Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа

– Таатык, Таатык, кытаат, хорооҥҥор киирэ оҕус, – диэн Хатыы ыксаабыт саҥата иһиллэн эрдэҕинэ, Татыйык наара орон анныгар сылыпыс гынна. Хатыы биир таба тириитин ылан, кыыһа киирбит сирин бүөлүү анньаат, куобаҕын иһин хостообут мас үүйүүлээх туос иһити ол таһыгар уура оҕуста. Дыгый ыраастыы олорбут кииһин сиргэ сытар хааһахха симээт, оһох кэннин диэки атаҕынан хаһыйаат, сандалыттан саха быһаҕын харбаан ылла. Ыарахан халҕан сүр эрчимнээхтик аһыллан тиэрэ барда, тымныы салгын, үөмэн эрэрдии алларанан сыыйыллан, үүт тураанынан бурҕачыйа түстэ, үөһэттэн саба баттыыр сылаас салгыны кытта охсуһан, өрө түллэҥнээтэ. Төбөлөрүттэн атахтарыгар диэри таба таҥастаах, нимчикааннарын көхсүлэригэр сүкпүт, һэлии муоһуттан төбөлөөх кылгас үҥүүнү туппут үс хоһуун, хараҥаҕа атыллыахтарын саараабыттыы тэпсэҥнээмэхтээт, тымныынан аҥылыйан, көтүөккэлэһэн киирдилэр, сырдыгы бүөлээн, өрө үөмэхтэстилэр. Өссө да сабыллыбакка аҥайан турар аанынан өрүһүспүттүү кутуллар тымныы туман бурҕачыйан иһэн, аан тыастаахтык сабыллыбытыгар өрө түллэҥнээт, симэлийэ уһунна.

Кырыа, түү быыһынан кыаһаанныҥы сирэйэ тиирэ тардыллыбыт дүҥүрдүү биир даҕаны мырчыстаҕаһа суох, мэкчиргэ хараҕыныы эрилиҥнэтэ көрбүт хоһуун Дыгый иннигэр хорус гына түстэ. Хараҕар саба түспүт бэргэһэтин өрө анньынаат, үҥүүтүнэн тирээтэ. Хатыы сарылаабытынан оҕонньорун кэннигэр сөрөннө.

– Быһаххын бырах! Хара шуоруҥ халаахтаабытыгар тоҕо быыралаһа тахшыбатыҥ? Биитэр маангааҥҥын баттыы шытаҕын дуу? – тирээбит үҥүүтүн хамсаппакка эрэ өрө дыгдаҥныы, сахалыы саҥара сатаан, сыыгыныы күлэн ыгыһынна.

Дыгый сиргэ ыһыктыбыт быһаҕын атаҕынан хаһыйа тэптэ. Сирэйдэрэ бэргэһэлэрин уһун түүтүнэн саба түспүт хоһууннар, кырыалара ирэн илийбит түү быыһынан көрө сатыырдыы өрө хантаарыҥнаһа, күлэн күһүгүрэстилэр. Биир кэм бэдьэйэ, өрө эккирии, үҥүүлэрин төбөтүнэн наараҕа сытар таба тириилэрин дьөлүтэ кэйэ, өрө-таҥнары сахсыйталаатылар. Тугу эрэ көрдүүрдүү тиҥсирийэ өҥөҥнөһө, тоҕута тарда, ыһан-тоҕон бардылар. Таба түүтэ ыам бырдаҕыныы түллэҥнии көтөн, сиргэ түспэккэ дэйбэҥнии кыймаҥнаста.

– Өссө ким баарый, хаһыҥырыыр кыыллаах шаха бииштэрэ таарыйдылар дуо? Тыыҥҥын иһиллии иликпинэ этэ оҕуш! – Мэкчиргэ Харах үҥүүтүн санньытан, оҕонньору уолугуттан харбаан ылла.

Хатыы баттаҕа ыһыллан, оҕонньорун быыһыахтыы, хоһуун харытыгар ыйааста түстэ:

– Өлөрүмэ-э, өлөрүмэ! Иннинэн сирэйдээх, икки атахтаах тумнан ааһар ыалабыт… Ыыт, ыыт, – диэн тардыалаһан эрдэҕинэ, биир хоһуун ойон кэлэн, баттаҕыттан харбаан ылаат, тиэрэ тардан, тахсар аан диэки соһо ынчыктаста. Кыайбакка, наара ороҥҥо умса анньаат, сутуругунан көхсүгэ охсуолаан ньиргитэлээтэ. Дьоно көрбөттөрүнэн туһанан, үһүс киһилэрэ хааһахтан ороон таһаарбыт киис тириитин бокуойа суох хоонньугар симиннэ. Бэргэһэтин кэннигэр силэйэн, өссө булаары, наара аннын өҥөлдьүйэн, симиллибит таба тириитин оруу тардаары куобах иһэ ороммут туос иһитин үктээн, халтарыйа сыһан, хаһыытаан тоҕо барда. Кыыһырбыт уоҕар тэбэн күдээриттэ. Куобах иһэ ньаҕайдаммыт уллуҥун наара орон кытыытыгар ньиккирийбэхтээт, тириини өссө өрө тардан эрдэҕинэ, Хатыы хаһыытаабытынан ойон туран, хоһуун баттаҕар икки илиитинэн түстэ. Ыһыытаппытынан кэдэрчи тардан онолуйда:

– Аа, абам! Кимнээх буолан иэстэтиэм баарай? Инибин эһиги сиэбиккит… Аны миигин сиэҥ!

Хоһуун төбөтүн чолоччу тартаран, далбаатана кэдэйдэ. Ону көрөн, аттыгар турбут хоһуун ойон кэлэн, Хатыыны сиргэ сөрөөн түһэрэн, тэбиэлээн күрдүргэттэ. Дыгый итини көрөн, уһуутаабытынан өрө чиччигинээн эрдэҕинэ, Мэкчиргэ Харах умса тардан тобуктата түһэрээт, үҥүүтүнэн үлүбээй охсуолаан сабырҕатта.

– Өлөр, өлөөр! Суох гын! Сынньат! Эһиэхэ даҕаны дьиэлгитин тэлэйэр күһэҥэлээх киһи көстүө! – Дыгый төбөтүн тутта, ынчыктаан хардырҕаата. Мэкчиргэ Харах аҕылаан мэҥийэ, тохтуу түстэ. Дьонугар ыстанан тиийэн садьыйталаан, үҥүүтүн туора тутан түөскэ анньыалаан, сарылаата:

– Тохтооҥ! Түксү! Өлөрөөрү гынныгыт! Кэлэ-бара бэлэм түүлээҕи, аһы, балыгы ыларга туһалыахтара, – диэн көбүөлээт, түүрүллэн сытар Дыгыйы үҥүүтүн төбөтүнэн анньыалаата:

– Кубулунума, бу аайы өлбөт урааҥхай буолуоҥ. Ый кыһыл эргэтэ буолуута, өшшө биирдэ кэлиэхпит. Күн шырдыга баҕалаах буоллаҕына, шаарба кыылларда бэлэмнээн тоһуйаар. Маангааҥҥын таһыйан, үөрэтэн биэр. Сэптээх-сэбиргэллээх дьоҥҥо тыҥыраҕын сараппат оҥороор, – дии-дии кураанаҕынан силлээмэхтээт, сандалыга сытар куобах хааннаах буутун айаҕар батары аста. Буор көһүйэни, иһити-хомуоһу сиргэ тоҕо солоон түһэрдэ. Туохтан эрэ куотан эрэрдии үтүрүһэ-анньыһа таһырдьаны былдьастылар. Бэйэлэрин тылларынан добдугураһан иһэн, биир хоһуун төттөрү ойон киирэн, тугу эрэ көрдүүрдүү сандалы, наара ороннор анныларын харбыаласта. Көнө түһэн тула кулахачыйда, бөтүөхтүү сытар Дыгыйы куттаммыттыы көрө тэпсэммэхтээт, таһырдьа ыстанна.

Балаҕан иһэ кураанахсыйа, тымныйа түстэ. Бургучуйан киирэр тымныы салгынтан өйдөммүттүү, Хатыы ынчыктаабытынан, наараттан тардыһан, туран кэллэ. Байааттаҥныы сыҥыргыы, оҕонньоругар кэлэн саба түстэ, уйа-хайа суох ытаан энэлийдэ. Наара орон анныттан Татыйык аҕатын быһаҕын түөһүгэр ыксары туппутунан тахсан кэллэ. Сыҥсырыйа-сыҥсырыйа, кырачаан ытыһынан ийэтин баттаҕын имэрийдэ.

– Ийээ, ытаама… Аҕам эппитин курдук, сотору сахалар кэллэхтэринэ, ити түүлээх таҥастаахтары мантан хаһан да кэлбэт гына ыраах үүрүөхтэрэ…

2

Сайыҥҥы нуурал түүн суһукка үтүрүйтэрэн, сииктээх туманын сыыйа өрө көтөҕөн, сыһыы кытыытынан сэлэлии үүммүт хатыҥнар намылыппыт лабааларын, хойуу сэбирдэхтэрин имэрийбэхтии уһунна. Маннык быыһык кэмтэн тугу эрэ күүппүттүү, тула туох барыта иһийдэ. Бэл, түүнү быһа чуумпуну уйгуурдуохпут диэбиттии, чырып-ирип тырыбынаспыт чыычаахтар кирийдилэр. Арай хам-хаадьаа эрдэһит чаччыгыныардар, туохтан эрэ үргүбүттүү, чардырҕаһан ылаллар. Саҥа күн арыалдьыта буолан, сиккиэр тыал сипсийэн аастаҕына, сыһыы локуора ото сүүнэ өрүстүү долгуннура, долгулдьуйа суугунуур.

Үүт тураан чуумпуну уйгуурдан, сыһыы кытыытыгар аттаах дьон киирэн, тула холоруктаттылар. Аттар иҥэрсийиилэринэн, дьон ботур-итир саҥаларынан, суугун-сааҕын тыаһынан сыһыы туола түстэ. Өтөр буолбата, үүннэр кылырҕаһа, бэлэпчилэр лабырҕаһа, туйахтар тибигирэһэ, сиэллэрэн сикситтилэр.

Инникилээн иһэр толуу, күүстээх-уохтаах көрүҥнээх Туоҕа Боотур иҥэһэтигэр туран, тэһиинин хантаччы тардан, сиэллэрэн тамаһытта. Биилээҕинэн да охсон хотутуо суох курдук халыҥ, киппэ көхсүн синньигэс биилинэн имиллэҥнэтэ, дараҕар санныларын хамсата сэлбэйиттэ. Салгын килэриччи сиэбит сирэйин сөрүүн салгыҥҥа тоһуйа, харсыах курдук хойуу хаастарын сабыччы туттан, болҕомтолоохтук көрбүт ыйаастыгас харахтарын симириктэтэ ырааҕы одууласта. Уоһун үрдүгэр хойуутук үүммүт, дьабадьыларынан субуруйан, сыҥааҕын икки өттүнэн үүммүт бытыгын имэринэн ылла. Уһуктаах төбөлөөх дуулаҕа бэргэһэтин сулбу тардан, саннын байаатынан охсуллар ыас хара баттаҕын сиккиэр тыалга сахсылыннара оонньотто. Эмискэ атын үүнүн ыытан, тиҥилэхтээн биэрбитэ, үөнтэн-көйүүртэн эрэйдэнэн иһэр ат эбии соруйтара барбата, хаһыҥырыы түһээт, атахтарын тэҥҥэ уурталаан, сиэлин өрүкүтэн, кутуругун субурута уунаҥнаан барда. Иччитэ кымньыылаах, дуулаҕа бэргэһэлээх илиилэрин былас быраҕан, сирэйин сөрүүн тыалга тоһуйа тиэрэ мэтэрийдэ. Ат барахсан ойбут уоҕар, кэнниттэн хара тордох курдук барыаран испит үөн-көйүүр, аҥас гына түстэ. Куоттарбыт абаларыгар дыыгынаһа, ыйылыы эриллэ-бурулла, хара былыттыы кэнниттэн уһунна.

Арыалдьыт дьоно өйдөөбөккө булумахтана түһээт, аттарын соруйан, кымньыылаан, Туоҕа Боотур кэнниттэн туос бөтөрөҥүнэн түстүлэр. Халлаан батас кэтит иэдэһин санатар сарыалыгар, сииги бүрүммүт дуулаҕа бэргэһэлэр, күһэҥэлэр тымныытык килбэҥнэстилэр. Дьонноруттан хаалбыт, иккилии-үстүү ындыылаах аттары сэтиилэммиттэр итини көрөн, аттарын тиэтэтэн биэрдилэр. Бытаан айантан салгыбыт боотурдар, аттарын уорҕатыгар хаптайа сыстан, барыыны бардылар. Өтөр гымматылар, ситэн кэлбиттэригэр, Туоҕа тэһиинин харбаан ылан, атын хантаччы тардан, сииктээх хойуу оту тоҕута кэстэрэн, иһирдьэ киирэн тохтоото.

– Быйаҥнаах, бырдахтаах да дойду эбит. Көрүҥ эрэ, атым өрөҕөтө күп-күөх, атым үрдэ хап-хара бырдах. Дыыгыныыр тыастарыттан киһи дүө-даа барыах курдук… – дии-дии бэргэһэтин кэтэн, атын дьонугар хайыһыннарда. – Ыл эрэ, Бэдэр Боотур, суолу-ииһи хайан көр. Сылгылар суоллара, баҕар, эмиэ быһа охсон ааһаайаллар? Мантан ылата олохсуйар сири көрүннэхпитинэ сатанар. Күн муҥутуур үөһээ ойуута салгыннаах үрдүк сири булан, буруо-тараа таһаарбакка, сынньанан ааһыа этибит. Бу үөннэр аты охтороллоро кэллэ.

– Сөп, – диэт, Бэдэр Боотур атын быһа кымньыылаан, уҥуор барыйар тыа диэки локуора оту кэстэрэ астара турда. Хаалбыт боотурдар аттарыттан түһэн, эттэрин-сииннэрин имитэн хамсаммахтаат, бөлүөхсэн, кэпсэтэн добдугурастылар. Аттар ырааппакка эрэ, тыбыырбахтаһа, тиистэрэ кирдиргээтэ. Туоҕа Боотур тэһиинин ыҥыырыгар иилэ быраҕан, атыттан ыстанан түһэн, тыылламмахтаат, күөх окко тиэрэ түстэ. «Ситтибит ээ», – диэбиттии дыыгынаһа саба түспүт үөнтэн-көйүүртэн хаххаланан, дэйбииринэн сирэйин саба быраҕынна. «Бээрэ, Тыгын Тойон эппит Кыйаар дойдутунан истэхпит. Түөртүүр саҕана тохтоон, сири-уоту көрүллүө. Көҥүл көттүбүт эрээри, үрэх баһа дойдуга хайдах-туох буолабыт? Мантан ылата моонньоох баспыт батарынан олорон эрдэхпит. Туйах… Туйах уол эрэйгэ тэптэҕин. Ол эрээри, ити сылтах эрэ буоллаҕа. Тыгын Тойон сахалары үмүрү тардарыгар, ил-эйэ олохтууругар сири, баайы элбэттэҕинэ эрэ кыаҕырарын билэн эрдэҕэ. Биһиги аҕа ууһун сорудахтаабатаҕа буоллар, атыттары ыытыа этэ… Туйах уолу эрэйгэ тэптиҥ диэн, айантан саллыбыттар кынчыаттаабаттарын, сорох-сорохтор кылыстарын угун харбамматтарын туһугар, хараҕым далыгар тута сырыттахпына сатанар. Туох эрэ баар оҕото. Үлэһитинэн, сытыытынан-хотуутунан, кыаҕынан саастыылаахтарыттан ордуктара. Дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыана даҕаны киһини астыннарар. Ситтэҕинэ-хоттоҕуна киһи бэрдэ тахсыа. Кэнэҕэскитин киһи-сүөһү төрдө буолан, ааппытын ааттатыах кэриҥнээх. Чэ, бээ, көстөн иһиэ», – диэн санаан иһэн, айан сылаата таайан, биир кэм эймэнэр бырдах тыаһыгар бигэнэ нухарыйан барда…

Тыгын Тойон ата атыллан өлүөҕүттэн, Туймаада хочотун олохтоохторун ыар санаа ыга баттаабыта. Онно эбиискэлэһэн, хараҥа былыт үөмэхтэнэн тахсан, үс түүннээх күн ардаан курулаппыта. Быйаҥнаах ардах кэмэ Туймаада олохтоохторугар курус күннэргэ кубулуйбута. Туох эрэ суоһар буолуохтааҕын күннэри-түүннэри кэтииргэ эбии ардах тохтообокко сылаппыта. Сир-дойду уунан бычалыйа кураанахсыйбыкка дылы буолбута, сүүрэр атахтаахтар, көтөр кынаттаахтар бүкпүттэрэ. Бэл диэтэр, хаппыт тиит мутугун былдьаһан, араастаан куллугураһар суордар сурахтыын сүппүттэрэ…

Тыгын Тойон боотурдарынан арыалдьыттанан, тоҕо эбитэ буолла, Хаан Илбис ойууну батыһыннаран, атын кытта бырастыылаһан кэлбитэ. Ойуунунан сиэри-туому тутуһуннаран, үөһээ үтэйтэрэн уматтаран кэбиспитэ «үһү» диэн кэпсэлгэ кубулуйбута. Ол быыһыгар: «Эйиэхэ эрэ кэпсиибин… Хаан Илбис буруйдаах хара хааныгар суудайбыт үһү. Дьэ, туох алдьархай буолар?» – диэн сибигинэһии-хобугунаһыы элбээбитэ. Сайыҥҥы күн чэмэлийэн тахсыбыта, кыырпах да былыта суох күөх халлааҥҥа туйаарар чыычаах тохтоло суох дьырылаабыта, мутукча сыта дыргыйбыта, дьэрэкээн хонуу чэчиктэрэ хамсыы-хамсыы үөһэ таласпыттара. Тыгын Тойон буруйдааҕы көрдүүрэ, туттарара иһиллибэккэ, дьон күннээҕи түбүктэригэр ыктаран, умна быһыытыйбыттара.

Үс күн устата Тыгын Тойон балаҕаныттан тахсыбатаҕа. Атын итиччэ аһыйбыта дуу, биитэр туох эрэ оҕуруктааҕы тобуларын, бэл киирэр-тахсар чугас дьоно, түүллэнэр-биттэнэр ойууннара билбэтэхтэрэ. Төрдүс күнүгэр чаҕар уолунан Туоҕа Боотуру ыҥыртарбыта.

Туоҕа Боотур Тыгын Тойон ыҥырыытын күүппүт буолан, соһуйбатаҕа. Буруйдаах сылгыһыт уолун төһө сылгынан толуйан ылыаҕын саныы, утуйарыгар эрэ устар котокоонун көхөҕө иилбитэ. Уһун баттаҕын кэтэҕин диэки өрүтэ аспахтыы, халҕан диэки хардыылаан иһэн, тохтуу түспүтэ. «Бээрэ, төһө даҕаны хааммыт биир буоллар, тойон аата тойон, чаҕар курдук ньалака сарыы таҥастаах тиийэрим сүрэ бэрт. Төһөтүн да иһин, аҕа ууһун биир бас-көс киһитэ буоллаҕым. Куйахпын да кэппэтэрбин котокооммун иилинэн тахсыым», – дии санаат, көхөттөн кыыннаах котокоонун төттөрү ылан кэтээт, тахсан барбыта.

– Нөрүөн-нөргүй! Тыгын Тойон, ыҥыртарыыгынан кэллим, – диэбитинэн Туоҕа Боотур халҕан таһыттан ырааппакка, Тыгын туох диирин кэтэһэн, нөрүйбүтүнэн турбута. Хагдаҥ эһэ тириитинэн саба быраҕыллыбыт кэтит наараҕа ньылыбыраабыт чараас сарыынан тигиллибит сыалдьалаах эрэ Тыгын Тойон өттүгэстии сытан, аа-дьуо хамсанан олорбута. Субу эһэтин тириитин устан киһитийэн, ньамньыраабыт курдук быһыытын-таһаатын көннөрөрдүү, икки илиитинэн түөһүн быччыҥнарын, былларыттан тахсыбыт ойоҕосторун тириитин ньиккирэччи сотон, ньилбэктэригэр тайаммыта. Кэтит сирэйин үрдүк сүүһүгэр сааһырыы бэлиэтин сурааһыннара дириҥээн көстүбүттэрэ. Онон-манан кырымахтанан эрэр хойуу хаастарын түрдэһиннэрэн, икки ардынан лоппотон, кэҥэриитигэр иҥиннэрбитэ. Эргэлээх харахтарынан сургуччу көрөн, киэҥ таныыларын сыт ылаары гыммыттыы тардырҕата хамсаппыта:

– Нөрүйэн баран туруоҥ дуо, бэттэх кэлэн олор, – Тыгын Тойон суостаахтык сыыгыныы, үс атахтаах кыра сандалы таһыгар турар үүс тириитинэн бүрүллүбүт талах олоппос диэки кэҕис гыммыта. Күөмэйин чөллөрүтэн хахсайан ылбыта. – Миҥэбин ким өлөрбүтүн эн да, мин да бэркэ билэбит. Хантан кэлбит чолоҕоруй, сонно тута нохтолоох сүрэҕин хостотуох баара, дьоҥҥо үөрэх гынан… Хайдах төлөһөҕүн? – Тыгын Тойон куолаһа кытаатан, тимири балталаан эрэрдии быһытталана, бэрт эрчимнээхтик ойон турбута. Өрө эҕирийэн түөһүн мөтөтө, иһин-үөһүн хомуна туттан, тойон өһүө баҕанатыгар лиһирдээн тиийбитэ. Мас чороохоҕо ыйанан турар кылыһы кыыныттан сыыйа тардан таһааран, биитин тойон эрбэҕинэн бигээбитэ.

– Билэн… – Туоҕа Боотур бэйэтэ билбэтинэн, кэтит санныларын ыгдатан, төбөтүн кистиирдии ньыкыччы туттан, олбоҕор эһэлии эргийбитэ. – Ити Туйах диэн, били, хайалаах кыргыһыытыттан орпут тулаайах оҕо. Бэйэҥ дьаһайан аҕалтарбытыҥ… Ол уол бороохтуйбута, сиһин этэ ситээри, буутун этэ буһаары оонньообута оҕус буолла. Аҕа уустарынан үтүрүллэн сылдьыбытын аһынаммын, сылгы манааччынан, чаҕарынан ылбытым. Дьиҥэр, сүрдээх сытыы-хотуу, үлэһит уол. Боотур буолар баҕата батарбакка, күрэскэ кыттаары ити дьаабыланна… Тугу этиэхпиний, барыта эн илиигэр, эн дьаһайыыгар, – Туоҕа Боотур нөрүйбүтүнэн туран кэлбитэ.

– Дьэ, оччоҕо кэпсэтиэх, – Тыгын Тойон кылыһы тыастаахтык кыыныгар төттөрү анньаат, чанчыгыттан сирэйигэр саба түспүт, күрэҥсийбит сүүмэхтэри кулгаахтарын кэннигэр кыбыта аспыта.

– Олор! Этэр тылбын өйдөөн-дьүүллээн иһит… Уһун сыллар тухары, дуоҕа тутааччынан сылдьан, кырыктаах кыргыһыыларга кыттыбытыҥ, быһылааннаах айаннарга эр санааҕын көрдөрбүтүҥ элбэҕи этэр, – сис туттан, төттөрү-таары хаамыталаат, олбоҕор олоро түспүтэ. – Бу кэпсэтиибитин, эн биһиккиттэн ураты, иэгэйэр икки атахтаах билиэ суохтаах… Эн боотурдаргын, чаҕардаргын илдьэ бу сиртэн күрээн бараҕын. Өйдөөтүҥ дуо, күрээн! Туймаада олохтоохторугар эн мин аппын төлүүр кыаҕа суоххуттан, хаан халыйыаҕыттан куттанан күрүүгүн…

Туоҕа Боотур ити тыллартан соһуйан, өрө көрө түспүтэ. Тугу эрэ этиэхтии өгдөҥөлөөн эрдэҕинэ, Тыгын Тойон сапсыйан кэбиспитэ.

– Хаан-уруу, оҕо, аймах диэни, үчүгэй кэмҥэ диэри, тэйиччи туттахпына сатанар кэм үүннэ… Иһит, үүрдэ дии санаама… Үөһээлэр, соруйан аппын өлөртөрөн, уһуну-киэҥи анаарар, кэскиллээх санааҕа үтэйдилэр. Саас ылан эрэр. Кэлии-барыы да ыараата. Онно эбии, чугас диэбит сорох дьонум баайга, сиргэ дураһыйталыах курдуктар. Атааннаһыы, арахсыы, хаан тохтуута түмсүүгэ, илгэ-эйэҕэ тиэрпэт. Ол эрээри аҕам Мунньан Дархан урааҥхай сахалары бииргэ түмэр ыра санаатын ыһыктыбаппын… Дьэ, ол инниттэн саҥа сирдэри баһылаан, олохсуйан, баайы хаҥатан, уруу-аймах кэҥэтэр кэм кэллэ.

Бүтэһик, кистэлэҥ сорудахпын толоруо диэн бүк эрэнэн олоробун. Эдэр-сэнэх, кыанар эрдэхпинэ Кыйаар диэн ааттаах бэрт бултаах-алтаах, үтүмэн элбэх саарба кыыллаах Сыа дойдуга сылдьыбыттааҕым… Онно бараҕыт. Кэнэҕэскитин Кыйаар дойдуга олохсуйан, Тыгын Тойон бииһин-ууһун салгыыр, урааҥхай саха төрүттэрэ эһиги буолуоххут. Ааппын ааттатыаххыт, сирбин-уоппун кэҥэтиэххит, саха бииһин элбэтиэххит… Манна күүһү-уоҕу мунньунарга, сэби-сэбиргэли, куйаҕы оҥорторорго Кыйаар саарбата төһүү күүс буолуо. Муммут-тэммит, кыаммат-түгэммэт кыра-хара дьон сир аайы бааллар. Кинилэри түүрэйдээн, куттаан буолбакка, илинэн-эйэнэн тардаҥҥын, аҕа уускун хаҥатаар.

Маннык сорудаҕы истиэм эрэ диэбэтэх Туоҕа Боотур харааччы буккуллан хаалбыта. «Тугу-тугу иһиттим… Букатын барабыт дуо? Сылгынан төлөөбүтүм көнө буолбатах дуо?» – диэн санаалар охсуллан ааспыттара. Итииргээн, балаҕантан чэбдик, сөрүүн салгыҥҥа тахса охсуон баҕарбыта.

– Бараҕыт! Кистии-саба тэриниҥ, – Туоҕа Боотур тугу саныырын таайбыттыы Тыгын Тойон чиҥэтэн биэрбитэ. Кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, эһэ тэллэххэ тиэрэ нараһыйан иһэн, эрчимнээхтик ойон турбута. Тэлгэнэн сытар тириитин арыйа баттаан, кыра тирии саппыйаны хостоон таһаарбыта.

– Бээрэ, умна сыстым, – нөрүйэн турар Туоҕуга лиһирдээн кэлэн, суон моонньугар тирии саппыйаны кэтэрпитэ. – Маны бэйэҕиттэн араарымаар. Хочоҥ буора уонна биһиги аҕа ууһун бэлиэтэ – биһилэх. Үөс сиртэн саха сирэйдээхтэр күүстэринэн өттөйөн, күнүҥ хараҥардаҕына көрдөрөөр. Биитэр көмө көрдөһөргөр туһалыа. Төһө даҕаны кырытыннардаллар, суон сураҕым дуораһыйдаҕа, уһун илиим тиийимтиэтин истэ-билэ сырыттахтара. Көмөлөһүө… Өскүөрүтүн маннык биһилэхтээх киһи тиийдэҕинэ, саарбахтыыр буолаайаххыный. Үс түүннээх күн сыта-тура суолгутун торумнаатым. Тунах түһүүтэ, мантан «күрүүгүт». Эппитим курдук, буруйтан куотан тэскилиигит. Аатыгар, боотурдары ыытан, эккирэтиннэриэм. Сиппэккэ төннөн кэлиэхтэрэ… Дьахтары, оҕону, кырдьаҕаһы соһуспаккыт. Арай аара хаалларан, манабыл оҥосторгор үс ыал буолбут эдэр боотурдар ойохторун ыллыннар. Ону кытта аскытын дьаһайар икки эдэр дьахтары илдьээр. Тиийэр сиргит чугаһаабытын сэрэйдэххинэ, үчүгэй алаастарга ойохтоох боотурдары хааллараар. Соргулара билиэ… Олохсутардыы тэрийээр. Кэннигиттэн атын биис уустара сэрэппэккэ эккирэттэхтэринэ, тыыннаах ортохторуна, биллэриэхтэрэ. Этэҥҥэ олохсуйан бардахтарына, сиргин кэҥэтиэхтэрэ. Айаҥҥа тарыырдаммат-талҕаламмат, тардыллыбат туһуттан, сүөһүлэммэккит. Аҕыйах биэни үүрэн бараарыҥ. Үс сылынан олохсуйан, күрүө-хаһаа тутуннаххытына, барыта үчүгэй буоллаҕына, түүлээх аҕала таарыччы, сүөһү үүрэн барыаххыт. Хаалбыт дьоҥҥутугар санааҕытын уураайаҕыт, атаҕастыам суоҕа. Оҥойор айахтарыгар үлэлээн аһыахтара, санныларын сабар таҥастаныахтара. Дьэ, ситигирдик… Лүксүрээн ойуун эйигиттэн хаалыа суоҕа. Ону таһынан Хаан Илбиһи хайа эрэ албаһынан илдьэ бар. Манна буруйа-сэмэтэ элбээбит бадахтаах, улахан ойууннар харахтара кырыыламмыта ыраатта… Сиртэн сүтэриэҕи сүтүктүөхтэрэ. Баҕар, хаан-сиин, кыргыһыы буолар түгэнигэр көмөлөһүө… Хара ойуун буоллаҕына.

Кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, наараҕа тиэрэ нараһыйан, кэтэх тардыһынна. Туоҕа Боотур нөрүйбүтүнэн кэннинэн хааман тахсан эрдэҕинэ:

– Арба даҕаны… Түүл-бит соччото суох. Биһигини атын сиртэн сорунан кэлэн аймаан, кыргыс буолбутун иһиттэххинэ даҕаны, кэлэ сорунаайаҕыт. Иэстэһэр, өһү-сааһы ситиһэр туһунан санаайаҕыт! Өлбүт өлбүтүнэн, сүппүт сүппүтүнэн хаалыа… Өйдөө! Эн, урааҥхай саханы үөскэтэ, үйэлэр тухары ааппытын ааттата, сирбитин кэҥэтэ, баайбытын хаҥата бараҕын!

Туоҕа Боотур таһырдьаны булаат, түөһүн муҥунан салгыны эҕирийэн өрө тыыммыта, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн ытыһын таһынан соттоот, балаҕанын диэки бара турбута.

Итини барытын сайыҥҥы ураһа кэнниттэн көрөн турбут дьыралдьыйбыт уһун уҥуохтаах киһи, атаҕын тобуктарын бокута, үөмэр-чүөмэр тыаһа суох үктэнэн, балаҕан аанын аһан эрэрэ баара да, иһирдьэ мэлис гыммыта.

Тыгын Тойон, киһи киирбитин билбэккэ сытан, эҕэрдэлэһэр тылтан соһуйан, өрө ходьороҥноон олоро түспүтэ.

– Һуу… Киһини соһуттуҥ! Туох күлүк курдук баҕайыгыный?! Дьыраччы тэбинэн туруоҥ дуо, кэл олор, – Тыгын Тойон өрүтэ тыыммахтыы лиһирдээн тиийэн, Күлүк Боотур саппыт халҕанын аһан, таһырдьаны өҥөйөн көрбүтэ, ааны тыастаахтык ыга саба, сибигинэйэ былаастаан:

– Манабыллар суохтар ини, кыйдаталаабытым. Биһиги кэпсэтиибитин иэгэйэр икки атахтаах истиэ суохтаах… – киирбит киһи тугу саныырын таайа сатыырдыы, туой буору сабыта быраҕаттаан баллырдаммыт курдук, көҕөрөн көстөр унньуйбут сирэйин кыҥастаспыта. – Киһи киһиэхэ эрэммэт кэмэ кэллэ. Уон улуус дьоно сиргэ-уокка, баайга тардыһыылара күүһүрэн эрэр… Бэрт былдьаһыы, дьорҕооттоһуу тахсыах курдук. Бүтүн саха урааҥхайдарын үмүрү тардан түмэргэ сир, баай, кыах-күүс ирдэнэр… Үгүһү эппэппин. Тунах көтүүтэ, Туоҕа Боотурдаах түөрт уонча буолан, мантан букатыннаахтык бараллар. Үс тумус боотургун кинилэргэ сыһыар… Оттон эн, бэйэҕин кытта биир илииҥ тарбахтарыҥ саҕа тумус дьону ылан, күн сарсын хомунан, тыаһа-ууһа суох сүтүөхтээххит, – Тыгын Тойон чугаһаан кэлэн, киһитин сирэйин өҥөйөн көрбүтэ. – Утуйа олороҕун дуу, тугуй? Өйдөөтүҥ дуо?

– Истэбин, күн бүгүн да барарга бэлэммит, – диэт, Күлүк Боотур дьирэс гынаат, быар куустан, нөрүс гыммыта. Тыгын Тойон соһуйан, чинэйэ түспүтэ. Кыл түгэнэ кэҥээбит, уоттаммыт харахтара сыыйа өһөн, астыммытын биллэрэн, сэҥийэтин маҥхайан эрэр убаҕас бытыгын имэрийбэхтээн ылбыта.

– Дьирикигэ дылы, дьириҥнээҥҥин… Соруккут диэн, Туоҕа Боотур иннин, кэннин хайыы. Эһиги кинилэри арыаллыыргытын ким да билиэ, истиэ, көрүө суохтаах. Бэл, Туоҕа Боотур. Күлүк курдук күлүкүчүһэҥҥит, түһүүлэниэхтээх сирдэригэр тиэрдэн, олохторун булбуттарын эрэ кэннэ, төттөрү кэлэҕит. Кыра-хара, аҕыйах киһилээх олохтоохтору тыыппаккыт. Кинилэргэ көстүбэккит. Сэптээх-сэбиргэллээх тигии сирэйдээхтэр, туматтар, атын урдустар Туоҕа Боотур суолун быһа хаамыа суохтаахтар. Талаабыккыт, кырган кыайбыт баай-дуол, дьахтар, чаҕар бэйэҕит киэнэ. Боотурдаргар: «Көҥүл боотурдар буоллубут», – диэр. Кинилэр кыргыһалларын, өлөрөллөрүн-өһөрөллөрүн эрэ билиэхтээхтэр. Кыйма курдук кыргыс хоһууннарга киирэн биэримэҥ. Атын суолу-ииһи тобулан, Туоҕа Боотур олохсуйбут сириттэн кинилэри тэйитэр туһугар туруулаһыахтааххыт. Иннигитигэр туох күүтэрин, ый хаста төрүүрүн, хаар-самыыр хаста эргийиэҕин билбэтим. Бүттүбүт.

Туоҕа Боотур Тыгынтан киирээт, Лүксүрээн ойууну, Дуораан Ууһу, Дагдаҕар Боотуру, Кырамай Боотуру, Бэдэр Боотуру, Лэбиэрийэ Бөҕөнү уонна Хаан Илбис ойууну сайыҥҥы ураһатыгар сугулааҥҥа ыҥыртаабыта. Иннэ-кэннэ быһаарылла илик, Туймаада олохтоохторун аймаабыт айдаан: «Дьэ ыйдаҥараары гыннаҕа дуу?» – дии саныы-саныы кэлбит дьон эҕэрдэлэһэ, сиргэ тэлгэммит таба тириилэрэ тэллэхтэргэ атахтарын хомуна, төбүрүөннүү олорунан кэбиспиттэрэ. Бүтэһигинэн орто уҥуохтаах, куппут-симмит курдук эттээх-сииннээх эрээри, кыра төбөлөөх, уһун, суон моойдоох киһи уҥуоҕа суохтуу сымнаҕастык хамсанан, үөмэр-чүөмэр үктэнэн киирэн кэлбитэ. Дуулаҕа бэргэһэ иһинэн кэтиллэр ынтакатын иэдэс сабардарын өрө бааммытыттан, бэдэр кыыл киистэтэ эрэ суох курдук уһуктаах кулгаахтара чөрөйөн, кэтит таныыларын аннынан аҕыйах сүүмэх кыл курдук тортойбут бытыктара эйэҥэлии, ыыс араҕас харахтара сандаара тула тоҥхоҥнообута.

– Оок-сиэ… Бэдэр бэйэтинэн кэллэ, – диэт, олорор дьон олбох таһааран, сыҕарыҥнаспыттара. Итини истэн киирбит киһи дьээбэлэнэн, түөрт атах буола түһээт, сиһэ кэдэйэн тыыллаҥнаат, өрө дэгдэс гынан эрэрэ баара да, босхоломмут олбоххо ыстанан тиийэн, хорос гына олоро түспүтэ. Санныларын хамсаппакка эрэ, төбөтүн иннигэр анньан, уҥа-хаҥас олоотообута. Мустубут дьон сөҕөн: «Бэдэр бэдэринэн!», «Кыыл оҕото!», «Тоҕо сүрэй!» – диэмэхтэһэ, күлэн күһүгүрэспиттэрэ.

Өрүү да буолбатар, кэлии-барыы, кыргыһыы, өлүү-сүтүү, уруу, үөрүү түгэннэригэр мустар буоланнар, Туоҕа Боотур саҕалыырын кэтэһэ ботур-итир кэпсэтэн барбыттара.

Туоҕа Боотур дьоно тугу саныылларын таайа сатыырдыы, хас биирдиилэрин сирэйдэрин-харахтарын кыҥастаһа олорбохтуу түһээт:

– Дьэ, сүбэлэстэхпитинэ эрэ сатанар буолла. Туох айдаан тахсыбытын бары билэн олороҕут. Тыгын Тойон миҥэтин толуйар үүрэн аҕалар сылгыбыт да, баайбыт да суох. Сылгыһыт уолбут дьылҕата халлааҥҥа ыйанан турар. Ким туох санаалааҕый, омолуйуҥ!

Хатыҥыр курдук көстөр эрээри, саар тэгил уҥуохтаах, сытыы, эрдээх сирэйдээх, үөһээ уоһугар тор курдук бытыктаах Дагдаҕар Боотур чэпчэкитик ойон турбута. Харсаах санаата өтө көстө, харса суох саҥаран, кутан-симэн барбыта:

– Ол уолу төбөтүн быһа дайбаан, Тыгын Тойон иннигэр ууруохха уонна көҥүл ылан, биир эмэ улууһу тоҕо кэһэн, сылгыта үүрэн аҕалан, иэһи төлүөххэ. Көҥүллээ, боотурдары кытта «көччүйэн» кэлиэхпитин. Биир бэйэм аҕыйах сылгыбыттан үллэстэр санаата суох турабын…

Дьон, ити тыллартан соһуйбуттуу, чуумпура түспүтэ. Бэл, сыыгыныы сыҥсыйа олорбут Хаан Илбис тыынын тута сатаан, хахсыйан ыла, «дьэ туох дииллэр эбит» диэбиттии, тула көрөн мэлээриҥнээбитэ.

– Бээрэ, оруо-маһы ортотунан тыллаһыма, улаханнык саҥарба! – маҥхайа сатаан баран саһарымтыйан көстөр үрүҥ уһун баттаҕа сирэйигэр саба түспүтүн икки өттүнэн силэйбэхтии, Лүксүрээн оҕонньор нүксүччү туттан, тайахха тэптэрэн туран кэлбитэ. – Саҥа туран эрэр уол субай хаанын тоҕон, буруйу-сэмэни боруостуом дии саныыгын дуо? Онто даҕаны суох элбиэхтээҕэр аҕыйыы турабыт… Тыгын Тойон илинэн-эйэнэн сахалары түмэ сатыыр ыһыах ыһар кэмигэр кыргыһыы көрдөөн тииһээри гынныҥ дуо? Хаалары дьэбэлэйдээмэ…

– Лүксүрээн кырдьаҕас, этиитин эттиҥ гынан баран… – сороломмут эриэн холто сонун дьагдьайбыттыы сөрүү тардына, Хаан Илбис ньуолбардаан саҥара туран, тоҥхолдьуйбута буолбута. Одоҥ-додоҥ тиистэрдээх айаҕын аллаччы атан, ньылаҥныы ымайбыта эрээри, сүүрэлээбит кыараҕас харахтара тымныынан кылахачыһаллара. – Үөһээттэн анаммыт айыы дьөһөгөй оҕотун субай хаанын хаан эрэ суурайар буолла… Дагдаҕар Боотур сөпкө этэр. Биһиги диэтэх дьон, Тыгын Тойон илиитэ тиийэ илик тэйиччи сириттэн хайа эмэ аҕа ууһун имири кырган, иэһи төлүүргэ тоҕоостоох кэм кэллэ бадахтаах. Түүл түһээн түҥүлүйдэхпинэ, айан аартыга арыллар буоллаҕа үһү…