Mustafa Kamal Atatürk

Vəhdəddinlə tanışlıq

Çox keçmədən Mustafa Kamalın İsmayıl Haqqı ilə dialoqları sarayadək gedib çatdı. Bundan sonra Ənvər paşa onu yanına çağırdı. Qəhrəmanımız eyni zamanda sultanın kürəkəni olan hərb nazirinin və ordunun baş komandanının kabinetindən əsəbi şəkildə çıxdı. Belə məlum olurdu ki, onu dövlət çevrilişi hazırlamaqda təqsirləndirib hərbi tribunala vermək, sonda isə ölüm cəzasına məhkum etmək istəyirlər. Bir neçə gün sonra Ənvər paşa Mustafa Kamalı yenidən kabinetinə çağırdı. Onun haqqındakı iddiaları təkrarladı. Qəhrəmanımız özünü kifayət qədər səbirli aparmağa çalışaraq deyilənlərin əsassız olduğunu və mövcud hakimiyyətə sədaqətini sübut etməyə çalışdı. Baxmayaraq ki, Ənvər paşanı buna inandırmaq ehtimalı çox zəif idi. Aradan bir az keçmiş Ənvər paşa bu dəfə Mustafa Kamalı Mərmərə dənizi sahilində yerləşən Quruçeşmədəki iqamətgahına çağırdı. Qəbul otağının girişində ondan silahını təhvil vermək tələb olundu. Mustafa Kamal həmin tələbi yerinə yetirməkdən imtina elədi, sonra isə sakit tövrlə yavərini çağırdı. Həmin vaxt Ənvər paşa otağından çıxdı və Mustafa Kamalı bir kənara çəkdi. Onlar nə barədəsə sakitcə söhbətləşməyə başladılar. Bu söhbətdən sonra qəhrəmanımızın şübhəsi qalmadı ki, Ənvər paşa ondan canını qurtarmaq istəyir, lakin hələlik bunu bacarmır. Görünür, öz məqsədinə çatmaq üçün baş komandana Mustafa Kamalın şöhrəti və nüfuzu mane olurdu.

Birinci Dünya müharibəsinin sonlarına doğru, 1917-ci ilin dekabrında vəliəhd şahzadə Vəhdəddin Osmanlı dövləti ilə müttəfiq olan Almaniyaya rəsmi səfərə çıxdı. Səfər Almaniya imperatorunun dəvəti əsasında baş tutmuşdu. Əslində, Almaniyaya Sultan Mehmed Rəşad getməli idi. Lakin onun səhhəti buna imkan vermədiyindən səfərə vəliəhd şahzadənin yollanması qərarlaşdırıldı. Mustafa Kamal da hərbi müşavir qismində nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil edilmişdi. Üç həftə davam edən səfər boyunca Mustafa Kamalla vəliəhd şahzadə arasında isti münasibət yarandı. Qəhrəmanımızın özü də bunu sonralar, 1918-ci ilin iyununda dilə gətirəcəkdi. Vəhdəddin Mustafa Kamalın da nümayəndə heyətinin tərkibində olduğunu öyrənincə əyani tanış olmaq qərarına gəlmişdi. Vəliəhd şahzadə paşa ilə ilk görüşündəcə Çanaqqala müharibəsi zamanı qəhrəmanımızın göstərdiyi rəşadəti xatırladaraq onunla birgə səfərə çıxmasından məmnunluğunu söyləmişdi.

Səfər zamanı Mustafa Kamal Vəhdəddinlə ikili söhbətlərində bir çox fikirlərini yenidən, açıq şəkildə dilə gətirdi. O, həm Ənvər paşanın, həm də almanların hərbi-siyasi addımlarını kəskin tənqid atəşinə tuturdu. Hətta bir dəfə orduya komandanlığın ona verilməsini belə təklif etmişdi. Vəliəhd şahzadə bu təklifi sakitcə dinləməklə kifayətləndi.

1918-ci il, yanvarın 4-də Osmanlı nümayəndə heyəti İstanbula qayıtdı. Mustafa Kamalın gözləntiləri özünü doğrultmadı: ona nəinki baş komandanlıq, ümumiyyətlə, hər hansı vəzifə verilmədi.

Çox keçmədi ki, qəhrəmanımız kəskin böyrək sancılarından əziyyət çəkməyə başladı. Nəticədə bir ay müddətində evdən çıxa bilmədi. Nəhayət, mayın ortalarında müalicə məqsədilə Karlsbada23 yola düşdü.

Onu da deyək ki, Almaniyadan qayıdıb müalicəyə getdiyi günədək İstanbulda qaldığı dörd aylıq müddətdə Mustafa Kamal aktiv fəaliyyətdən tam uzaqlaşmışdı. Həmin müddətdə o yalnız «Yeni icmal» adlanan qəzetin gənc jurnalisti Rövşən Əşrəfə verdiyi müsahibə ilə kifayətlənmişdi. Həmin müsahibə böyük maraqla qarşılanmış və 37 yaşlı paşanın şöhrətini daha da artırmışdı. Müsahibənin bir yerində Çanaqqala savaşı zamanı yaralanmasından bəhs edən Mustafa Kamal demişdi: «Yanımdakı zabitlərdən biri mundirimdəki güllə izini görüb soruşmuşdu: «Əfəndim, yoxsa yaralanmısınız?» Mən ani olaraq düşündüm ki, bu xəbər yayılsa, əsgərlərin ruhi vəziyyətinə mənfi təsir edə bilər. Odur ki dərhal əlimlə həmin zabitin ağzını bağlayıb dilləndim: «Sus! Sinəmə sadəcə mərmi qəlpəsi dəyib, o da düz cibimdəki saata tuş gəlib. Həyəcanlanmağa və səs-küy salmağa ehtiyac yoxdur!» Məhz bu kimi məqamlara görə Mustafa Kamal istər müsahibəni götürən jurnalistdə, istərsə də onu oxuyan hər kəsdə dərin təəssürat yaratmağa nail olmuşdu. Yəqin, buna görədir ki, sonralar – qurtuluş hərəkatı başlayanda Anadoluda Mustafa Kamala ilk qoşulanlardan biri də məhz Rövşən olacaqdı. Elə gənc jurnalist də qəhrəmanımızın xoşuna gəlmişdi. Müsahibədən sonra ona bir fotosunu bağışlamışdı. Fotonun arxasına isə bu sözləri yazmışdı: «Mən sizə yeni nəslin layiqli nümayəndəsi kimi baxıram. Sizdən vətən naminə daha əhəmiyyətli və yeni xidmətlər gözləyirəm!»

Karlsbadda keçən günlər

Mustafa Kamal Karlsbada gəlib çıxanda Birinci Dünya müharibəsinin almanlar və osmanlılar üçün məğlubiyyətlə başa çatacağına heç bir şübhə qalmamışdı. Birləşmiş ordunun əsas qruplarından olan «İldırım» ingilislərin təzyiqi altında geri çəkilməkdə davam edirdi. Üstəlik, Yunanıstanın da açıq şəkildə Antantaya dəstək verməyə başlaması vəziyyəti qəlizləşdirirdi. Belə davam etsə, hətta İstanbul da əldən çıxa bilərdi.

Bu gərgin situasiyada Osmanlı dövləti Almaniya ilə konfliktə səbəb ola biləcək riskli bir addım atdı. 1918-ci il iyunun əvvəllərində Ənvər paşa şərq istiqamətinə – Qafqaza doğru ordu yolladı. 1917-ci ildə baş verən Oktyabr inqilabının24 ardından rus imperiyası dağılmış və yerində bolşevik hakimiyyəti qurulmuşdu. Eyni zamanda Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistanda müstəqil respublikalar meydana çıxmışdı. Yeni respublikaların Rusiyadakı bolşevik hakimiyyətinə münasibəti birmənalı olmadığından Ənvər paşa əmin idi ki, Osmanlı dövləti itirdiyi torpaqların müəyyən hissəsini türk əsilli xalqların üstünlük təşkil etdiyi Qafqazı ələ keçirməklə kompensasiya eləməyi bacaracaq. Bu isə nəticə etibarilə Osmanlı dövlətinin Şərqdə yenidən güclənməyə başlamasının əsasını qoymalı idi.

Ənvər paşanın Qafqaz istiqamətində hərəkətə keçməsindən bir qədər əvvəl, 1918-ci il martın 17-də Rusiyada yenicə hakimiyyətə gələn bolşeviklərlə İttifaq Dövlətləri (və ya Dördlər ittifaqı – Almaniya İmperiyası, Avstriya-Macarıstan İmperiyası, Osmanlı dövləti və Bolqarıstan krallığı) arasında sülh imzalanmışdı. Brest-Litovsk25 sazişi adlanan həmin sənədə əsasən bolşeviklər hələ 1878-ci ildə baş verən rus – türk müharibəsi zamanı Osmanlı dövlətinin əlindən çıxan Qars, Ərdəhan və Batumu tərk etməyə razılaşdılar. Həmin ərazilərin sonrakı müqəddəratı isə yerli əhalinin öz seçiminə buraxıldı. Beləliklə, təşkil olunan referendum nəticəsində yerli əhalinin mütləq əksəriyyəti – 87.048 səsvermə iştirakçısından 85.124-ü Osmanlı dövləti ilə birləşməni dəstəklədi. Ənvər paşa məhz bundan həvəsləndi və Qafqaza doğru yola çıxdı. Azərbaycan böyük qardaş gözü ilə baxdığı Osmanlı ordusunun26 gəlişini sevinclə qarşıladı. Ermənistan isə müqavimət arzusunda olsa da, buna gücü yox idi. Yalnız Gürcüstan Osmanlı ordusunun gəlişi ilə barışmaq istəmədi və kömək üçün Almaniyaya müraciət etdi. 1918-ci ilin iyun ayında tərəflər arasında müqavilə bağlandı və Gürcüstana üç min nəfərlik alman qoşunu göndərildi.

Bütün bu hadisələrin baş verdiyi bir vaxtda Mustafa Kamal, əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, Karlsbadda idi. Qəhrəmanımızla tanışlıqdan sonra buradakı həkimlərdən biri ona heyranlığını gizlədə bilməmişdi: «Siz gənc yaşda general olmusunuz. Ölkənizdə sizin kimi cavan olan başqa generallar da varmı?» Mustafa Kamal bu suala belə cavab vermişdi: «Doktor, ordumuzda yaşlı generalların sayı daha çoxdur. Lakin əgər biz gənc yaşda generallığa yüksəlmişiksə, deməli, fövqəladə vəziyyətlərdə Vətənimizin bizə ehtiyacı olub».

Yeri gəlmişkən, həmin günlərdə Mustafa Kamalın Karlsbadda nahar etdiyi restoranda maraqlı hadisə baş vermişdi. Restoranın baş ofisiantı onu polkovnik hesab etdiyinə görə töhmət almış, üstəlik, qəhrəmanımızın əyləşdiyi masa ancaq onun üçün ayrılmışdı. Masanın üzərindəki kiçik lövhənin üstünə isə «Ordu generalı Mustafa Kamal paşa» sözləri yazılmışdı.

Qəhrəmanımız Karlsbadda qaldığı müddətdə Osmanlı ordusu barədə kitab hazırlayan bir qadınla görüşmüşdü. Əslən türk olan həmin qadınla görüşdə müharibə xatirələrini dilə gətirən Mustafa Kamal əlavə etmişdi: «Bir sərkərdənin mətinliyi daha çox onun öz hərəkətlərinə nə dərəcədə məsuliyyətlə yanaşması ilə ölçülür». Bununla Mustafa Kamal eyni zamanda Osmanlıdakı mövcud hərbi şəraitin mürəkkəbliyinə işarə vururdu. O hesab edirdi ki, ordunu idarə edənlər öz işlərinə kifayət qədər məsuliyyətlə yanaşmır. Bu isə imperiyanı təhlükəli sonluqla üz-üzə qoyur.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, Mustafa Kamal Karlsbadda müayinə və müalcə ilə məşğul olmaqla bərabər, kübar məclislərinə qatılır, tez-tez gəzintiyə çıxır, əyləncələrdə iştirak edir, eyni zamanda almancanı və fransızcanı daha mükəmməl öyrənməyə çalışırdı. Hətta bunun üçün müəllim də tutmuşdu. Bununla belə, qəhrəmanımız daxilən heç cür rahat ola bilmirdi. Onun ağlı Osmanlı daxilində getdikcə ağırlaşan hərbi-siyasi vəziyyətdə qalmışdı.

Onu da deyək ki, Mustafa Kamal gündəliklərinin müəyyən qismini fransızca yazıb. Bu onun həmin dili kifayət qədər mükəmməl mənimsədiyini göstərir. Mustafa Kamalın Karlsbadda yalnız fransız müəlliflərinin romanlarını oxuması da maraqlı məqamdır. Bu sırada Andre Bomyenin «Qiyam», Onere de Balzakın «Şaqren dərisi», Baron Batsın «Edam kürsüsünə doğru» kimi əsərləri var idi.

Ümumiyyətlə, Mustafa Kamal qiraət vurğunu idi. Yalnız Karlsbadda deyil, hətta savaş zamanı, hərbi əməliyyatların ən çətin vaxtlarında belə bu ehtirasından əl çəkmirdi. 1916-cı ildə Şərqi Anadoluda ruslara qarşı vuruşarkən vaxt tapıb Alfons Dodenin «Safo» romanını, Namiq Kamalın «Osmanlı tarixi», «Siyasi və ədəbi məqalələr» kitablarını, Tofiq Fikrətin şeirlərini oxumuşdu…

Mustafa Kamalın iddiaları

1918-ci il iyulun 3-də 74 yaşlı sultan Mehmed Rəşadın ölüm xəbəri yayıldı. Xəbəri eşidən Mustafa Kamal İstanbulda olmadığına təəssüfləndi. «Sultanın dəyişməsi – ölkə və millət üçün çox vacib məsələdir» – o, gündəliyində yazmışdı.

Çox keçmədi ki, Vəhdəddinin yeni sultan elan edildiyi xəbəri gəldi. Mustafa Kamal həmin vaxt 57 yaşında olan Vəhdəddinə teleqram vurub onu təbrik edir. Ürəyi Osmanlı paytaxtında cərəyan edən siyasi proseslərlə birgə döyünən qəhrəmanımız Karlsbadda qalmağa məcbur idi – müalicəsini davam etdirməkdən başqa yolu yox idi. Böyrəyindəki sancılar onu taqətdən salırdı. Uzun müddət yaşadığı məhrumiyyətlər, hədsiz gərginlik və çətin sınaqlar onun səhhətində özünü erkən biruzə verməyə başlamışdı. Böyrəyindəki ağrılarla yanaşı, zöhrəvi xəstəlikdən də əziyyət çəkirdi. İyulun sonunda Karlsbadı tərk edərkən Mustafa Kamal gündəliyində yazmışdı: «Karlsbad mənə arzuladığım sağlamlığı bəxş etmədi, səhhətim əvvəlki kimi yerində deyil». Bununla belə, o, əvvəlki kimi iddialı idi. Gündəliyindəki başqa bir qeyd də bunu təsdiqləyir: «Demişəm və yenə də deyirəm; əlimə fürsət və səlahiyyət düşərsə, cəmiyyətimiz üçün arzu edilən islahatları qətiyyətlə gerçəkləşdirə bilərəm. Başqalarından fərqli olaraq, inanmıram ki, xalqı tədrici yolla mənim kimi düşünməyə vadar edə bilim. Mən nə üçün kütlənin səviyyəsinə enməliyəm? Əksinə, onu öz səviyyəmə qaldırmalıyam! Mən özümü kütləyə oxşatmalı deyiləm, kütlə özünü mənə oxşatmalıdır. Bu isə inqilabi qərarlarla mümkündür. Lakin öncə hər şeyi yaxşıca ölçüb-biçmək vacibdir, əks halda atacağım addımların faydasından çox fəsadları ola bilər».

Mustafa Kamal yuxarıdakı sətirləri yazarkən Cümhuriyyətin qurulmasına beş il, inqilabi islahatların başlanmasına isə on il qalırdı. Lakin belə görünür ki, gələcəkdə həyata keçirmək istədiyi reformlar qəhrəmanımızın ağlında artıq hazır idi. Bircə qalırdı məqsədə nail olmaq üçün birinci və əsas şərtin reallaşması – hakimiyyətin əldə edilməsi!

İyulun 8-də Mustafa Kamal gündəliyində Ənvər paşanın hələ də ona qarşı açıq mövqe sərgilədiyini yazmış, ardınca isə sual etmişdi: «Bəs mənim buna reaksiyam necə olmalıdır?» Görünür, həm də bu sual üzərində xeyli götür-qoy elədikdən sonra o, Karlsbadı tərk eləmək qərarına gəlmişdi. Belə ki, 1918-ci il avqustun 5-də Mustafa Kamal artıq İstanbulda idi…

Osmanlı imperiyası məhvin astanasında

Mustafa Kamal Osmanlı paytaxtında olduqca gərgin əhval-ruhiyyə hökm sürdüyünü gördü. Hökumət dairələrində Antanta ilə gizli sülh müqaviləsi bağlana biləcəyi barədə söz-söhbət dolaşırdı. Bunun da səbəbi aydın idi: ölkə ağır savaşlardan yorulub əldən düşmüşdü. İstər Anadoluda, istərsə də İstanbulun özündə qıtlıq hiss olunurdu. Bazarlar, dükanlar boşalmışdı, ərzaq çatışmazlığı getdikcə artırdı. Osmanlının pul vahidi dəyərini itirmişdi, daha çox markadan27 istifadə olunurdu.

Bütün bunlar azmış kimi, yayın əvvəlindən İstanbul Antanta qüvvələrinin hava hücumuna məruz qalırdı. Bu isə şəhərin bir çox yerlərində yanğınlara gətirib çıxarırdı. İyulun son günlərində müttəfiqlərin aviasiyası şəhəri ardıcıl şəkildə bombalamağa başladı. Beləliklə, İstanbul sönmək bilməyən məşələ çevrildi…

Paytaxta gəlişindən bir müddət sonra Mustafa Kamal Sultan Vəhdəddinlə görüşə bildi. Ümumiyyətlə, ilk üç həftədə sultan Mustafa Kamalı dörd dəfə qəbul etmişdi. Bu görüşlərdən ikisi təkbətək olmuşdu. Həmin görüşlər barədə biz yalnız Mustafa Kamalın 1926-cı ildə çap olunmuş «Xatirələr» kitabından məlumat əldə edə bilirik. Kitabdan belə aydın olur ki, Mustafa Kamal xüsusilə ordu üzərində nəzarətin gücləndirilməsinin vacibliyini qeyd eləmişdi. Çünki silahlı qüvvələrin ölkədəki ağır siyasi və iqtisadi-sosial vəziyyəti bəhanə edib növbəti dəfə siyasətə müdaxiləsindən çəkinirdi. Bu onsuz da gərgin olan durumun daha da pisləşməsinə gətirib çıxara bilərdi. Sultan isə əhalinin aclıq çəkməsindən narahatlığını dilə gətirmişdi.

«Tamamilə haqlısınız, əlahəzrət! Lakin İstanbul əhalisini doyurmaq niyyətiniz sizi ölkənin xilası naminə ən vacib və qəti tədbirlərə əl atmaq zərurətindən azad eləmir… Nə qədər ki, dövləti, milləti və onun müttəfiqlərini qorumaq məsuliyyəti daşıyan qüvvə başqasının əlindədir, sizin təkcə adınız «padşah» olacaqdır» – Mustafa Kamal açıq şəkildə bəyan eləmişdi.

Xilaskar və qurtarıcı ordu! – qəhrəmanımızdakı nikbinliyə heyrət etmək olar. Çünki 1918-ci ilin yayında ölkənin özü kimi onun ordusu da acınacaqlı vəziyyətdə idi. Qafqaz istisna olmaqla, qoşunlar hər yerdə düşmənin təzyiqi ilə geri çəkilirdi. Fərarilik görünməmiş dərəcədə artmışdı. «Bizim üçün yaxşı sonlanacağına heç bir ümidin qalmadığı müharibənin son bir ili ərzində biz çox utanmalı olduq» – sonralar İsmət İnönü belə yazacaqdı. Yaranmış situasiyada sultan çıxış yollarından biri kimi Mustafa Kamalın hərbi zəkasından istifadə etmək qərarına gəldi. O, 1918-ci ilin avqustunda Fələstin və Suriyada vuruşan 7-ci orduya məhz qəhrəmanımızı komandan təyin elədi. Sultanın qərarı özünü doğrultdu: Mustafa Kamal həmin cəbhədə ingilis qoşunlarına qarşı uğurlu müdafiə əməliyyatları həyata keçirdi.

Buna baxmayaraq, mövcud vəziyyətin ağırlığından qeyzlənmiş Vəhdəddin yetərincə çıxılmaz durumda idi: əsgərlərinin böyük qismi itirilmiş, döyüş sursatı və ərzaq tükənmişdi. O, Osmanlı dövlətinin İsveçrədəki səfiri ilə danışığında Mustafa Kamalla söhbətindəki narahatlıqlarını bir az da konkretləşdirmişdi: «Mən ümumxalq inqilabından qorxuram. Bədbəxtlikdən, mövcud şərait də qiyama haqq qazandırır… Hazırda hökuməti etibar edə biləcəyim kimsə yoxdur. Xanədanım məhvin astanasındadır…» Belə görünür ki, sultan tamamilə ümidsizliyə düçar olmuşdu: o, yaxşı başa düşürdü ki, vəziyyət belə davam edərsə, xüsusilə paytaxtda nizam-intizamı, asayişi qorumaq mümkünsüzləşəcək. Nə qanunlar bunu təmin eləmək iqtidarında idi, nə də sarayın elə güclü, nüfuzlu adamları var idi ki, camaat onların sözünü dinləsin… Ölkənin dörd tərəfindən isə qanqaraldıcı xəbərlərin ardı-arası kəsilmirdi: fərarilərdən ibarət soyğunçu dəstələr hər tərəfə yayılmışdı. Polis və jandarmanın onları bu dəstələrdən qorumaq iqtidarında olduğuna inanmayan kəndlilər öz evlərini tərk eləyib ucqarlara sığınmağa başlamışdı.

Mustafa Kamal ordunu nəzarətdə saxlamaq üçün onun rəhbərliyini dəyişməkdə xeyli israr etsə də, Vəhdəddini buna inandıra bilmədi. Görünür, başqaları da sultan kimi düşünür, ordu rəhbərliyində dəyişikliyə isti münasibət bəsləmirdi. Bunu Mustafa Kamalın hökumət üzvləri ilə görüşməməsindən anlamaq mümkündür. Onun hətta özünə yaxın saydığı siyasətçilərlə görüşü barədə də heç bir məlumat yoxdur. Bu sıraya bir müddət əvvəl Sofiyadakı səfir postundan geri çağırılan, hazırda isə «İttihad və Tərəqqi» partiyasında aparıcı mövqe tutan dostu Əli Fəthi də daxil idi.

Bir sözlə, görünən odur ki Osmanlının gələcəyi ilə bağlı məsələlərdə Mustafa Kamal təklənmişdi. O, demək olar, hamıdan fərqli düşünürdü.

Mudros müqaviləsi28

1918-ci il sentyabrın 20-də Mustafa Kamalın hərbi rütbəsi artırıldı. Ona sultanın fəxri yavəri29 («Fahri Yaver Hazreti Şehriyari» – red.) ünvanı verildi. Ancaq Mustafa Kamalın bu yüksək etimaddan zövq almağa vaxtı yox idi. Belə ki, ingilislərin 7-ci ordunun mübarizə apardığı bölgədə təhdidləri getdikcə artırdı. Bu təhdidlər qarşısında türklər geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Nəticədə oktyabrın 1-də indiki Suriya paytaxtı Dəməşq, iki gün sonra isə hazırda Livanın paytaxtı olan Beyrut ingilislərin əlinə keçdi. İki həftə sonra Osmanlı ordusunun mübarizə apardığı cəbhə tamamilə parçalandı, bu döyüşlərdə ümumilikdə beş min türk əsgəri şəhid oldu. Bütün bunlara baxmayaraq, 7-ci ordunun komandanı Mustafa Kamal özünəxas enerji və igidliklə türk ordusunun şərəfini qorumaqda davam edirdi. Oktyabrın 31-də fon Sanders «İldırım» ordu birləşməsinin, daha doğrusu, ondan qalan bölüyün komandanlığını Mustafa Kamala təhvil verdi və dedi: «Ordu bölüyünün komandanlığını, zati-aliləri general Mustafa Kamala təhvil verməyə məcbur olduğum bu məqamda deməliyəm ki, o, çoxsaylı döyüşlərdə özünü qəhrəman kimi göstərib. Ona öz dərin ehtiramımı bildirirəm».

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

1

Kadet məktəbi – orta təhsil verən, eyni zamanda gəncləri hərbi karyeraya hazırlamaq məqsədi güdən qapalı tipli ibtidai hərbi məktəb

2

Bosfor (və ya İstanbul Boğazı) – Qara dəniz ilə Mərmərə dənizini bir-biriləri ilə əlaqələndirən su keçidi və onun ətrafındakı ərazi

3

Gənc türklər (və ya jön türklər) – Osmanlı imperiyasının son dönəmlərində ortaya çıxan və Sultan II Əbdülhəmid (1842 – 1918) hakimiyyətinə müxalif olan gənc ziyalılara verilmiş ad

4

Namiq Kamal (1840, Təkirdağ – 1888) – Türkiyə şairi, jurnalist, nasir, tərcüməçi və ictimai xadim. Türkiyədə konstitusion fikirlərin yayılmasında böyük rol oynamışdır. Osmanlı dönəmindəki ilk konstitusiya layihəsinin (1876) hazırlanmasında iştirak etmişdir. Mədəniyyətdə Avropa istiqamətinin tərəfdarı olmuşdur. Hökumət əleyhinə çıxışları səbəbindən həbs olunub və 38 ay Kiprdəki Maqoz qalasında saxlanılıb.

5

Sultan II Əbdülhəmid (1842 –1918) –34-cü Osmanlı sultanı. 1876 – 1909-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur.

6

Vali – Şərqin bəzi ölkələrində (Türkiyə və s.) şəhər, vilayət rəisi, qubernator

7

Fessaliya – Yunanıstanın şimal-şərqində Egey dənizi sahillərində tarixi bölgə. 1394-cü ildə Osmanlı dövlətinin tərkibinə daxil edilmiş, 1881-ci ildə Yunanıstanın tərkibinə keçmişdir.

8

«İttihad və Tərəqqi» partiyası – 1889-cu ildə Türkiyədə qurulmuş, 1908-1918-ci illərdə qısa fasilələrlə hakimiyyətdə olan, konstitusiyalı monarxiyanı əsas ideya qəbul etmiş siyasi cəmiyyət

9

Konstitusiyalı monarxiya – monarxın (imperator, şah, sultan, çar, kral və s.) hakimiyyətinin konstitusiya ilə məhdudlaşdırıldığı idaretmə forması. Konstitusiyalı monarxiyada real qanunverici hakimiyyət parlamentə, icraedici hakimiyyət isə hökumətə məxsusdur.

10

Təlimgah – silahlı qüvvələr üçün müxtəlif kadrların hazırlığı ilə məşğul olan xüsusi hərbi qurum

11

Pikardiya təlimləri – Fransanın şimalında yerləşən eyniadlı tarixi vilayətdə 1910-cu il sentyabrın 12-dən 18-dək keçirilən hərbi manevr. Təlimlər Fransanın məşhur hərbi xadimi, marşal Ferdinand Foşun (1851 –1929) rəhbərliyi altında baş tutmuşdu. Birinci Dünya müharibəsi (1914 – 1918) zamanı ingilis və fransız ordularına da komandanlıq etmiş Foş təlimlərdən sonra Mustafa Kamalın manevrlə bağlı fikirlərindən çox təsirlənmiş, rütbəsi polkovnikdən aşağı olmasına baxmayaraq protokol qaydalarına zidd gedərək onu rəsmi ziyafətə dəvət eləmişdi.

12

Tripolitaniya – müasir Liviyanı meydana gətirən üç qədim bölgədən biri. Hazırda Liviyanın paytaxtı Tripoli şəhərini və ətrafını əhatə edir.

13

Bir sıra tarixçilərin fikrincə, Mustafa Kamal ordunun siyasiləşməsinə qarşı çıxmaqda tamamilə haqlı idi. Hadisələrin sonrakı gedişi də bunu təsdiqlədi. Məsələn, Osmanlı dövlətinin Balkan müharibələrindəki uğursuzluğu məhz siyasi partiya və hərəkatların ordu daxilinə nüfuz etməsi, nəticədə isə silahlı qüvvələrdə parçalanmalara gətirib çıxarması ilə izah olunur (red.)

14

Birinci Balkan müharibəsi – 1912-ci il oktyabrın 7-dən 1913-cü il mayın 30-dək Bolqarıstan krallığı, Serbiya krallığı, Yunanıstan krallığı və Çernoqoriya krallığından ibarət Balkan İttifaqının Osmanlı dövlətinə qarşı başlatdığı müharibə. Bu müharibə ilə Balkan dövlətləri Osmanlının Balkan yarımadasındakı torpaqlarının böyük bir hissəsini ələ keçirmişdir.

15

Karpatlar – Mərkəzi Avropada yerləşən Karpat dağlarının əhatə etdiyi ölkələr (Slovakiya, Macarıstan, Polşa, Ukrayna, Rumıniya, Serbiya və bir qədər də Avstriya) nəzərdə tutulur.

16

Sarıqamış – indiki Türkiyə ərazisində, Qars vilayətində yerləşən qəsəbə

17

Süveyş kanalı – müasir Misir Ərəb Respublikasının ərazisində yerləşən, Aralıq dənizi ilə Qırmızı dənizi bir-birinə bağlayan süni su kanalı.

18

Dardanel boğazı (və ya Çanaqqala boğazı) – Asiyanı Avropadan ayıran boğazlardan biri. Egey dənizi və Mərmərə dənizi arasında yerləşir. Qara dənizi Dünya okeanına bağladığına görə beynəlxalq əhəmiyyətə malikdir. Həmçinin dünyanın ən dar boğazıdır.

19

Anadolu (və ya Kiçik Asiya) – Qara dəniz, Mərmərə dənizi, Egey dənizi və Aralıq dənizlərinin əhatə etdikləri yarımada. Avropadan Bosfor və Dardanel boğazları ilə ayrılır. Türkiyənin Asiya hissəsi burada yerləşir.

20

Otto Liman fon Sanders – Birinci Dünya müharibəsi ərzində Osmanlı ordusunda məsləhətçi və hərbi komandan olaraq xidmət etmiş alman general. 1918-ci ildə Sinay və Fələstin cəbhəsində gedən döyüş əməliyyatlarında Osmanlı ordusuna rəhbərlik etmişdir.

21

Suvla körfəzi – Egey dənizinin Daranel boğazından qərbdəki Gelibolu yarımadası ətrafında yerləşən körfəz

22

Mustafa İsmət İnönü (1884 – 1973) – Türkiyə Respublikasının 2-ci prezidenti və 1-ci, 3-cü və 13-cü baş naziri. «Milli şef» adı ilə tanınır.

23

Karlsbad – Karlovı Varı kimi tanınan və Çex Respublikasının müalicəvi suları ilə dünyada məşhur olan şəhəri. Bu şəhər 1370-ci ildə Müqəddəs Roma imperatoru IV Karl (1316 – 1378) tərəfindən salınmış və adını da məhz qurucusundan almışdır.

24

Oktyabr inqilabı və ya Oktyabr çevrilişi – yulian təqvimi ilə 1917-ci ilin 25 oktyabrında (miladi təqvimi ilə 1917-ci il noyabrın 7-də) Rusiyada baş vermiş inqilab. Həmin vaxt Vladimir İliç Lenin və yoldaşlarının təşkilatçılığı ilə baş vermiş silahlı üsyan nəticəsində hakimiyyətə bolşeviklər gəlmişdir. Bu inqilab sonralar Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) qurulmasında həlledici rol oynamışdır.