1964

1976

1988

2000

2012

6

Жылан (мар)

1929

1941

1953

1965

1977

1989

2001

2013

7

Жылкы (алп)

1930

1942

1954

1966

1978

1990

2002

2014

8

Кой ( госпанд)

1931

1943

1955

1967

1979

1991

2003

2015

9

Мечин ( маймыл)

1932

1944

1956

1968

1980

1992

2004

2016

10

Тоок (кук)

1933

1945

1957

1969

1981

1993

2005

2017

11

Ит ( сак)

1934

1946

1958

1970

1982

1994

2006

2018

12

Доңуз ( кара кийик)

1935

1947

1959

1971

1983

1995

2007

2019

Төөнүн күлүгү-Желмаян.

Байыркы салтты ардактай билели.

ЖАНЫБАРЛАР КАНЧА ЖЫЛ ЖАШАЙТ.

Жарганат-20, жылкы-35, уй- 23, тыйын чычкан- 7, кой- 14, коён-9, ит- 20, пил- 80, бүркүт- 100, маймыл-40, төө-35, мышык- 35, сөөлжан-15, бугу-20, аюу-50, жолборс-50, үкү-60, төө куш-60, майда балыктар-5, осетр-70, щука-100, кирпи-10 жыл, чиркей -1-2 күн, крокодил-80- 100, шимпанзе 20, горилла-50, тоту куш- 8, кептер 13 жыл жашайт.

ЖЫЛ СҮРҮҮ

Ар бир он эки жылдан кийин мүчөл жыл болот.

Биринчи мүчөл жыл 13-жашта.

1-13

2-25

3-37

4-49

5-62 дагы ушул сыяктуу болот.

АЙ ЭСЕБИ

Кыргыз эли айларды он экиге бөлгөн

Кыргызда Орустарда

1.Жалган куран Январь Куран деп эликтин текесин айтат.

2. Чын куран Февраль

3. Бугу Март

4. Кулжа Апрель

5. Теке Май

6. Башоона Июнь

7. Аяк оона Июль

8. Тогуздун айы Августь

9. Жетинин айы Сентябрь

10. Бештин айы Октябрь

11.Үчтүн айы Ноябрь

12. Бирдин айы Декабрь

БАЙЫРКЫ ЗАМАНДАРДА

(УЛАМЫШ)

Касиеттүү ата-бабабыз өскөн Тешик Көл жайлоосу. Батыштагы тоолордон түзөңдү карай жайлоонун тентек жели закымдап согуп турат. Бул жерге токумдай эле булут пайда болсо, жаан жаап анан ачылып кетмейи бар. Ылдыйда соккон желге бетин чыбырчыктатып кош көл жатат. Көлдүн айланасында суу куштары ак чардактар кайкып учуп, суучулдуктар жээк мене закымдап канат сабайт. Эки көл жер алды аркылуу биригип, эңкейиштей агып Ийри Сууга, Ийри Суу Балгартка келип куят. Анан айтылуу буркан-шаркан түшкөн Нарын дарыясы.

Биз топ балдар сөзмөр карыяны тегеректеп отурабыз. Аксакал биздин ата-бабабыздын санжырасын жакшы билет эмеспи. Анын оозунан чыккан алтын сөздү тыңшап эле угуп тургуң келет. Узак жашка барган карыя далаты таяп калса да, ары демдүү, ары акылдуу айтканы эби менен китептин сөздөрүндөй ширелүү чыгып, уккан жанды эргитет. Биз чачыбызды тасырайта алдырган чыт курсак балдар анын оозунан чыккан кереметтүү баянды тыңшайбыз. Карыя бизди бүркүттүкүндөй көздөрү менен бир карап алды да:– Ой, жумарымбектер, шымыңар шыпырылып калмай болду, мен өткөн бабалардын санжырасын айтып берейин. Бул уламаны жигит курагымда уккан элем,-деди үнүн бир аз жайлата. Биз анын оозунан чыккан сөздөрдү тыңшоодобуз. Карыя санжырасын баштады: – Адыр менен түзөңдөрдө шамал ойноп, жылгаларда түлкү жойлоп, күн токтобой айланып, пендеге билинбей замандан заман оошту. Ошол байыркы-байыркы мурунку өткөн кылымдарда кыргыз элине, жерине кыжылдаган калмактар сес көрсөтүп үстөмдүгүн салып турду. Ошентип Алсейит ата Мүйүздүү энеге үйлөндү. Мүйүздүү эне Жамангул, Бапа деген уулдарды төрөдү. Ошол заманда Жамангул атанын Бөрү деген досу болгон. Элдин биримдигин каалаган Бөрү чечен ары өлүмдөн коркпос баатыр эле деп айтылат. Ал колго түшүп кетип он жылдай калмактарга көз каранды болгон аны менен кошо башка кыргыздар да көз каранды болуп турду. Ошол учурда калмактардын тайшысы Бөрүнүн айлына келет. Анын урматына айылда чоң той жана күрөш ойну башталды. Күрөш ойнун калмактар жогору баалашчу. Мелдешке кыргыздар тараптан Бөрү баатыр түшүп калат. Элди башкарган тайшы Бөрүгө: – Бөрү балбан, сен баатыр болсоң биздин калмак баатырын жыгып бер, жыкпасаң өмүр боюу бизде көз каранды болуп жүрөсүң, эгерде жыксаң бобул кыргыздар менен өз ата-конушуңа кете бер,– дейт.

– Акылман тайшы айткан сөзүңө турасыңбы?– дейт Бөрү баатыр.

–Турам, оозуман чыккан сөз ант,– дейт тайшы көңүлдөнө.

Ошол мелдеште Бөрү баатыр жеңишке жетишет. Калмак тайшысынын убадасы боюнча Бөрү же ал жердеги кыргыздар баары эркиндик алып бошонот. Бөрү кыргыздар менен көлгө карай көчүп жөнөйт. Көлгө келсе эч ким жок, калмактардын да алы кетип өз жерине көчө качып жаткан экен. Ансыз деле калмактардын күчү кетип, алар чыгышка карй сүрүлөт. Бул кезде бийлик талашып, ич ара согушуп жаткан болчу. Түштүккө кеткен кыргыздар кайра өз жерине келип отурукташа баштайт. Алсыз кыргыздар кокондук ханга көз каранды болуп калды. Ошондо кокондуктар ак үйгө үй-бүлөсү менен билимдүү киши жибергиле, бул жерден силер менен болгон карым-катнаш алаканы жөнгө салып турсун дешет. Анан бугу уруусу Жамангулдун баласы Төрөкочкорду аялы менен Кокондук хандын ак эшигине кызматчы кылып жиберилет. Төрөкөчкор ишке берилген, өз элин сүйгөн, баатыр сымал мусулман дининин жөрөлгөсүн жакшы билген адам эле. Ошол сапатын туугандары туура баалап аны аялы менен алыска жиберүүнү ыйлайык табышты. Анын аялы белсемдүү баатырдын кызы болуп, өңдүү-түстүү маңдайы жарык жаркылдаган ургаачы болчу. Төрөкөчкор менен жан дүйнөсү бир болуп, булар башынан туура табышкан ынак курбулардан эле. Аты Токтоайым болчу. Бирок жыл айланбай ак өргөөдө жүргөн Төрөкочкор атага уу берилип жок кылынды. Токтоайымды ак сарайдагы бирөө алмак болуп жаман алаамат башталат. Токтоайым эненин боюнда бала калган эле. Эне аман-эесн төрөйт. Атанын керези боюнча балага Сейит деген ат коюлат. Анткени атанын Сейит деген досу болгон экен. Эне «Тулпардын туягын аман-эсен туулган жерине жеткирсем»– деп кудайдан аябай тилеп санаага батат. Бугу уруусундагы адамдар да Кокон хандыгына барып, баатырдын жарын жана баласын алып келүүнү басса-турса ойлонушат. Белектин тукуму Акүчү деген атка чак, тайга жеңил баатыр атактуу дубанга белгилүү Желжетпес деген күлүктү минип атадан калган жалгыз тукумду куржуна салып Теңир Тоого алып келиптир. Баланын Сейит аты өчүп куржунда келгендиктен эл аны Куржун деп атап калыптыр. Куржун ата алты балалуу болгон. Анын улуу баласы Торгой эле. Ал беш эркек үч кыздуу болот. Торгой атанын улуу баласы Беккулу болчу. Санжыраны айтып жаткан кары жөтөлүп, бир азга тыным алып анан алтын сөзүн улантып кирди. Беккулу жаш чагында суукка урунуп оорулуу болуп анан оңолуп кетти. Ал үч аял алып, бирок балалуу болбой жүрдү. Улуусу Ак келин, ортончусу Сулуу келин, ал эми кичүүсү Наз келин деп аташкан. Аларды ошол өңү түсүнө карап аташкан. Баарысы тең акыл эстүү болуп, сырткы кебете- кешпири жагынан жаратканым эчтекени аяган эмес экен. Бирок аларга кудай этегинен айтпай бир дагы тукум бербей койбодубу. Ургаачынын тукумсуз болушу өзүнчө эле кордук эмеспи. Беккуулу Белек баатырдын тукумдары менен алыш-бериш алакка түзүп жүрдү. Таалайга жараша аларды Белек тукуму да жакшы көрчү.