Кыталык Уйбаан. Кустугу ситтэрбиэн

Инньэ гынан, ийэм намыын ырыаларын ыллыы-ыллыы кытылтан тахсан, бааһынабар тиийдим. Ыллыырбыттан төһө да дууһам чэпчээтэр, кутталым намырыйдар, бадарааны кытта киирсиигэ намыын ырыа сөп түбэспэт. Онон ийэм бытаан, киэҥ, холку сахалыы ырыаларыттан нууччалыы байыаннай, түргэн тэтимнээх ырыаларыгар «көстүм». Саллааттар диэн хорсун дьон ырыалара чахчы да киһи санаатын күүһүрдэр, бэл мин саллаат буолбатах киһи сылайбыппын, аччыктаабыппын, тоҥмуппун, хараҥаттан, бадараантан, сулустартан куттанарбын умуннум. Оо, Амма уоттара көһүннүлэр! Күлүмүрдээн, ыраахтан олох куорат курдук көстөр эбит дии!

Ол хараҥа, тымныы түүн «По военной дороге шёл в борьбе и тревоге боевой восемнадцатый год», «Шёл отряд по берегу», «Эх, тачанка-ростовчанка!», «По долинам и по взгорьям», «Эх, дороги», «Смуглянка» курдук гражданскай сэрии кэминээҕи ырыалары ыллаан, аҕыстаах оҕо чаҥкынас куолаһа бааһынаны биир гына аймаабыта.

Дьонум утуйа сыталлар диэн, дьиэм аанын оргууй аҕай сэгэттим. Тыыммакка эрэ үөмэн иһэр киһини, «Нохоо!» диэн аҕам хаһыыта сүрэхпин хайыта сыста:

– Ханна дьэллигирэ сылдьаҕын, утуйбакка? Сарсын оскуолаҕа барыахтааххын умнан кэбистиҥ дуо? Киһилии оҕо эбитиҥ буоллар, суунан-тараанан, таҥаскын-сапкын бэлэмнэнэн, кинигэҕин-тэтэрээккин хааланан, утуйбутуҥ ыраатыа этэ! Ону баара мин оҕом түүҥҥү илэчиискэ курдук, хара дьайга ыллараары, ыйы күн оҥостор! Кими батан маннык сылдьара буолла? Эрэйин даа, эрэ-йин! Киһини да аанньа утуппат! Туруоҥ дуо, ааҥҥа, кэлэн абыраабыт буоллаххына, киирдэҕиҥ дии! Пахайбыын, бу уол таҥаһыын-таҥаһын! Бар, бар, нохоо, таһырдьа таҕыс!

Таһырдьа аҕам баалынайдаах уу үрдэ тоҥмутун ытыһынан тарыйда. Миигин кус сыгынньахтыы ууга буккуйталаата. Улахан, суон тарбахтарынан гиипсэм иһигэр киирбит бадарааны сууйа сатаата да, туһата суоҕун өйдөөн, «аатырбыт бухатыыр куйахпын» тырыта тыытан бырахта. Онно баар этэ, муустаах уу тымныыта сүрэхпин-быарбын хам туппута! Аҕабыттан куттанарым тымныыттан куттанарбын баһыйарын үрдүнэн, дэриэбинэ үгүс ыала уһуктан, түннүктэрин уота умайыар диэри өлөрдүү часкыйан ыллым. Аҕам миигин көтөҕөн ылла: «Кураанах тимир уһаакка умса быраҕыллыбыт аттанан эрэр чооскуга дылы тоҕо часкыйдыҥ?» – диэт, ороммор сытыарда, суорҕаҥҥа суулаата. Чочумча буолаат: «Тоҥмутуҥ ааспыт буоллаҕына, тураҥҥын аһаан абыраа, үрдүк сололоох тойооску! Ийэҥ тыыннааҕа буоллар, ким оҕото буоларгын ыйытыам этэ!» – диэн эмиэ да кыыһырбыт, эмиэ да үгэргиир аҕам куолаһын истэммин, турдаҕым дии.

– Мин эн оҕоҥ буолбатахпын дуо?

– Мин оҕолорум бары утуйбуттара номнуо ыраатта. Эн курдук ото-маһа суох сиргэ батары түһэн киһини эрэйдээбэттэр. Эн хайа эрэ цыган киһи оҕото быһыылааххын. Кэридэҕиҥ сүр!

– Эн да эдэр сылдьан сири-сибиири кэрийбит үһүгүн. Охотскай муораҕа элбэхтик тиийэ сылдьыбыта диэн кэпсииллэр. Ол аата эн – цыгаҥҥын. Мин – эн оҕотобун.

– Чэ, ону-маны дойҕохтоомо. Аһаан бүппүт буоллаххына бараҥҥын утуй!

Хаһан суунуохпар, аһыахпар диэри, халлаан сырдаан барда. Аҕабыттан куттанарым аны утуйан хаалан оскуолабар хойутуом диэн кутталга кубулуйда. Сотору күн тахсыыта үүнүөхтээх саҥа күн туһунан саныы-саныы, дьоммуттан кистээн, ситтэрбэтэх кустукпун уруһуйдаабытынан бардым.

Сарсыарда, күн тахсыыта аҕам уһугунна. Кустуктаах хартыынабын көрөн баран:

– Били сирбитигэр тиийбиккин дуу? – диэтэ.

– Тиийбитим эрээри, аны онно хаһан да кыталыктар үҥкүүлүө суохтар диэн түмүккэ кэллим.

– Билэбин. Онно бурдук ыһааччылар полевой стан туппуттара.

– Аҕаа, кыталыктар үҥкүүлүөхтэрин сөптөөх сирдэрэ ханан баарый? – ыйытаат, ханнык эрэ чопчу сир аатын этиэ, ону сурунан ылыам диэн тэтэрээт, уруучука бэлэмнээтим.

– Оннук сири буллаххына, дууһаҥ бэйэтэ сэрэйиэ, – диэт, аҕам солуурун туппутунан хотоҥҥо ынах ыы таҕыста.

Ийэм сибэккилэрэ, эбэтэр хайа чыпчаалыгар андаҕар

Оскуолаҕа бараары таҥна-симэнэ турар убайдарбын ымсыырбыттыы көрө турдахпына аҕам, сэрэйбит курдук, ыскааптан сабыс-саҥа школьнай форма уонна бачыыҥка таһааран, миэхэ туттарда. Мин Нуучча Уйбаан дьолбуттан, үөрүүбүттэн хараҕым ууланна, сүүрэн тиийэн аҕабын кууһуохпун, сыллыахпын, кэрэ тыллары этэн махтаныахпын баҕардым да, биһиги ыалга ким даҕаны үөрүүтүн-көтүүтүн биллэрэн, кэрэ тыллары, махталы ыһа-тоҕо, омуннура сылдьарын хаһан да көрбөтөҕүм. Уопсайынан даҕаны, сахалар үөрбүттэрин тастарыгар таһаарбаттар. Ол иһин, олуонатык көстүмээри, күлүүгэ барымаары, үөрүүбүн-көтүүбүн испэр хам баттаатым. Саҥата суох таҥынным. Сиэркилэҕэ көрүммүтүм, уол оҕото эбиппин. Убайдарбыттан туох да итэҕэһим суох, лаппа ордукпун да диэххэ сөп.

Бөһүөлэкпитигэр баар соҕотох радио сылга биирдэ эрэ иһиллэр «Тропинка школьная моя» диэн ырыаны ыллаан дьиэрэтэ турар. Хаһааҥҥытааҕар да өрө көтөҕүллэн, оскуолабар айаннаатым.

Төһө да бэҕэһээ бааһынаҕа сордоннорбун, түүн утуйбатарбын, бүгүн үөрэр төрүөтүм элбэх: бастатан туран, олохпор аан маҥнай үөрэх дьылын балаҕан ыйын маҥнайгы күнүттэн саҕалаатым. Иккиһинэн, ким да көмөтө суох бэйэм хаамабын, гиипсэ корсетым суох. Үсүһүнэн, саҥа формалаахпын. Наһаа да үчүгэй аҕалаахпын! Мин бу формабын киртитэн, аҕабын хомотуом суоҕа. Убайдарым курдук соппулуоту үрдүнэн көтөн, хаарыан формабын хайа тардыам суоҕа. Бачча мааны бүрүүкэм сиэптэригэр сымалалаах буолталары, гаайкалары, өрүс таастарын уонна да атын «бөҕү-саҕы» хаалыам суоҕа. Бу школьнай формабын бырааттарбар биир да абыраҕа суох тиэрдиэм.

Бүгүн учууталбын Любовь Григорьевнаны көрсүөҕүм. Кини герой дьон тустарынан кэпсиирин ахтыбыт да эбиппин! Оҕолор миигин көрөөт, төһө эрэ үөрэллэр! Саамай улаханнык Кыталык Кыыс үөрэрэ буолуо! Мин ситтэрбэтэх кустукпун уруһуйдаан, киниэхэ бэлэхтээри илдьэн иһэбин.

Оскуола палисаднигар сибэкки арааһын көрөммүн, соһуйан тохтуу биэрдим. Мин сайыны быһа ийэбин «Ыраах да ыраах» көрдүү сатаатым. Оттон ийэм миигин көрдөөн манна, оскуолам олбуоругар кэлэ сылдьыбыт эбит дии! Сибэкки бөҕөнү үүннэрбит (мин санаабар сибэккини барытын ийэм эрэ үүннэрэрэ). Акаары да эбиппин, сайын устата биирдэ да оскуолаҕа кэлэ сылдьыбатахпын! «Учууталым Любовь Григорьевна миэхэ төһө эрэ элбэх үчүгэй кинигэни бэлэмнээтэ», – дии саныы-саныы кылааһым аанын арыйдым.

Оҕолор бары сибэкки тутуурдаахтар. Любовь Григорьевна оннугар тоҕо эрэ атын учуутал олорор. Ааспыт саас биир күн Любовь Григорьевна уларсыбыт кинигэтин ааҕан бүтэрэн, ону илдьэн биэрэ киниэхэ дьиэтигэр көтөн түспүтүм. Кини дьиэҕэ кэтэр халааттааҕа, төбөтүгэр былааттааҕа. Баалынайдаах ууга таҥас сууйар дуоскаҕа таҥаһы аала турарын көрөммүн улаханнык соһуйбуппун өйдүү биэрдим. Хаарыан учууталым учууталлаан бүппүт. Ханна эрэ, ханнык эрэ дьиэҕэ боростуой дьиэ хаһаайкатынан үлэлии сылдьар буолуохтаах диэн түмүккэ кэллим. (Мин санаабар учуутал тугу да гыммакка, уруок эрэ ыытыахтааҕа). Кэлин, отут биэс сыл ааспытын кэннэ, Любовь Григорьевнаны Чурапчы маҥнайгы нүөмэрдээх оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан үлэлии сылдьарын соһуччу көрсөн, олус үөрбүтүм. «Амматтан ханна сүтэн хаалбыккыный?» – диэн ыйыппыппар: «Биллиилээх тустуук Сидор Попов миигин кэргэн ылан, дойдутугар Чурапчыга көһөрөн аҕалбыта», – диэн быһаарбыта.

Кыталык Кыыс саҥа учууталы – Варвара Лукинична Климонтованы эҕэрдэлээтин кытта, оҕолор сүүрэн тиийэн сибэккилэрин туттардылар. Мин таһырдьа ойон тахсан, палисадник штакетнигын үрдүнэн ойоору, таҥаспын испиэскэ бөҕө оҥордум. Оҕолортон хаалсымаары, палисадникка үүнэн турар «ийэм сибэккилэрин» бүүс-бүтүннүү хомуйан ыллым.

Төттөрү ыстанарбар бүрүүкэбин хайа тардан кэбистим. Кылааспар көтөн түһээт, «ийэм сибэккилэрин» учууталбар туттардым. Саамай улахан уонна кыраһыабай букеты туттарбыт киһи быһыытынан, дуоспуруннаахтык оннубар баран олорунан кэбис- тим. Эмискэ аан тэлэллэ биэрдэ да, кыыһырбыт сирэйдээх кырдьаҕас учууталлар киирэн кэллилэр.

– Варвара Лукинична, палисадниктан сибэккилэри тоҕо үргэттиҥ?

– Мин ханнык да сибэккилэри үргэппэтэҕим.

– Оттон бу ким аҕалла?! – диэбитинэн биир учуутал мин букеппын остуолтан ылла.

– Мин! Мин аҕаллым. Ити сибэккилэри учууталбар бэлэхтээтим. Тоҕо ыллыгыт?

– Чэ, эрэ герой, кэл эрэ манна, оччоҕо бардыбыт биһигини кытта. Учительскайга баран быһаарыаҕыҥ!

Мин, герой дэттэрбит киһи, кырдьык өрөгөйдүө, ийэм сибэккилэрин Варвара Лукиничнаҕа төнүннэриэм диэн бигэ санаалаах хорсуннук кинилэри батыстым. Учительскайга киирээппитин кытта онно баар учууталлар бары, миигин эрэ кэтэһэн олорбуттуу, саба түһэн мөхпүтүнэн бардылар. Кинилэр хас биирдии бэйэлэрэ мөҕүү «искусствотын» төһө баһылаабыттарын көрдөрөрдүү, хаһыытыырга күрэхтэһэрдии бары тэҥҥэ миигин «көмөлөөбүттэрэ». Кыыһырбыт сирэйдэри көрүмээри, харахпын быһа симтим. Санаабар, элбэх учуутал тэҥҥэ мөҕөрө-этэрэ кыталыктар үҥкүүлэрин хаһыытыгар майгынныыр курдук. Сааскы Амманы санаан үөрэ турдахпына, биир саамай күүстээх куоластаах «кыталык»: «Аны итинник гыныаҥ дуо?!» – диэн күөх хараҕа кытарыар диэри часкыйда, сирэйэ чахчы да помидордуу өҥнөннө. Абааһылартан арахса охсоору: «Суох! Суох!» – диэтим,    көрүдүөргэ сүүрэн таҕыстым. «Ийэм сибэккилэрин учууталга бэлэхтиир куһаҕан эбит» диэн санааҕа кэллим. Ити үлүгэр хаһыы-ыһыы ортотугар киһи тугу да быһаарсыах айылаах буолбатах. Миигиттэн ким да, тугу да ыйыта барбата. Мин быһаарарбар олох да наадыйбатылар. Итинник учууталлар бааллар эбит дуу? Биһигини ситинник часкыйа сылдьар учууталлар үөрэппэттэрэ үчүгэй да эбит! Бачча өр мөҕүлүннүм да, биир да тылы өйдөөн истибэтим. Дьиибэ дии, хаһыыттан кулгааҕым бүөлэнэн хаалар быһыылаах. Учууталым Любовь Григорьевна биирдэ да хаһыытаабатаҕа. Ол иһин мин учуутал эрэ барыта үтүө санаалаах, киэҥ көҕүстээх буолуо диирим. Саҥа учууталым Варвара Лукинична да Любовь Григорьевна курдук холку майгылаах быһыылаах: миэхэ хаһыытаабата, кырдьаҕас, айдааннаах учууталлары кытта кыыһырбакка кэпсэттэ.

Перемена буола охсубут дуу? Кыталык Кыыска кустук ойуулаах уруһуйбун туттарыахтаах этим дии! Кини кылааска түннүк аттыгар кыргыттары кытта кэпсэтэ турар эбит. Бэлэхпин туттаҕына, төһө эрэ үөрэр, сөҕөр-махтайар, төһө эрэ хайгыыр, махтанар! Хартыынабын ранецпыттан хостуу турдахпына, Кыталык Кыыс сэрэйбит курдук миэхэ утары хаамта. Кини аттыбар кэлбититтэн долгуйан, сүрэҕим тэбиитэ күүһүрбүккэ, тыыным кылгаабыкка дылы гынан, тылбыттан матан турдум.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.