Куорат булчуттара

скачать книгу бесплатно

Куорат булчуттара
Иван Афанасьевич Андросов-Айанньыт

Бу кинигэҕэ тыа сириттэн куоракка олохсуйбут эр дьон, умнулла сыспыт булчут удьуор хааннара тардан, айылҕаҕа, булка-алка эргийиилэрэ, көрдөөх, мүччүргэннээх сырыылара уонна сиэргэ-туомҥа сыһыаннара кэпсэнэр.

И.А. Андросов-Айанньыт атастарын-доҕотторун, бэйэтин кэпсээннэрин уонна уруһуйдарын ааҕааччы киэҥ араҥатыгар бэлэхтиир.

Иван Афанасьевич Андросов

Куорат булчуттара

Тыаттан куоракка

Тыаттан куоракка көһөн киирэн баран, бастаан утаа эрэй бөҕөтүн көрбүппүт. Бу өрөбүллэрэ уһунун, таһырдьа киһи үлэлиирэ суох. Айаҕалыы сатаан, түһэр-тахсар кирилиэспитин, хомуйалларын үрдүнэн, сиппийбитэ буолан, чэбдик салгыҥҥа күнү-дьылы ыыта сатыырбыт. Оччолорго икки күннээх өрөбүлгэ үөрэммэтэх буолан, киһи онно-манна сылдьар да сирэ суох курдуга. Табаарыстаргар өрөбүл аайы тиэстиэҕи сүрэ бэрдэ. Үлэ-дьиэ, дьиэ-үлэ буолан олорбуппут.

Саас буолуута мин өссө «өлөн» бардым. «Бастакы кус кэлэн эрдэҕэ» диэн санааттан утуйар да уум уу буолбат. Өрүү халлааны хантайа сылдьар буоллум. Онно эбии дэҥ-дуҥ кустуу сылдьарбын түһээммин, өссө алдьанан турабын.

Биирдэ оҕо сааһым доҕоро төлөпүөннээн, ууга-уокка түһэрдэ. «Бииргэ үлэлиир уолаттарбын кытта куорат таһыгар кустуу бараары тэринэбит. Барсаҕын дуо, сааҥ баар ини?» – диэн буолла. Мин үөрүүнү кытта сөбүлэстим. Чурапчыттан көһөн киирэрбэр көҥүллээх, үөһэ-аллара уостаах Тоз-34 Е саабын илдьэ кэлбитим. Тыаҕа үксүн сүгэ сылдьар буоламмын, хаһан даҕаны саа хаата диэни билбэтэҕим. Бу даҕаны сырыыга куулга суулаан, аҕыйах ботуруоннаахпын сиэппэр уктан, кустуу барарга бэлэм буолбутум.

Ити сыл олус хаардаах кыһын ааһан эрэрэ. Төһө даҕаны ыам ыйын 9 күнэ буоллар, ойуур иһигэр киһи кыайан хаампат халыҥ хаара сытара. Икки массыынанан Нам диэки куугунатан иһэн, хаҥас диэки эрийэ тутан, алаастарынан сыыйылыннардыбыт. Сирдьиппит Куобахчыт диэн таптал ааттаах. Аммаҕа куобах мэнээгэр ытарынан, элбэх куобаҕы сүгэринэн ити ааты ылбыт. Саҥа билсибит доҕотторум бары даҕаны «булт диэн баран муннукка ытаабыт» уолаттар.

Суол баар эрээри, кыһыны быһа мас соспуттар, хаспах да хаспах. Массыынабыт хаста даҕаны ыйана сырытта. Биир алааска эрилиҥнэтэн, ойутан киирбиппит, алаас ортотугар үүнэн турар хатыҥҥа атыыр куртуйах олорор эбит. Бары да, куорат чугаһыгар булт баарыгар эрэммэккэ испит дьон, соһуйан, омун-төлөн бөҕө буоллубут. Бэрт ыксалынан саабытын хомуйан адаарыҥнастыбыт. Куртуйахпыт саа ылбат сиригэр олорор. Саамылаһан, сааларбытын бэлэм тутан, суолунан айанната түһэн баран, туораан тахсан чугаһаары гыммыппыт, ханна баарый? Массыына барбат халыҥ хаара. Эрийтэрэн барылатан, суолтан уонча миэтэрэни бардыбыт эрэ, суох эрэ. Олорон хааллыбыт. Куртуйахпыт 80-ча миэтэрэ бадахтаах. Тоҕо эбитэ буолла, ытар чиэс миэхэ тигистэ. Ойон тахсаат, ырааҕырҕатан, үрдүн көрөн баран, ытан бытарыттым. Куртуйаҕым умса баран иһэн, арыый кыанан, ойуур саҕатыгар тиийэн түстэ. Тута охтубатаҕыттан табыллыбатаҕынан аахтылар. Эккирэтэн тиийэн көрүөҕү, массыына сыҕарыйан абырыа суох, эгэ, сатыылыыр кэлиэ дуо? Итинник хааллаҕа.

Кустуохтаах сирбитигэр тиийбиппит, олох даҕаны хаарынан көрө сытар. Манна саас кэлбит сибикитэ диэн – сырдыкпыт эрэ уһаабыт. Сылгыһыттар үүтээннэригэр бэрт үчүгэйдик хоноот, төттөрү айаннаатыбыт. Кус көрөр, ытар баҕа баһыйан, айан суолугар тахсаат, өрүс диэки тутан кэбистибит. Үөрүөхпүт иһин, манна уу-хаар баһаам буолан биэрдэ. Күөрэгэй ырыата, чиибистэр тэлиэс-былаас көтүүлэрэ чахчы да саас барахсан кэлбитин туоһулуура.

Халлаан лаппа хараҥарыыта чалбах ууларга олоро сатаан, биир тылбыйар кынаттааҕы көрбөккө, отуубутугар таҕыстыбыт. Куорат таһыгар маннык буолуохтааҕын бары даҕаны билэр буоламмыт, кыһаллыбатыбыт. Чэбдик салгыны толору сиэн, дурдаҕа тоҥон-хатан, сыал ытан, бастакы уохпут хараатаҕа. Айылҕаҕа тахсан сынньаннахпыт.

Арай халлаан сырдыыта тоҥон уһуктубутум, ханна эрэ чугас соҕус кус чурустуур. Ойон туран, саабын хаба тардаат, ол диэки хаамтым. Күнүс кэрийэн, ханан уу тахсыбытын, ханан үөмүүлээҕин билэбин. Атыыр чөккөй биир кэм айманар. Саабын бэлэм тутан, талахтарынан хаххаланан иһэн көрбүтүм, кырыыбалыы соҕус кыттыгаһым үөмэн иһэр эбит. Куспут уу уҥуор, дулҕа үөһэ олорон чурустуур. Дьиҥэр, кус элбэҕэ буоллар, киһи ырааҕырҕатан ытыа суох эбит. Эргийэ барыаҕы, талаҕа хаамтарыа суох. Куһу ыппыт ааттыын үчүгэй. Бэлиэ бэрсэн баран, ытан саай! Куспут өрө көтөн таҕыста. Тутуу былдьаһан, иккис уоспунан батыһыннаран ытан хабылыннарбытым, куһум, өс киирбэх, умса баран түстэ.

Бачча сааспар диэри син араас куһу-хааһы бултаан кэллэҕим. Ол эрээри ити бултаабыт атыыр чөккөйүм тус бэйэбэр олус күндү буолбута. Булка умсулҕаным, бэйэбэр эрэмньим саҥалыы күөдьүйбүтэ. Хайа, уонна куорат даҕаны таһыгар бултуохха, санааны сайгыахха сөп эбит диэн өйдөбүлгэ кэлбитим.

Куорат таһыгар бу бастакы бултааһыммыт кэнниттэн үһүө буолан хаалбыппыт. Атыттарбыт хамаанда тэринэн, туспа «буруо» таһаарыммыттара. Ол оннугар биһиэхэ, булт дьиҥнээх фанаттара диэххэ дуу, баар буолбуттара. Ырааҕынан-чугаһынан араас сирдэргэ араас булду бултаан, бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билсибиппит. Ханнык баҕарар түгэҥҥэ биир тыла суох өйдөһөр, кэлиигэ-барыыга, булка-алка буспут-хаппыт, уопуттаах, күүстээх хамаанда үөскээбитэ. Биһиги хамаандаҕа сыстыах баҕалаах хара баһаам этэ. Сорохтор сырыыны-айаны кыайбакка, бэйэлэрэ тохтууллара. Оттон сорохторун биир-икки сырыыга көрүүгэ илдьэ сылдьан баран, тэйитэр түгэннэрбит эмиэ бааллара.

Булт – улахан үлэ. Биир киһи курдук олорон-туран истэххэ, сырыы-айан кыайтарар, булт бултанар. Аһыы утаҕы ас, эмп курдук көрбөт буоллаххына, эмиэ кыайан сылдьыспаккын. Кус, балык, куобах, мас көтөрө, бэл диэтэххэ, тайах көҥүлэ буолла да, өрүү тахса турааччыбыт. Кыһын өрөбүл аайы трасса таһынан туһахтыыр, мас көтөрдүүр идэлэммиппит. Оччолорго куорат таһыгар куобах үчүгэйдик үөскээбит кэмэ этэ. Күһүн аҕыйах буолан өрөбүллэргэ хааман, үүрэн, 80-чаҕа тиийэ куобаҕы бултуурбут. Хаар түһүөр диэри итинник сылдьан, биирдии бэйэбит 40-чаҕа тиийэ куобахтанарбыт. Итиннэ өссө мас көтөрүн эбэн кэбис. Онон куоракка да олорон, ырыаҕа ылланарыныы, «…Уонна бултаан эбиниэххэ сөп эбит» диэн бигэ санааҕа кэлбиппит. Сыыйа тугун-ханныгын үөрэтэн, булт арааһыттан көрөн, үчүгэй саалар, карабиннар баар буолбуттара. Эккирэтиһэн, сыралаһан, көҥүл, лицензия ылан, туртаска, тайахха анаан, оҥостон тахсыталыырбыт. Уолаттар булка амтаһыйан, бэл диэтэххэ, тыатааҕыны бултаһар сорсуннаах булчут аатырбыттара.

Бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билсэ иликпитинэ, барытыгар харса суох, ким хайдах сатыырынан саба түһэн, көмөлөөн оҥорооччубут. Кэлин хас биирдиибит туохха ордук сыстаҕаһа биллэн, сыыйа тыаҕа-уокка эрэ туһаныллар анал идэлэри баһылаан барбыппыт.

Потап

Потап Мирнэйтэн төрүттээх, төһө даҕаны промышленнай куорат оҕото буоллар, аҕата Тыаһыт такайыытынан, булка олус сыстаҕас. Мин урут алмаастаах Мирнэйи, эмиэ куоратын эрэ иһин, олох булт тохтообот, суох сиринэн ааҕарым. Онтум баара, олус бултаах-алтаах мааны дойду эбит. Чэ, ити туһунан кэпсээн.

Потап – биһиги хамаанда көрөр хараҕа, истэр кулгааҕа. Ону таһынан, ойуурга хас хонорбутуттан сиэттэрэн, сметаны оҥорооччу. Ити сүрүнэ. Эбиитин фонаригыттан саҕалаан оптикаҕа тиийэ этэр тыла ыйааһыннаах. Чааһы быһа лаҕыыр сытан эрэ оптикалаах сааны перестрелкэлээн, иннин-кэннин быһаарар дьүккүөрдээх. Спортиҥҥа, буулдьа саатынан, бэстилиэтинэн ытыыга республика таһымнаах араас күрэхтэһиилэр кыайыылааҕа, призера.

Биир талаана тахсыбыта – куорат иһигэр массыына ыытыыта. Ол эбэтэр тыа суолугар тахсыахха диэри эбэтэр төттөрү кэлэргэ солбуллубат суоппар. Атаҕар лаппа кыанар. Онон ыксаллаах түгэннэргэ эбэлэри эргийээччи, систэри быһыта түһээччи эмиэ Кини. Ити быыһыгар навигаторы биир бастакынан баһылаан, сылдьыбыт сирдэрбитин көмпүүтэргэ киллэрэн, анал каартаны оҥорон сөхтөртүүрэ. Хаартыскалары биир сиргэ кииннээн, уһуллубут киинэлэри таҥан, сүппэт-оспот өйдөбүллэри оҥорбутугар махталбыт улахан.

Уолаттарым туһунан өссө интэриэһинэй буолаарай диэн, булка сылдьарбыт тухары «аргыс» гынар көрдөөх, сорох ардыгар ыксаллаах даҕаны түгэннэртэн билиһиннэриим.

Саҥа тэриллэр

Ааспыт ХХ үйэ бүтүүтэ этэ диэххэ дуу, олох балысханнык уларыйар, сайдар кэмигэр, булчуттарга тыаҕа-уокка сылдьар тэриллэрэ, саалара-саадахтара, олох хаамыытынан, уларыйбыта-тэлэрийбитэ. Дьиэ кэргэн биир саамай харыстаан туттар, оҕоттон оҕоҕо бэриллэр илимнэрэ, муҥхалара ампаартан мээнэ тахсыбат буолбуттара. Ол оннугар «биир күннээх» Кытай илимнэрэ дэлэйбитэ. Ону даҕаны харыстыы үөрэммит балыксыттар сыа-сым курдук тутан, абырахтыы-абырахтыы, хастыы эмэ сыл тутталлара. Харахтаан көрбөтөх араас бултуур тэриллэрбит ырыынагы, маҕаһыыннары ыһан кэбиспитэ. Оччолорго мөлүйүөнүнэн харчыны аахсар буоламмыт, сыана да ол сиэринэн этэ. Биирдэ табаарыспыт соҕуруу сынньана бара сылдьан, икки устуука бэйэ-бэйэни кытта кэпсэтэр рацияны аҕалла. Ити кэмнэргэ суотабай төлөпүөнү түһээн даҕаны көрбөт этибит. Сөҕүөхпүт иһин, 1,5 биэрэстэҕэ диэри кэпсэтиэххэ сөп диэн суруктаах. Оччолорго булка илдьэ сылдьарга аналлаах итинник тэриллэр атын дьоҥҥо бааллара дуу, суоҕа дуу – биллибэт.

Ол күһүн кус көҥүлүгэр тэринэн, бултуу бардыбыт. Икки массыынанан сылдьабыт, массыына аайы биирдии рациялаахпыт. Олус бэрт, кэпсэтэ иһэбит. Ыраас сиргэ син балачча ыраахтан хабар. Арай ханаалын арыый сыыһа туттахха, арааһы барытын хабар. Ордук ГАИ, милииссийэ ханаалыгар киирэн сордуур. Ол да буоллар, инникилээн иһэр массыыналаахтарбыт суолга туох буоларын кэпсии иһэллэр. ГАИ-лар ханна тоһуйан туралларын, тугу көрөллөрүн, ханна тохтоон күүтэллэрин эҥин. Оттон кустуурга киэҥ-куоҥ эбэлэри икки өттүнэн эргийэргэ, күрэтиһэргэ абыраллаах тэрил буолбута. «Урут рацията суох хайдах бултаабыппытый?» диэх курдук. Ити гынан баран, тиэхиникэ буоллаҕа, хабар-хаппат сирдээх, хардьыгынаан, чуһууран, сороҕор саҥата улаатан соһуталыыра. Онтон сылтаан араас көр, дьээбэлэһии бөҕө.

Биирдэ, сарсыардааҥҥы ытыы бүтэн, уолаттар отууга тахсан кутаа оттон, чэй оргутан, Потап биһикки тахсарбытын кэтэһэн олороллоро. Сарсыардааҥҥы чуумпуга биһигини ыҥыран үөгүлүүллэрэ ыраахха диэри дуораһыйан иһиллэрэ. Потап эрэһиинэ тыынан сылдьан кус хомуйара, эбиитин хойобул буолбут кустары аа-дьуо мин туһаайыыбынан үүрэн иһэрэ. Туман саҥа көтөн эрэрэ. Иккиэн рациялаахпыт. Бу түөлбэлээн сытар Эбэбит наһаа оннук улахана суох. 5–6 киһи кус киирэр-тахсар аартыктарын маныы төгүрүччү турдаҕына, сөп буолабыт.

Сотору-сотору рациям тиллэн хардьыгыныыр, араас тыас-уус быыһыгар: «Прием, прием. Кустар бардылар», онтон сыыгыныы түһээт: «…201, 201, истэҕин дуо? Нүөмэрэ суох массыына ааста. Тохтотуҥ! Тохтотуҥ! Как слышно, прием», – диэн ыксаабыт куолас иһиллэн ааһар. «Уҥа өттүгэр кустар түстүлэр. Көрдүҥ ини, көрдүҥ ини?» – диэн саҥа быста-быста кэлэр. «Көрөн, көрөн, кустаргын үөскэ киллэримэ», – диэн киһибэр көх-нэм буолабын. Ол быыһыгар киэҥ куйаартан нарын ырыа эйээрэн ааһар. «¥үрэн иһэбин, үүрэн иһэбин. Бэлэмнэн», – диэн хамаанда иһиллэр. Өйдөөн көрбүтүм, уҥа өттүбэр баар кыра от арыыга хас даҕаны кус ньыкыйыахтарынан ньыкыйан, устан киирдэ. Ити арыыттан мин диэки уһуннулар даҕаны, килэгир ууга тахсыахтаахтар. Саа ылар сиригэр киллэрэн, хоһулаан ытарга бэлэмнэнэбин. «Аа-дьуо эрдин. Уҥа өттүбэр баар арыыга киирдилэр. ¥өс өттүнэн күөйэ эрдээр», – диэн киһибэр рациянан сэрэнэ соҕус саҥарабын. Сотору буолаат, арыыттан кустар биир-биир тахсан кэлэллэр. Сэрэхэдийэн, аа-дьуо эргийбэхтээн ыллылар да, миигин көрбүтүнэн, бөлүөхсэ түһээт, утары устан истилэр. Олох хамсаабакка турабын. Саа ылар сирэ буолла эрээри, кустарым эмиэ тохтоон, сэрэхэдийэн, уҥа-хаҥас устуохтуу эргичиҥнээн бардылар. Ыһыллаары гыннылар дии санаат, икки куһу холбоон кыҥаан эрдэхпинэ: «Становись на зарядку, раз, два, три, четыре…» – диэн рациям тоҕо барбат дуо? Соһуйаммын, чыыбыспын тардан кэбистим…Көтөөччү көттө, умсааччы умуста. Хата, алҕаска биир кус таптарбыт. Кыһыыбар рациябын харбаан ыллым. «Хайа, хайастыҥ? Хайа, хайастыҥ? Хайа диэки бардылар?» – диэн Потап саҥата хардырхас тыас быыһынан иһиллэн кэллэ. «Бу сэби ууга быраҕаары турабын. Тахсыах, тахсыах», – диэн эппиэттиибин. Арай отууга уолаттар күлсэн ньиргиһэллэрэ субу иһиллэр. Ол быыһыгар: «Доор, эфири буортулаамаҥ. Тахсыҥ, тахсыҥ. Ас буста», – диэн бэрт нэһиилэ хаһыытыыллар. Өйдөөн көрбүтүм, Потап от кытыытынан субу кэлбит эбит. Рациянан кэпсэтэн дьаабыланарбытын дьоммут бэйэбитинээҕэр үчүгэйдик истэ олороллор быһыылаах.

Тыыбытын соһон отууга тахсыбыппыт, уолаттарбыт «быара суох» сыталлар. Сарсыардааҥҥы чуумпуга рациянан кэпсэтэрбит субу иһиллэн олорор үһү. Рацията суох сибигинэйэн кэпсэппиппит буоллар, быдан ордук буолуохтааҕа хааллаҕа.

Дьэ, бастакы рациялары илдьэ сылдьан, итинник кустаан турардаахпыт. Кэлин бэйэтэ навигатордаах кэпсэтэр рациялары хас биирдиибитигэр ылынан, бэркэ туһана сылдьабыт. Хайа муҥун, «учуонай» буоллахпыт. Саҥа рациялар барахсаттар үчүгэйдэрэ сүрдээх. Эфиртэн буолары-буолбаты хаппаттар, тыаһаабаттар, иһиирбэттэр. Хайа, уонна биир саамай үчүгэй хаачыстыбата – олох ыраахтан кэпсэтиэххэ сөп. Дьонуҥ ханна туралларын экраныгар көрөҕүн, кэлбит-барбыт суолгун ырылыччы көрдөрөр, отуугар, үүтээҥҥэр диэри сирдээн биэрэр.

Бээ-бээ. Ол эрээри бастакы навигаторбытыгар бастаан эрэммэтэхпит ээ. Ити эмиэ ырааттаҕа. Уолаттар итинник мал баарын интэриниэт нөҥүө булан, сакаастаан ылбыттара быһыылааҕа. Ол дьыл ханна даҕаны куобах элбэх этэ. Өрөбүллэргэ куорат таһыгар хааман, үүрэн, алталыы-сэттэлии куобахтаах киирэрбит. Онно эбии ардаҕа суох дьыл буолан, массыына көлө ханна баҕарар тиэрдэрэ. Биирдэ эмиэ хомуллан, эрдэттэн бэлэмнэнэн, массыына төһө барарынан икки хоно куобахтыы айаннаатыбыт. Төһө даҕаны дьыл ырааттар, хаардыы илигэ. Бэл, улахан эбэлэр тоҥмокко уунан көрө сыталлара. Хас даҕаны итинник эбэлэргэ, үөр кустарга түбэһэммит, төгүрүйэн киирэн, көтүтэн ытыалаан баһаамы бултаан, үөрүү бөҕө.

Бу сырыыбытыгар ол навигатор диэн тэрили боруобалаары илдьэ тахсыбыттара. Омуктуу суруктаах инструкциятын нууччалыыга уларытан, уолаттар начаас баһылаабыттара. Төһө да билиҥҥилэргэ холоотоххо кылааһынан намыһах буоллар, оччолорго сүрдээх тэрил этэ. Ити тэрили Потап бэрэлиир. Кини, итини таһынан, оччолорго саҥа атыыга тахсыбыт кольминаторы, оптикалары көрөр-истэр.

Урукку сырыыларга былыргы каартанан уонна куомпаһынан сирдэтинэрбит. Онно улахан убайбыт Тыаһыт баһылыыра-көһүлүүрэ. Улаханнык мунаардаҕына эрэ куомпастанара. Сиргэ сылдьа үөрүйэх буолан, отунан-маһынан, оргулунан, күнүнэн, сулуһунан ыйдаран, тиийиэхтээх сирин чопчу булара. Бастаан саҥа тэрилбитигэр улаханнык итэҕэйбэппит, суолта уурбаппыт. Хайа, уонна кэм удумаҕалыыр сирбитигэр сылдьар буоллахпыт. Арай Потап үөһэ-аллара тутар, олох иилинэ сылдьар.

Бастакы күммүтүгэр, аҕыйах да буолларбыт, тоһуйан, үүрэн, син бултаатыбыт. Сарсыныгар эрдэ туран, иккитэ аһыыр аспытын сүгэн, тоһуура суох тараахтаан хааман, сири-уоту үөрэтэ диэн ааттаан иннибит хоту түһэ турдубут. Күһүҥҥү чэбдик салгыҥҥа саа сүгэн хаамар үчүгэй да буоллаҕа. Онно эбии көмнөх түһэн, ойуур иһэ ырааһырбыт, сырдаабыт курдуга. Уҥа уонна хаҥас кырыыларбыт арыый уруттаан иһэллэр. Онон кинилэртэн үргүбүт куобахтар, мас да көтөрдөрө биһигини даҕаны табаллар. Биитэр биһигиттэн куоппуттар кинилэргэ тиийэллэр. Бары биир эфиргэ холбоно сылдьар рациялаах буоламмыт, кэпсэтэ иһэбит, күүтүһэбит. Сорох ардыгар, итинник иһэн, тумуска аҕыйахтыы куобаҕы ыган, бэркэ ылаттаатыбыт.

Төннөрбүтүгэр оручуоттаан, биир сиргэ наҕылыччы чэйдээн баран, атын сиринэн эргийэн төннөргө сүбэлэстибит. Эмиэ ыта иһэбит. Бултаабыт куобахтарбытын сотору-сотору тэҥ гына үллэстэн сүгэбит. Биэс-алта куобах, ону таһынан мас көтөрө, бэйи, сөбүгэр таһаҕас. Сотору-сотору сынньанарбыт элбээн барда. Күһүҥҥү күн киирээтин кытта тымныйан, халлаан хараҥарыахча буолла. Олус эргиир оҥороммут, сыыйа тэйэн хаалбыппыт. Биир сынньалаҥҥа түмсэммит, мунньахтаан турдубут. Тыаһыт убайбыт аатырар куомпаһын таһааран, отуубут ханан баарын тускулаата эрээри, бу сырыыга навигаторы боруобалыырга биир санаанан кэллибит. Потап тэрилин көрөн баран, отууга диэри быһалыы бардахха төһө биэрэстэ баарын, өссө, сөҕүөхпүт иһин, маннык хаамыынан бардахпытына хас чааһынан тиийиэхтээхпитин эттэ.

Саабытыттан ботуруоннарбытын хостоон, таһаҕаспытын тэҥ гына үллэстэн, Потаппытын «ыйар сулус» оҥостон, кэнниттэн субуруһан отуубут туһун диэки түһүнэн кэбистибит. Олох сылдьыбатах сирдэрбит. Сорох ардыгар от үрэҕи сыыйабыт, сороҕор лиҥкир ойуурунан хаамабыт. Хата, фонариктардаах буолан, сулбурҕа соҕустук иһэбит. Потап сотору-сотору массыынабытыгар диэри төһө хаалбытын, төһөнөн тиийиэхтээхпитин этэ иһэр. Улахан убайбыт тугу даҕаны саҥарбат эрээри, кыратык тохтоон, сулустарынан сирдэтэн, фонаригынан куомпаһын тыктаран ылар.

– Олох отуубутун көрбүтүнэн иһэбит, – диэн биир тохтобулга «Сулуспут» кэпсиир. Бу тохтоон турар сирбититтэн уҥа диэки 200 миэтэрэни бардахпытына, эргэ суолга түһэр эбиппит. Ол эрээри, ити суолу баттахпытына, улахан эргиири оҥоробут. Онон хайыыбыт? Салгыы быһалыы бардахпытына, маннык хаамыынан чаас курдугунан тиийиэхтээхпит. Оттон суолга киирдэхпитинэ, үктэлэ үчүгэй буолуо гынан баран, өссө чаастан ордугу сүтэрииһикпит. Бары даҕаны аччыктаан, сылайан ахан иһэбит. Эбии биир чаас олус илистиилээх буолсу диэн, отуубутун көрбүтүнэн түһүнэр буоллубут. Олох хараҥарда. Ол эрээри сиргэ мээнэ хоммоппутугар, муммаппытыгар эрэллээхпит. Хайа, уонна саппааска диэбиккэ дылы, Тыаһыппыт баар буоллаҕа дии!

Биир сиргэ эмиэ тохтоон ыллыбыт. Тэрилбит… батарыайата бүппүт! Хайысхабытын чуолкайдаан баран, түргэн үлүгэрдик онтубутун уларыттыбыт. Аны тэрилбит куйаартан спутниктары көрдөөн, син балачча бириэмэни сиэтэ. Түҥ хараҥаҕа тыа иһигэр, төһө даҕаны фонариктаах буоллар, харбыалаһан хаамар саҕа куһаҕан суох.

Хаамабыт, хаамабыт, отуубут кэлэн биэрбэт. Сорох-сорохтор ити тэрилгэ итэҕэлбитин сүтэрээри гынныбыт. Арааһа, батарыайа уларыйыытыгар «булкуллан» хаалла быһыылаах диэн сэрэхэдийэбит.

– Массыынаҕа диэри 200 миэтэрэ хаалла, – диэн Потап иһитиннэрэр. – Чэ, уолаттар, отой кыра хаалла. Отууга пиибэ күүтэр!

Итини истэн эгди буолан, хаамыыбытын эбэн биэрэбит.

– 50 миэтэрэнэн массыына, – диэн саҥа дуораһыйар.

– Ээ, ити сэп «булкуллубут» быһыылаах. Массыынабыт ойуур саҕатыттан бэйэтэ 50-ча миэтэрэлээх ыраас сиргэ турар буолбатах этэ дуо? Оттон биһиги олох ойуурунан иһэбит дии, – диэн тэрилгэ эрэммэтэх саҥа иһиллэр.

– Чэ, уолаттар, кэллибит, массыына 10 миэтэрэ, – диэтин кытта аһаҕас сир биирдэ нэлэс гына түстэ.

Фонарик уотугар массыынабыт тааһа килбэчиҥнээн көһүннэ! Бары уһуутаһа түстүбүт. Абыраллаах тэрилбит хайдах сирдээн аҕалбытын былдьаһа-былдьаһа көрүү буолла.

Дьэ, навигаторы итинтэн ылата олус сөбүлээн туттар буолбуппут. Ол эрээри, эмиэ тиэхиникэ буоллаҕа, батарыайата бүтүөн, алдьаныан уонна былыттаах күн спутниктары булбакка, улахан эрэйгэ тэбиэн сөп. Онон тыаҕа сылдьар киһи, убайбыт Тыаһыт курдук, хайа баҕарар түгэҥҥэ суолу тобулар албастары толору баһылыахтаах диэн бигэтик өйдүүбүт. Чэ, аны ол туһунан кэпсээн.

Оттон тепловизоры хара маҥнайгыттан олус сөхпүппүт. Ол маннык этэ. Ити тэрил кэлбитигэр куобахтыы таҕыстыбыт. Балачча сири айаннаан баран, көҕүрэттээри, табахтаары, салгын сиэри массыынаттан бары тоҕо сууллан таҕыстыбыт. Потап тепловизоры бэрэбиэркэлээри тутан таҕыста. Хоруопкатыттан хостоон, батарыайа уган, боруобалааһын буолла. Итии салгын кэлэринэн шкала сүүрэлээн биллэрэр эбит. Киһи диэки туһаайдахха, шкалата улаатан кэлэр, ыраатыннардахха, сүтэн барар. Ону таһынан кулгааххар наушник кэттэххэ, итии кэлэрин тырылаан биллэрэр.

Потап ойуур диэки туһаайан хамсата туран: «Уолаттар, бу диэки туох эрэ баар быһыылаах», – диэн ыйан көрдөрдө. Эмиэ итэҕэйбэтибит. Биир уолбут саатын хомуйан, ботуруон уктан, Потап ыйбыт сиринэн ойуурга иһирдьэ киирэн эрэрэ баара да, саа тыаһа өрө хабылла түстэ. Өр буолбата, киһибит биир куобаҕы туппутунан тахсан кэллэ. Сөҕүү-махтайыы бөҕө буоллубут. Тепловизоры эргитэ сылдьан көрдүбүт-иһиттибит.

Кэлин хаста даҕаны илдьэ сылдьыбыппыт, ол эрээри талкыта бэрт курдук. Ыксалга ону бостууктаһар бириэмэ суох. Хаамыы-сиимии бөҕө буоллахпыт. Ол эрээри биирдэ эмиэ сөхтөрбүтэ. Хаар балачча түспүтүн кэннэ, туртаска көҥүл ылан, ыраах сирдэринэн кэрийэ сырыттыбыт. Биир сиргэ тохтоон, кутаа оттон, чэйдиирдии тэриннибит. Тепловизорбыт туһунан таһы-быһа умнан сылдьарбыт. Потап үрүсээгиттэн хостообутугар, итинник тэрил баарын биирдэ өйдөөтүбүт.

– Уолаттар, бу арыы тыаҕа туох эрэ баар. Бу сэп тугу эрэ билгэлиир, – диэт, туоһапка сааны ылан, онно барда.

Бастаан тыаҕа киирбэккэ, таһынан эргийэн, суолу-ииһи үөрэттэ. Улахан булт суох быһыылаах, бэйэтэ киирдэ. Сотору буолаат, туоһапка тыаһа «пус» гынна. Өтөр буолбата, биир тииҥи туппутунан тахсан кэллэ.

– Сүрдээхтик булларда. Чуо тиийэн, ытан ыллым, – диэн Потап үөрбүт ахан.

Ити кэнниттэн өссө биир куобаҕы ыйан биэрэн бултаппыта. Ол эрээри, кэлин үөрэтэн көрдөххө, мөлтөх хаачыстыбата элбэх курдук. Саас, күһүн табыллыбыт куһу ити тэрилинэн буларыҥ уустук. Оттон-мастан тэйэр итиини барытын көрдөрөр. Бэл, күн киирбитин кэннэ сойо илик мастан кытта сылааһы билэн, долгутуута элбэх этэ. Хаардаахха табыллыбыты син булуох быһыылааҕа эрээри, ыраах барбаккын, батареята тоҥор. Дьиктитэ, тутта үөрэммэтэх буоламмыт, өрүү базаҕа умнан кэбиһэбит.

Капитан

Капитан диэн аат кэлин иҥмитэ. Кини бастаан тыыһыт бэрдэ этэ. Төһө да бөдөҥ-садаҥ буоллар, хайа да бэйэлээх кыра уйуктаах тыынан ханна баҕарар устар. Саас тоҥмут мууһу тоҕута сынньан, куһу ылааччыбыт, быыраһыппыт. Тыаһыт кэлэ илигинэ илим үтэн, балык амсатан, үөрдээччибит эмиэ Кини, Капитаммыт, этэ. Ыксаатаҕына, эрдинэрин көрүө этигит, эриэккэс. Кэлин кыра мотуорканы дэгиттэр баһылаан, биир бастакынан ыытар көҥүлү ылбыта. Онтон ыла, иллэҥ кэм көһүннэҕинэ, Өлүөнэ Эбэ арыыларыгар сүүрдэ сылдьан күөгүлүүр, спинниҥинэн, илиминэн балыктыыр дьарыктаммыппыт. Ууга сыстаҕаһын табаарыстара даҕаны билэн эрдэхтэрэ, капитанскай фуражка бэлэхтээбиттэрэ. Онтон ылата Капитантан атыннык ыҥырбат буолбуппут.

Капитан ууһутун таһынан, массыынаттан саҕалаан, кэпсэтэр тэриллэри көрөөччү-истээччи, бэрэлээччи. Биир талаана тахсыбыта – куһаҕан суолга массыына ыытыыта. Ылбат-биэрбэт икки ардынан гаастаан, хачайдаан, хайа баҕарар бадараантан, хаспахтан тахсыбыта баар буолар. «Кэбээйи бадарааныгар айаннаабыккыт буоллар, бары мин курдук ыытар буолуо этигит», – диэн биһигини хаадьылаан ылааччы. Чахчыта даҕаны, Кэбээйи суола-ииһэ «бырыы да бадараан, кыыннаах быһах бэтэрээл» дойдута буоллаҕа. Итинник дойдуга элбэхтик бадарааны, хаары хаһан, массыынаны бааҕылаан, тоҥон-хатан, аччыктаан эрэ сылдьыбыт киһи үчүгэй үөрэҕи барар буоллаҕа. Манна барытыгар Капитан күүһүн-уоҕун, булка көҕүн эбэн кэбис. Ханнык-ханнык булка, ханна-ханна сылдьыспатаҕай, тугу бултаспатаҕай? Хоту андыга, хааска саамай элбэхтик бултаспыттартан биирдэстэрэ. Үчүгэй карабин, туоһапка ылынан, улахан булка хото сылдьыһар. Туртас, тайах, чубуку, кулааһай, бэл диэтэххэ, хас даҕаны төгүл тыатааҕыны бултаһан турардаах. Тэрилтэтигэр спортиҥҥа чемпионнаан ылбыт булгу тутар быһаҕын «ыйааһына» биһиги араас күрэхтэһиилэргэ сыралаһан ылбыт мэтээллэрбитинээҕэр ыйааһыннааҕа. Ити быһах хостонон таҕыстаҕына, күрэхтэһии, ытыы тиэмэтэ уларыйа охсоро.

Барыта ыксал

Кэнники сылларга, араас сылтаҕынан диэххэ дуу, сааскы кус булда көҥүллэнэрэ биллибэккэ булчуттары эрэйдиир. Туо – «птичий грипп» туран, туо – Фукусима айдаана, туо – баһаар, туо – халаан уута, онтон даҕаны атын элбэх. Дьиҥэр, ити биһигини харыстыыр дьаһаллар буоллахтара. Ол эрээри бүтэһик күҥҥэ диэри тардыллыбыт көҥүллүүр дьаһал булчуттарга араас өттүнэн дьиэлийэн тахсар.

Сааскы куска, төһө даҕаны эрдэттэн бэлэмнэннэргин, барар күҥҥэр син биир туох эрэ умнуллан, төттөрү-таары мэскэйдэнии бөҕө буолааччы. Дьэ, биирдэ Капитан, Потап уонна мин буолан, тардыллыбыт болдьох эмискэ көҥүллэнэн, үөрүү-көтүү буолла. Ким өрөбүл күн ылаары сүүрэр, ким бултуур билиэтин уһаттарар, ол быыһыгар эрдэ оҥоһуллубут испииһэгинэн мончуук, кырааска, ас-үөл ылыытыгар ылсар. Биһиги эмиэ бүтэһик күҥҥэ диэри урукку мончууктарбытынан барыах буола сылдьыбыппыт. Онтубут баара, сирбит уларыйар буолан, эбии мончуук атыылаһарга күһэлиннибит. Хас даҕаны маҕаһыынтан мэлийэн, арай ырыынакка тиийбиппит, кытайдар барахсаттар муус маҥан пенопласт мончуугу босхону эрэ үрдүнэн атыылаан ньамалаһа тураллар эбит! Биһиги, үөрүүнү кытта, уонтан тахсаны атыыластыбыт. Муус маҥаттар. Эҥин араас кэрэ дьүһүнүнэн кырааскалаатахха, бэртээхэй буолсулар. Эчи, илдьэ сылдьарга чэпчэкилэрэ да бэрт. Аны түргэнник куурар, ууга суураллыбат, кылабачыйбат кырааска көрдөөн, араас маҕаһыыннары кэрийдибит. Барыта ыксал. Дьиктиргиэхпит иһин, ханна даҕаны биһиги наадыйар кырааскабыт ордубатах. Бэл, маслянай кырааска көстүбэтэ. Арааһа, булчуттар бары маҥан мончуугу ылынан, кыраасканы бүтэрбиттэр быһыылаах. Олох ыксаатыбыт, субу барыахтаахпыт. Хайыахпытый? Кумааҕы килиэйин кытта ууга суураллар гуашь кыраасканы хото атыыластыбыт уонна айанната турдубут.

Кустуохтаах сирбитигэр этэҥҥэ тиийэн, дурда туттан, эргэ мончууктарбытын ууга анньыталаан, бэлэм буоллубут. Көҥүл бастакы түүнүгэр Байанайбыт барахсан маанылаан, уонча куһу бултатта. Кус барыта кэлбит. Эбэбитигэр сис уута хас даҕаны сиринэн халдьыгыраччы киирэр буолан, уута түргэнник кэҥээн барда. Чахчыта даҕаны, киэҥ Эбэҕэ эргэ мончууктарбыт көстүүтэ суох буолан бардылар. Кустар биһиги эрэ мончууктарбытыгар наадыйбакка, онон-манан көтүүлэрэ элбээтэ. Дьэ, саҥа мончууктарбытын хостотолоон, бултаабыт кустарбытыгар маарыннатан, кырааскалаан дьэрэлиттибит. Бары даҕаны уруһуйга сыстаҕас соҕус буоламмыт, тулуппатыбыт. Бэрт сотору бэртээхэй мончууктар күн уотугар хатарылла уурулуннулар.

Киэһэ саҥа мончууктарбытын эргэлэрбитин кытта анньан барылаттыбыт. «Эбэҕэ киирбит кус биһиэнэ» диэн күлүкпүтүгэр имнэнсэн кэбистибит. Уу нуурал буолан, мончууктарбыт олус үчүгэйдик көстөллөр. Кырдьык, ол түүн Эбэҕэ киирбит кус биһигини быһа ааспатаҕа. Бэркэ ыттарбыта. Сарсыарда кус көтүүтүн аҕырымныырын баттаһа кыратык тыалыран, быстах былыт ыга анньан кэлбитигэр, отуубутугар тахсан чэйдээн баран, утуйан хааллыбыт.

Дьон саҥатыттан уһуктан кэлбитим, сылгыһыттар кэлэн чэйдии олороллор. Ардах ааспыт, күн да күн буолбут. Сылгыһыттар биһиги куурда тэлгэппит кустарбытын көрөн сөҕүү бөҕө. «Дьикти эбит. Ити маҥан мончууктаргытыгар тартараҕыт дуо? Оттон ыраахтан маҥхаһан, куһу даҕаны чугаһатыа суох курдуктар дии». Биһиги, төһө да өйдөөбөтөрбүт, уҥа-хаҥас кэпсэттибит.

Дьоммут чэйдээт, үргүлдьү ааһа турдулар. Мин мончууктарбын көрө киирдим. Чугаһаан иһэн халампааһынан тартаран көрбүтүм, чахчы даҕаны, мончууктарбыт быыстарыгар үп-үрүҥ кустар төттөрү-таары уста сылдьаллар. Дьиктиргээммин, чуут үөмэ сыстым. Онтон өйдөөн көрбүтүм, бэйэлээх бэйэбит мончууктарбыт эбит! Сарсыарда ардах түһэн, маа бэйэлээх мааны кырааскаларбытын суурайан, кылбаччы сууйан кэбиспит. Хайыахпытый, төттөрү хомуйталаан ылан, иккистээн кырааскалаатыбыт. Киэһэ эмиэ киллэрэн, тардан кэбистибит. Киэһэтин бэркэ ыттыбыт. Арай сарсыарданан кустар, түһүөхчэ буола-буола, өрө көтөн тахсаллар. Сорохтор эргийэ даҕаны барбаттар, ааһа тураллар. Ити кэмҥэ сиккиэр тыаллаах этэ. Туох буоллаҕай, туохтан сиргэнэллэр диэн өйдөөн көрбүппүт, мончууктарбыт аллара өттүлэрэ долгуҥҥа оҕустаран, ууга суураллан, олох маҥхаҥнаан олорор эбит. Быстыахпыт дуо, эмиэ хомуйан ыллыбыт. Бу сырыыга үлэтэ аҕыйах, аллара эрэ өттүлэрин кырааскалаатыбыт. Айылҕа бэйэтэ үөрэтэн, «учуонай» буоллубут. Тыал, ардах суох эрэ кэмигэр ууга түһэрэбит. Улаханнык тыалырдаҕына, кытыыга таһааран, бадарааҥҥа лаһыгыраччы олордон кэбиһэбит…

Дьэ итинник маҥан мончууктарынан, эрэйдэнэн да буоллар, бэркэ кустаан турабыт. Кэлин ол мончууктары харанан грунтовкалаан баран, барбат кырааскаларынан ойуулаан, билиҥҥэ диэри тутта сылдьабыт. Арай пенопласт буолан, айаҥҥа муннулара тосторо бэрт. Онно даҕаны албаһы булбуппут.

* * *

Биирдэ ыкса күһүн, кус айанын баттаһа, кустуу барар буоллубут. Эмиэ ыксал-тиэтэл бөҕө буоллахпыт. Хайа, үлэ кэнниттэн тэйиччи сиргэ тиийэн, киэһээҥҥи ытыыны баттаһар баҕа баһаам буоллаҕа. Бэлэм турар таһаҕастарбытын массыынаҕа хаалаат, айанната турдубут. Киэһээҥҥи ытыыны бэрт нэһииччэ баттаан, Эбэбитигэр киирэн миэстэлэрбитин булуннубут уонна турунан кэбистибит. Бараары аһара уойбут кустар күөл ортотуттан сотору-сотору өрө көтөн тахсан, ытыллыбат ырааҕынан эргийэ көтөн, төттөрү түһэн барылыыллар. Кынаттарын куурдан, эрчийэн эрдэхтэрэ. Хараҥарыыта атын күөллэртэн аһаары, үөргэ холбоһоору кустар киирэн бардылар. Сырдык-хараҥа былдьаһыгар аҕыйахта тыаһаатыбыт. Биир үөр кус үөһэ баҕайынан сырылаан киирдэ. Мин ырааҕырҕатан ытымаары гынан баран, «баҕар» диэн санааттан, чыыбыспын тардан кэбистим. Өс киирбэх биир кус үөһэттэн тааһы бырахпыттыы аллара куугунаан, күөл ортотугар тиийэн өрө ыһылла түстэ.

«Сарсын сырдыкка ылыахпыт. Киириэхпитигэр диэри көтөр ылбат ини?» – дэһэн, салгыы турбахтыы түһэн баран, отуубутугар таҕыстыбыт.

Сарсыарда олох эрдэ туран киирдибит эрээри, мэлийдибит. Биирдэ-иккитэ саа тыаһаатын кытта, хоммут кустар күөл ортотуттан тыастаахтык көтөн суугунаан, соҕуруу диэки түһэ турдулар. Лаппа сырдаабытын кэннэ көрбүтүм, бэҕэһээҥҥи куһум сытар эбит. Ымсыырбыт санаабар, харааран, улахана сүрдээх. Массыынаттан эрэһиинэ тыыны сүгэн аҕалан, ыһан, үрдэрээри гыммыппыт, арай ниппеллэрэ, носуоһа мэлигир. Мөһөөччүгэр эмиэ хаалбатах. Били, ааспыт сырыыга куурда хостоон баран, кэлии ыксалын хомууругар носуостаах суумка турбутунан хаалбыт. Дьэ, кыһыы! Хайдах даҕаны күһүҥҥү эмис куһу ыллахпытына сатанар диэн буолла. Массыынаны сүүрдэн аҕалан, бензин сүүрдэр эрэһиинэ шланганы выхлопной турбаҕа уган, гааһынан үрдэрэн бырылаттыбыт. Бу даҕаны сырыыга кытайдар барахсаттар айбыт «Роса» бытыылкалара туһалаата. Киһи сөҕүөн курдук, ниппель эриллэн киирэр сиригэр «Роса» бытыылкатын төбөтө оруобуна сөп түбэһэр эбит. Кыратык быыһылыыр эрэ. Тэрээпкэлээн баран, тыы икки өттүгэр бытыылкалары хороччу эрийтээн кэбистибит. Куспут 100-чэкэ миэтэрэлээх сиргэ сытар. Саамай үөрүйэхпит, эрдииһиппит Капитан бэйэтинэн тыыны ууга анньан киллэрээт, эрдэн кулуппаайдаабытынан барда. Көрөргө астык – күрэхтэһиигэ кытта сылдьар курдук, эрдии элэҥнээн олорор. Ону даҕаспытынан тыы икки өттүгэр «Роса» бытыылкалара үрүҥ былаах курдук биир кэм эйэҥнээн иһэллэр. Эрэһиинэ тыы өссө итинник түргэнник устарын көрө илигим. Эрдииһитэ үчүгэйэ бэрт буоллаҕа. Начаас элэҥнэтэн тиийэн куһун ылаат, төттөрү хайысханы тутта. Ити кэмҥэ тыы салгына тахсан, ньалбайыахча буолла. Көрөн турааччылар, киһибитин тиэтэтэн, ыһыы-хаһыы бөҕөтөбүт. Тыы кытылга тиксиитигэр олох ньалбайан кэлбитэ…

Кытайдар барахсаттарга тыыннаахтыы пааматынньык туруоруох буоламмыт, күлэ-үөрэ, быыһаабыт «Роса» бытыылкаларбытын талахтарга анньыталаан кэбиспиппит.

Дьэ, итинник сырыы эмиэ баара. «Роса» бытыылката элбэхтик туһалаан турар, биирдэ автомат саа цевьетун хаппаҕа түһэн хаалан, ол оннугар ити бытыылка хаппаҕын эрийэн, кустаан турардаахпыт. Ити туһунан кэпсээн. Хайа, уонна кураанах куул иһигэр бытыылка бөҕөнү симэн, алталыы куулу бииргэ баайан, болуот оҥостубуттарын туһунан кэпсээн, билигин кими даҕаны соһуппаккын.

Сорох ардыгар

Булка араас буолара ханна барыай? Ордук атын сиргэ, атын хампаанньаны биитэр билбэт дьоҥҥун кытта кыттыстахха, өйдөспөт түгэннэр баар буолан ылааччылар. Өрүү бииргэ бултуур дьон туһунан сиэрдээх-туомнаах, бэйэлэрин истэригэр тулхадыйбат быраабылалаах буолаллара чуолкай. Хайа, уонна бэйэ-бэйэлэригэр үөрэнсэн, эппиккэ дылы, тыла суох өйдөһөр буоллахтара.

Арай туран, куобахтыы тахсаары тэриннибит. Үүрүүгэ элбэх киһи наада диэн, массыыналаах, саалаах табаарыстарбытын, доҕотторбутун ыҥырарга сүбэлэстибит. Атын хампаанньаттан сыалай биир массыына киһи барсарын биллэрдэ. Үгүстэрин көрөн, истэн билэттиибит. Бэртээхэй хамаанда, урут эмиэ бииргэ бултаан турабыт. Онон үөрдүбүт. Арай биир табаарыспыт табаарыһа, ханнык эрэ тэрилтэҕэ тос курдук тойон оҕо, баара. Табаарыспыт ол киһини бүөбэйдиир да бүөбэйдиир. Бэл, саатын хомуйан биэрдэ, «ыалдьыппыт» ботуруона да суох. Таҥаһа-саба куораттыы. Бачыыҥканан сылдьарын көрөн, саппыкы уларыстыбыт. «Чэ, кылаабынайа, булка көхтөөх эрэ буоллун» диэн үгүспүт аахайбат. Намсыырдыыр суолунан айаннатан иһэн, Кэҥкэмэ диэки түстүбүт да, бултаабытынан бардыбыт. Сирин билэр буоламмыт, суол баар сиригэр толору киһилээх биир массыынаны инники ыытан тоһуйтарабыт. Уоннааҕылар сэлэлии туран, үүрэ-үүрэ хаамабыт. Ытар баҕа баһаам, онон тоһуурга барыыга уочараттаһабыт. Арай «ыалдьыппыт» сырыы аайы тоһуурга барар. Үүрүүгэ олох хаампат. Бастаан утаа, табаарыспытын ытыктаан, ким даҕаны саҥарбат. Аны киһибит үүрүү бүттэҕин аайы «ититинэр» ас көрдүүр, саата хаппырыыстыырын үҥсэргиир. Уолаттар сөбүлээбэтилэр, сирэйигэр эппэтэллэр даҕаны: «Ойуурга бары тэҥмит. Олорон-туран иһиҥ», – дэһэн, бэйэлэрин күөртэһэллэр. Син куобахтанан, киэһэ хонуктуур сирбитин буллубут. Ким мас мастыыр, ким уот оттор, ким ас буһарар, ким балаакка, остуол тардар түбүгэр түстүбүт. Арай «ыалдьыппыт» эрэ күн иллэҥ курдук, туохха да наадыйбат. Олорор. Айаҕалыы сатаан килиэп быстара биэрбиттэрин, атын киһиэхэ көлбөрүйэн ону-маны кэпсээбитэ буолар.

Син барыта орун-оннугар түһэн, бүтэн-оһон, остуолга олордубут. Күө-дьаа буолан, ким чөмпүйүөннээн иһэрин быһаарсыы буолла. Ити биһиги үгэспит диэххэ сөп. Суруллубатах, этиллибэтэх сокуонунан, өрүү куоталаһан тахсабыт. Ким ордук баартааҕа, бастыҥ ытааччыта чиэстэнэр. Бу, туһугар, бултааһыны олус көҕүлүүр. Сороҕор чөмпүйүөннүүргэ бэрт кыра тиийбэккэ, кус, куобах аҥаардыытынан аахсыы кытта буолааччы. Ол көрө-күлүүтэ наһаа бэрт. Туһугар, «көтүү ырытыыта» буоллаҕа. Манна даҕатан кэпсээн ыллахха, бултуурбут тухары бэргэн ытыылар, хамыйахтаах халбыйыылар баар бөҕө буоллахтара. Ити бэйэбит хампаанньабыт тус рекортара. Сыл аайы да буолбатар, итилэртэн сорохторун куоһарталыыбыт. Холобура, 150 миэтэрэттэн туоһапканан түспүт андыны табыы, биэстэ ытан биэс андыны түһэрии, көтөн иһэр кустары хоһулатыы, үстүү хааһы сууһарыы, 400-тэн тахса миэтэрэттэн чубукуну охторуу, онтон да атын элбэх буоллаҕа.

Итинник быһаарса олорон, «кыһыылаах» сыыһыылар, сыыһа-халты туттуулар ахтылыннылар.

– Хайдах оннук сыыһа ытыахха сөбүй? – диэн «ыалдьыппыт» өрүкүйэн турда. – Мин эбитим буоллар, сыыһа туттуом суоҕа этэ, – диэн бэрт хотуулаахтык саҥарда.

Уолаттар ах баран хааллылар.

– Бээрэ, эн төһөнү бултаатыҥ? Өрүү тоһуурга турбут киһи, – диэн биир уолбут эҕэлээх соҕустук ыйытта.

– Ээй, саам моһуоктаан уонна ботуруонун сирэн, мэлийдим. Сарсын, атын ботуруону биэрдэххитинэ, көрүлэтиэм.

– Хайа, доо, бары итинник ботуруонунан ыта сылдьабыт дии, тугуҥ тылай? – диэн хайалара эрэ сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.

Ити итинэн хаалыа эбит да, «ыалдьыппыт» кыраттан холуочуйан, тойонун хаанын киллэрэн: «Ырыата ыллааҥ! Ырыа истиэхпин баҕардым», – диэн ампаалыктанан турда.

Илдьэ кэлбит табаарыспыт киһитин тохтото сатыыр, куһаахан буолла. Бииргэ сылдьарбыт тухары маннык тыл-тылга өйдөспөт, буолаары буолан, «ыллааҥ» диэн ыххайары истибэтэх уолаттар кэлэйдилэр. «Чэ, киһигин утут дуу, хайаа дуу», – диэн сөбүлээбэтэхтэрин аһаҕастык эттилэр. Хайыахпытый? Уку-суку аһаан баран, утуйдубут.

Сарсыарда борук-сорукка туран чэйдээтибит. «Ыалдьыппыт» турбата. Түүн остуолга туран хаалбыт бытыылка аҥаара буокканы иһэн, сөҕүрүйбүт кутаа таһыгар тоҥон бабыгырыы олорорун массыынаҕа киллэрэн утуппуттар. Табаарыспыт олох буруйдаах курдук сананан, кулук-халык сылдьар. «Чэ, уолаттар, ити киһиэхэ кыһаллымаҥ. Аны хаһан даҕаны илдьэ сылдьыбаппын. Көрдөспүтэ бэрдиттэн илдьэ кэлбитим. Мээнэ испэт, оттомноох тыллаах-өстөөх курдуга», – диэн уолбут киһититтэн кэлэйбитин биллэрбитэ.

Ити күн киһибит массыынаҕа тиэллэ эрэ сылдьыбыта. Биһиэхэ ол ордуга. Эмиэ күлэн-оонньоон, дьээбэлэһэн, бэйэбит-бэйэбитинэн буолбуппут. Олус табыллан, бултаан-алтаан дьиэбитигэр төннүбүппүт. «Ыалдьыппытын» даҕаны куобах өлүүтүттэн матарбатахпыт. Онтон ылата ити тойон оҕону көрбөтөхпүт.

Босс

Босс – саамай тутаах киһибит. Кини баар буолан хамаанда тэриллэн, ыраах сирдэринэн тэлэһийэн, бултуу-алтыы сырыттахпыт. Бэйэтэ булчут чулуута. Биһиги хамаандаттан соҕуруунан-хотунан араас булду бултаспыт хоодуот киһи. Ханна-ханна, туохха-туохха бултаспатаҕа баарай? Кабан, изюбр, истиэп бөрөлөрө, кыһын ортото соҕуруу кустааһына ити сылдьарбыт тухары дьикти сонун буолан, биһигини үөрдэр. Аны ити бултарыттан анаан аҕалан амсатара. Уопсайынан, Босс сүрдээх үөрүнньэҥ, дьэллэм киһи. Ханна да сырыттын, өрүү «илии тутуурдаах, өттүк харалаах» сылдьар. Ханнык баҕарар булка саа улахан оруоллааҕын билэр буолан, үчүгэй саалары сыанатыттан толлубакка атыылаһар. Инньэ гынан, биһиги хампаанньаҕа хаппырыыһа суох омук саалара, ыраах тэбэр карабиннар баар буолбуттара. Ити тэргэннэри элбэхтик ыттахха, тутта үөрэннэххэ эрэ баһылыыгын. Онон Босс көҕүлээһининэн буулдьанан ытыы күрэхтэһиилэригэр кыттар буолбуппут. Бэйэтэ карабинынан ыта үөрэнэн, республика таһымнаах күрэхтэһиилэригэр үгүстүк миэстэлэһэр. Хамаанданан хас даҕаны төгүл бастаабыттара.

Босс бииргэ сылдьар уолаттара эмиэ үчүгэй сааланалларыгар төһүү күүс буолар. Улахан үбүлүөйдэргэ үчүгэй сааны булчуттар ааттарыттан бэлэхтиир үгэскэ кубулуйбута. Аныгы олох сиэринэн, булка ирдэнэр араас тэриллэр, анал массыыналар, мотуоркалар баар буолбуттара. Аҥаардас кини тэрийиитинэн араас булка барытыгар холонобут. Ыраах сирдэринэн тайаан бултаан, булт умсулҕаныгар хас биирдиибит төннүбэттии ылларбыппыт.

Босс ырыаҕа ылланар, хоһооҥҥо хоһуйуллар Кыыс Амматтан төрүттээх. Онон күөгүттэн саҕалаан куобах, кус булдугар ылларан иһэн, үөрэххэ киирэн, устунан тэлэһийэн хаалбыт. Умнулла сыспыт булчут удьуор хаан тардыытыгар кыра даҕаны наада буоллаҕа. Уолаттары кытта биирдэ-иккитэ сылдьыһаат, билигин бэйэтэ көҕүлүүр булчут, сааһыт бэрдэ.

Босс үлэни, булду сатаан аттаран, ымпыгар-чымпыгар диэри ылсар ураты дьоҕурдаах. Ыраах бултуу барары эрдэ сэрэтэн, чугаһаатаҕына ыҥыртаан, мунньах тэрийэр. Дьэ бу – биир саамай өйдөбүнньүк, бэлиэ күн. Бастакынан төһө киһи барыахтааҕа быһаарыллар. Сорох ардыгар ыраах сирдэртэн ыҥырыылаах дьон баар буоллахтарына, барар миэстэҕэ хапсыбат алдьархайа. Барыта быраабыланан. Ол курдук, үбүлүөйдээх киһи барар испииһэккэ уочарата суох киирэр. Атыттар биир, икки миэстэҕэ сэрэбиэй тардаллар. Ким тарбаҕар талааннаах – «дьоллоох» билиэттэнэн үөрэр-көтөр. Оттон хаалбыттар аныгыскы сырыыны күүтэргэ тиийэллэр, уочараттаһаллар. Ити кэнниттэн ким туохха ылсарын, туох наадатын ыйыталаһан, улахан испииһэк, смета оҥоһуллар. Кумааҕыга тиһиллибит барыта тутуһуллуохтаах. Маны барытын Босс бэйэтэ хонтуруоллуур.

Курум сэһэнэ

Үчүгэй буулдьанан ытар тэргэннэнэн, уолаттар улахан булка дураһыйталыыр буоллулар. Куорат булчуттара, тыа булчуттарыгар холоотоххо, тэринии өттүнэн үчүгэй курдуктар. Барыта үрдүттэн буоллаҕа. Үптээх-астаах буоллуҥ да, күн талбыта барыта баар курдук. Ол оннугар бултуур сир көстүбэтэ, кэлиитэ-барыыта барыта «хаһыытыыр» харчынан мээрэйдэнэр. Оттон тыа булчуттара барахсаттар миҥэлэрин мииннилэр да, хара тыаларыгар тахсар буоллахтара. Аҕыйах сылтан бэттэх тыа булчуттара сирдэрин уларсар, бэл, анаан көрдөөн, иччилээх арҕаҕы булан, куорат булчуттарыгар ботуччу сыанаҕа атыылыыр буолбуттара кистэл буолбатах. Бу үчүгэй олохтон буолбатаҕын бары да билэн эрдэхпит. Үлэ суоҕа, хамнас кырата, харчы кэлэн-баран испэтэ манныкка тиэртэҕэ. Оттон улахан булка холонон көрүөн баҕалаах куорат фанат булчуттара оннук түгэни мүччү туппаттар. Бүтэһик харчыларынан биитэр баантан харчы да уларсан туран, бултаһан тэйэллэр.

Бу ырааттаҕа. Оччолорго иччилээх арҕах ботуччу сыанаҕа турара. Биһиэхэ да улахан булка боруобаланар түгэннэр тосхойбуттара. Олортон биирдэстэрэ – Алдан улууһун биир общинатыттан диэххэ дуу, ыҥырыы тигинээн кэлбитэ. Улахан сүбэлэһии кэнниттэн Босс, Капитан, Сэргэй уонна Ньукулай диэн табаарыспыт ыраах айаҥҥа туруммуттара. Сэргэй – биһиги хамаанда улахан доҕоро, Босс биир дойдулааҕа. Күүһэ-уоҕа, кыаҕа мээрэйдэммэтэх киһи. Булка, тиэхиникэҕэ сыһыанын этэ да барбаккын. Оттон Ньукулай сүрдээх балыксыт, булчут. Айылҕа оҕото буолан, кыһыннары-сайыннары бултуур көҥүллээх, айылҕаҕа туспа сыһыаннаах, көрүүлээх киһи.

– Мантан хоҥнорбутугар халлаан тымныыта ама этэ, – диэн курумҥа (эһэни өлөрдөхтөрүнэ тэриллэр малааһын) мустубуппутугар Босс хайдах бултаабыттарын сэһэргээбитэ. – Анараа дойдуга тиийбиппит, 45 кыраадыс буолан соһуппута. Дойдулаах киһини көрсөн, хас буолан, тугунан тахсарбытын торумнастыбыт. Сирдээх киһи табаарыстара, нуучча икки уола, саата суох киинэҕэ уста тахсыахтаахтара, туохтара эрэ сатаммакка, табыллыбата. Онон алтыа буоллубут. Биир «Бураннара» ойуурга бааҕын маска хайа астаран турар үһү. Онон биир алдьаммыт «Бурантан» баах устан, биири сүүрдэн, дьэ, айаннаатыбыт. Дэриэбинэттэн ыраах сир.

Улахан булка сананыы сиэрин-туомун бары да удумаҕалыыр буоллахпыт. Ол эрээри ыҥырбыт дьоммут барыы, бултааһын сиэрин-туомун оҥороллорун субу диэн көрбөтөхпүт. Баҕар, биһиги тиийиэхпит иннинэ бэйэлэрэ анаан тугу эмэ дьаһыммыттара буолуо…

Босс кэпсээнин кыратык быһа түстэххэ, аҕыйах сыллааҕыта үлэбинэн Алдан улууһун уһаты-туора сылдьан араас дьону, оҕолору кытта көрсүбүтүм, сэһэргэспитим. Хатыыстыырга Степа Сидоров диэн ахсыс кылааска үөрэнэр уолу булчут быһыытынан билиһиннэрбиттэрэ. Чахчыта да, кини сылдьыбыт сырыытын, бултаабыт булдун истэн сөхпүтүм. Тыйыс дойду оҕото кыра эрдэҕиттэн булка-аска, тымныыга, үлэҕэ эриллэн, эр киһилии туттан-хаптан, маннык кэпсээбитэ:

– Биһиги диэки тиэхиникэ мээнэ сылдьыбат. Онон булт син баар, ол эрээри ити сиргэ тиийиэххэ наада. Быһа холуйан, мантан 800 биэрэстэни айанныахха наада. Туох үчүгэй суола кэлиэй? Үксүн сатыы, табанан, кыһынын-сааһын «Буранынан» сылдьабыт. Атын сирдэртэн тымныыта сымнаҕас дииллэр эрээри, арааһата, сыыһаллар быһыылаах. Олус тымныылар түһээччилэр. Биһиги, айылҕа оҕолоро, олох кырабытыттан бултуубут. Родовой община буоламмыт, хас биирдиибит буулдьанан ытар сааны илдьэ сылдьарбыт сокуонунан көҥүллэммитэ. Сэттискэ үөрэнэ сылдьан, хаар түспүтүн кэннэ убайбыныын тыатааҕы арҕаҕын булбуппут. Баарын чинчилээн баран, тыаһа-ууһа суох төннүбүппүт. Онтон сарсыныгар ийэм, аҕам, убайым уонна мин буолан, түөрт ыппытын ылан, бултаһа бардыбыт. Арҕахха сытар «кырдьаҕаһы» бултуур туспа уратылардаах. Аара бүө буолар мастары быһаттаан, бэлэмнэнэн тиийбиппит. Ийэлээх аҕам сааларын бэлэм тутан турбуттара. Убайым биһикки бүө мастары арҕах айаҕар симпиппит. Сотору буолаат, сүр ыардык көҕүс тыаһа ньирилээбитэ. Онтон кыылбыт бүө мастары сүргэйэн, төбөтө сүр түргэнник быгыалаан барбыта. Бары бэлэм туран, ытыалаан сардырҕаттыбыт. Эмискэ уу чуумпу буолбута. Арҕах иһиттэн күөх буруо унааран тахсан, салгыҥҥа сайҕанан хаалбыта. Дьонум үөрэ түспүттэрэ. «Эһэкээннээх уол эбиккин», – дэспиттэрэ. Ол аата Баай Байанайбыт бэлэх ууммут үһү! Күөх буруо тахсара – кырдьаҕас «утуйбутун» бэлиэтэ эбит. Үгэһи тутуһан, саамай кыра саастаах буолан, арҕах иһигэр мин киирбитим. Бастаан утаа хабыс-хараҥа уонна сыта сүрдээх этэ. Кырдьаҕас аһыытыгар маһы кыбытан баран, быанан баайбытым. Арҕахтан соһон таһаарбыппыт, тэйиччи илдьэн астаабыппыт. Дьоммут үөрэтиилэринэн арҕахха иккистээн киирэн, тэллэх отун эҥин ыраастаан, атын сиргэ илдьэн, чөкөтөн кэбиспиппит…

…Үрэх устун массыынанан айаннаан, онтон «Буран» сыарҕаларыгар олорсон, арҕах баар сиригэр чугаһаабыппыт, ол кэннэ «Бураннарбытын» хаалларан, сатыылаатыбыт. «Чугаһаатыбыт, кэпсэтимэҥ, чуумпутук сылдьыҥ», – диэт, киһибит бүө мастары быстарда. Кыра сис эбит. Биһиги бэйэбит эбиппит буоллар, бу сиргэ арҕах баар диэн билиэ суох эбиппит. Сир курдук сир. Оннук бөлтөйө, аҥайа сытар туох да көстүбэт. Хаар да хаар. «Кэллибит» диэн буолла. Киһибит бүө маһын анньа сатаа- та. Арай маспыт киирбэт. Тохтуу, толкуйдуу түһэн баран биир өттүнэн аспыта, маспыт иһирдьэ ньимис гынна. Олох да арҕах үрдүгэр турар эбиппит. Киһи билбэккэ айаҕар түһэн хаалыан сөп эбит. Дьэ, олохтоохтук миэстэбитин булан, ытарга ньымсатыйан, таҥаспытын сыбыдахтанныбыт. Маһынан анньан көрбүппүт, сып-сымнаҕас. Бастаан биир бүө маспытын айаҕар туора астыбыт. Хаһаайыммыт биһигини арҕах иннигэр ытардыы туруортаата. Бэйэтэ арҕах үрдүн чохороонунан тэһэн, «кырдьаҕаһы» уһугуннараары, хатырыктаах титирик маһынан чуумпурдаан, булкуйа-булкуйа эрийэн тардыалаата. Хатырыктаах маска түү үчүгэйдик сыстан эриллэр буоллаҕа. Кыылбыт иһирдьэ кулдьугуруур эрээри, олох быгыалаабат. Ыксаан бардыбыт. Иккис бүө маһы уган, кириэс-мараас анньыталаан, быган турар өттүлэрин маска баайталаан кэбистибит. Ити аата – кыылбыт маһы ньылбырыта тыыппатын, төттөрү аспатын диэн.

Тымныыбыт өссө сэтэрээбит курдук. £р букунастахпыт, таҥаспыт чарааһа даҕаны бэрт. Тоҥон бардыбыт. Үөһээҥҥи хайаҕаспытын уһун синньигэс гына кэҥэттибит. Киһибит маһынан анньыалаан бигээн, ханан ытыллыан сөбүн билгэлиир. Мээнэ ыттарбат. Биир түгэҥҥэ тохтоон, маһын хамсаппакка эрэ: «Манан ыт», – диэтэ. Титириги батыһыннара ытан саайдым. Иһирдьэ «ук» диир курдук гынна, иккистээн ыттым, «һуу» гынна, паар таҕыста. «Үчүгэй» диэн буолла. Киһибит өссө чуолкайдаары маһын уган, эмиэ анньыалаата. Арай туран, көҕүс ньирилиирэ иһилиннэ. «Оок, иккиэлэр эбит», – диэн, атын сиринэн эмиэ хайаҕас тэстэрэн, бигээн-бигээн баран, биир сиринэн ыттарда. «Сөп буолла. Чэ, бэрт», – диэн эрдэҕинэ, атын хайаҕаһынан тыатааҕы мунна быган ылла. Соһуйуу буолла. Киһибит эмиэ хайаҕастарынан булкуйбахтаата. «Манан» диэтин кытта, уолаттар ытан саайдылар. Уу чуумпу бүрүүкээтэ. «Бултуйдубут» диирин кытта, бары уһуутаһа түстүбүт. Үгэс быһыытынан, саамай эдэр киһибит киирэн быалыахтаах. Эдэрдэр иккиэлэр. Сэргэй быаны туппутунан киирэн иһэн: «Кыылбыт тыыннаах!» – диэт, төттөрү таҕыста. Дьэ, булкуллуу буолла. Киһибит эмиэ маһын ылан, онон-манан анньыалаата. Хайаҕаһы кэҥэттибит. Бириэмэбит олох ыраатан барда. Биир түгэҥҥэ бигии сылдьан, «манан» диэн буолла да, саа тыаһа өрө хабылла түстэ. Бу сырыыга бары да, саллан дуу, хайаан дуу, айаҕынан киирбэккэ, үрдүн хайаҕаһын кэҥэттибит, ыстыбыт. Биир бэттэх сытарын сыҥааҕыттан быалаан, соһон таһаардыбыт. Онтон иккиһи, үсүһү хостоотубут. Сөҕүөхпүт иһин, өссө биир тыатааҕы сытарын быалаан баран, соһон таһааран истэхпитинэ, быабыт быһа ыстанан хаалла. Бэрт нэһиилэ хостоотубут. Түөрт тыатааҕы! Дьэ, сөҕүмэр. Маннык баай-талым булт олох дэҥҥэ түбэһэрин иһиттэххит буолуо. Биир арҕахха түөрт, бэл диэтэххэ, биэс кырдьаҕас бииргэ кыстыыллара, чахчы да, дьикти. Ийэлэрэ уонна икки былырыыҥҥы оҕолор, ону таһынан биир кур оҕо эбит диэн хаһаайыммыт быһаарда. Кур оҕо ийэтин ситэ сыспыт, улахан этэ.

Үөрүү балысхана. Ити икки ардыгар халлаан хараҥарыахча буолла. Уолаттар арҕах иһин ыраастаан, туспа чөмөхтөөн кэбистилэр. Иһэ киэҥ баҕайы, быыс эҥин диэн суох. Сыарҕалаах биир «Бураны» сүүрдэн аҕалан, бултарбытын тиэйэн, тохтообут сирбитигэр илтибит. Икки «Бураммытыгар» үллэрэн тиэйэн, массыынабыт хаалбыт үрэҕэр айаннаатыбыт. Олох хабыс-хараҥаҕа массыынабытыгар тиийдибит. «Массыына фаратын уотугар астыыр буоллахпыт» дии санаабытым. «Тымныыта бэрт. Мантыкпыт астыырга ымпыга-чымпыга элбэх. Онон бөһүөлэккэ баран, мин баанньыкпар астыахпыт», – диэн хаһаайыммыт дьаһайан кэбистэ. Төттөрү айаннаан куугунатан иһэн, массыынабыт кардаана алдьанан, оҥостон ыллыбыт. Инньэ гынан, киһибит дьиэтигэр түүн икки чаас саҕана тиийдибит. Хаһаайыммыт сорох булдун баанньыгар астыыр быһыылаах. Тэлгэтэр таҥаһа эҥин бэлэм эбит. Баанньык сөрүүн соҕус, сыгынньахтанар сирэ кэҥэс. Бултарбытын киллэрэн, сытыартаан кэбистибит. Хаһаайын дьиэтигэр киирэ сырытта. Сотору кэргэнэ, икки оҕото анаан таҥнан тахсан, тыатааҕылары көрдүлэр. Бу түүн – икки чаас ааһыыта. Айылҕа сүдү кыылыгар сүгүрүйүү, булка туһунан сыһыан биир көстүүтэ буоллаҕа.

Үстүү буолан сүлэр буоллубут. Дьиҥэр, манна эмиэ сиэр-туом баһаам буоллаҕа. Холобура, сүлүөх иннинэ, быһаҕы, биилээҕи кистээн туран, кырдьаҕастан сыгынньахтанарыгар көрдөһөллөрүн бары син билэн эрдэхпит. Онон улаханнык саҥарбакка эрэ, бары да испитигэр санаан, көрдөһөн ыллахпыт. Онтон тас сыатын сэрэнэн сулуйан, 6–7 сантиметр кэтиттээх дьапталҕа курдук быһыталаатыбыт. Урут «сыата этин саҕа буолар» диэни истэр этим, онтум чахчы эбит. Ыйааһыннаах аҕай. Онтон иһин хайытан, астаан-үөллээн кэбистибит. Үөстэрин киһибит сыа-сым курдук тутан, суулаан, туспа уурталаата. Хайдах хатарары, туохха туттулларын сиһилии быһааран, кэпсии сылдьар. Биир саамай сөхпүтүм, тириитин сүлэрбитигэр даҕаны, иһигэр даҕаны хаана-сиинэ олох суох. Ып-ыраас. Бастакы кырдьаҕаспыт эрэ сүнньүгэр икки буулдьа суоллаах. Уоннааҕылар сүнньүлэригэр биирдии буулдьа суоллаахтар. Киһибит, дьэ, итинник, маһынан бигээн, ыттарар сири чуо булаттаабытын улаханнык сөхпүппүт. Кырдьаҕаһы арҕахтан элбэхтик быгыалатан бултааһыны маннааҕылар сөбүлээбэттэр үһү. Оттон бу биһиги бултаабыппыт курдугу «сымнаҕас бултааһын» дииллэр эбит.