Куорат булчуттара

скачать книгу бесплатно


Тыатааҕы арҕаҕар ыраастанан баран киирэрин эһиги даҕаны иһиттэххит буолуо. Очоҕоһугар сааҕа эҥин суох. Киһи сөҕөр ырааһа. Эмэһэтин бүөтэ 10-ча сантиметр уһуннаах, отунан-маһынан баттыктаммыт, олох кыбыс-кытаанах.

Астаан-үөллээн, сарсыарда сэттэҕэ бүппүппүт. Манна эмиэ биир дьикти баар. Хаһаайыммыт үллэһиккэ кинилэргэ тиксибит икки тыатааҕыттан биири сүллэрэн баран, астаппакка хаалларда. Оруобуна бу күн ийэлэрэ – эбээн эмээхсинэ – сааһын туоларынан бэлэх оҥорор үһү. Эмээхсин төһө да 90-гар чугаһаатар, бэйэтэ астыырын-үөллүүрүн олус сөбүлүүр, астынар үһү.

Курум аһын Тыаһыт буһарбыта. Ону таһынан хас биирдиибит этиттэн, сыатыттан кэһиилэнэн, үөрбүппүт-көппүппүт. Бэртээхэй курум малааһын буолбута.

Кэпсээнтэн кэпсээн. Биирдэ билэр дьоммут нөҥүө Томпо улууһугар арҕах атыылаһан, уолаттар бултаһан кэлбиттэрэ. Үөрүү-көтүү, кэпсээн-ипсээн бөҕөлөр. Дьэ туран, Халыма аатырбыт айан суолунан куугунатан иһэн туораан, син барбахтаһа түһэн баран тохтообуттар. Тула барыта хайа үһү. Бултата ыҥырбыт саас ортолоох нуучча дьоно ыксаллара, тиэтэллэрэ сүрдээх эбит. Тыын биэрбэтэхтэр: «Сааларгытын, үрүсээктэргитин ылыҥ. Мантан чугас», – диэт, бэйэлэрэ массыынаттан ыстаҥалаһан түһээт, бара турбуттар. Хата, уолаттар аара кылгас тохтобулга таҥастарын уларыттан абыраммыттар. Ити күн сытайан туран, халлаан олус тымныйан, өрүү илдьэ сылдьар тэриллэригэр 58 кыраадыһы көрдөрбүт.

Арай хайаҕа ыттан, үөһэ дабайан барбыттар. Хаара чараас соҕус эрээри, чигдитийэн, хаатыҥкалаах, унтуулаах дьон халтарыйан сору көрбүттэр. «Мантан чугас» диэбит сирдэрэ кэлэн биэрбэтэх. Хоту дьон барахсан бэйэлэрин мээрэйдэринэн этэн эрдэхтэрэ. Итинник үс-түөрт чаас устата дабайан, тиритэн-хорутан, аҕылаан иһэн, биир сиргэ тохтообуттар. Сынньана таарыйа, бүө маһа диэн ааттаан, синньигэс талахтары быстаталаабыттар. Сотору «кэллибит» диэн буолбут. Уолаттар көрдөхтөрүнэ, туруору хайа сирэйэ үһү. Ханан даҕаны хайаҕас суох, барыта хаарынан бүрүллэн турарын дьиктиргээбиттэр. Дьоно олус боростуой саа прикладынан хайа эркинин анньыалаан, саайталаан киирэн барбыттар. Син өр соҕус итинник хаары тоҕута саайталыы сылдьан, биир сиргэ дьөлө аспыттар. Сирдээх, арҕахтаах дьон буоллаҕа, уолаттары хамаандалаан, арҕах үрдүгэр үөһэттэн таҥнары ытардыы туруортаабыттар. Табыгаһа да суох буоллар, таҥнары өҥөйөн, хаар дьапталҕатын тоҕута үктээн, бэлэм турбуттар. Сирдьиттэрэ арҕах айаҕынан маһы уган булкуйбут. Кыыллара өр булкуйтарбатах, көхсө тыаһаан, түргэн баҕайытык былтаҥнаан ылбыт. Үчүгэйдик көстүбэт, хаар эрэ бурҕаҥныыр үһү. Кыһыҥҥы күн киирэн барбыт. Ыксал буолбут. Тэйиччи сиртэн, дьэ, биир суон сиэрдийэ курдук маһы кэрдэн аҕалан, айаҕынан батары биэрбиттэр. Ити тухары хаста да быгыалаан ылбыт эрээри, ыттарар бокуойу биэрбэтэх. Итинник манаһа турдахтарына, арай биир киһилэрэ мүччү үктээн, арҕах айаҕын үрдүнэн аллара куугунаабыт. 10-ча миэтэрэ курдугу «көтөн» тиийэн түспүт. Хаарга булумахтанан туран иһэн, аны халтарыйан, 50-ча миэтэрэни аллара сырылаабыт. Хата, бэрдин бэрт, саатын прикладын хаарга батары анньан, онон туормастаан тохтообут. Бу кэпсээтэххэ бытаан курдук эрээри, кыл түгэнэ үһү. Дьолго, уоллара тугун даҕаны өлөрбөтөх, хадьы соҕуһунан хааман, аҕылаан-мэҕилээн тахсыбыт. Халлаан хараҥараары ыксатан, тыатааҕыны бултаспакка хааллардахтарына тахсан барарын бары билэр буолан, толкуй бөҕөҕө түспүттэр. Сирдьиттэрэ, уҥуоҕунан кыра киһи: «Ортобуттан быалаан, арҕах айаҕар аллара түһэриҥ. Сатаннаҕына, ытан көрүөм», – диэт, 16-лаах икки уостаах саатын көрүнэн, быаны ылан эриммит. Хас да буолан, тирэхтэрин үчүгэйдик булунан, аа-дьуо быаларын ыытан, киһилэрин аллара түһэрбиттэр. Киһилэрэ спецназ курдук төбөтүнэн таҥнары хойуостанан, арҕах айаҕар тиийээт, иккитэ ыппыт. Төттөрү тардан таһааран, маһынан булкуйан көрбүттэрэ, тыатааҕылара хамсаабат үһү. Сэрэххэ диэн, уолаттар эмиэ өҥөйөн туран, аҕыйахта ыппыттар. Ити икки ардыгар киэһэ 6 чаас буола охсубут. Халлаан хараҥарбыт. Хостуур, астыыр кыах суох буолбут. Тоҥон да барбыттар, саатар, ыксалга фонарик илдьэ тахсыбатахтар. Хайыахтарай, төттөрү хоочугураан түспүттэр. Хайаҕа сылдьыбыт, бултаабыт дьон билэн эрдэхтэрэ хайаттан түһүү өрө тахсардааҕар ыараханын. Киэһэ хойут дэлби тоҥон, аччыктаан, сылайан, массыыналарын булбуттар.

Сарсыарда олох эрдэ туран, хайаларын дабайан, бултаабыт сирдэригэр тиийбиттэр. £ссө чиҥэтэн чинчийэн баран, тыатааҕыларын айаҕар маһы ытыттаран, быалаан соһон таһааран, көрүү буолбут. Икки сүнньүөх буулдьа олох сүүһүгэр түһэн, тыла суох ыыппыт. Онон айаҕынан ыстанаары бэлэмнэммитин киһилэрин ытыыта тохтоппут бадахтаах. Аны туран, тыатааҕылара кэлин биир баппаҕайын тыҥырахтара суох үһү. Килэччи оһон хаалбыт. Хаһан эрэ капкааҥҥа иҥнэн, онно хаалларбыт диэн сабаҕалаабыттар. Төһө да тымныы буоллар, миэстэтигэр астаан-үөллээн кэбиспиттэр. Капкааҥҥа хаптаран, ыарытыйан, ситэ уойбатах быһыылаах диэн быһаарбыттар.

«Нуучча боростуойа» диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Улахан тэрээһинэ, бэлэмнэниитэ, сэрэҕэ суох улахан кыылга киирдэхтэрэ. Бэйэлэрэ да кэлин саллан, бастарын быһа илгистэллэрэ үһү.

Сааһыт

Сааһыт Сунтаартан төрүттээх. Кини биһиги хампаанньа биир сүрүн киһитэ. Төһө ыраах, хас хонукка барарбытыттан көрөн, аспыт, уматыкпыт төлөбүрүн тыырааччы, атыылаһааччы Кини. Атын сирдэргэ барыыга тиэхиньикэни, айан билиэтин кэпсэтээччи, булааччы – эмиэ Сааһыт. Бэл, Халыматааҕы андылыыр күөлбүтүттэн порт диспетчердэрин кытта спутниковай төлөпүөнүнэн кэпсэтэн, суолбутун хайара. Бэйэтэ, аата этэрин курдук, сүрдээх сааһыт – Байанайдаах уол. Сааһыт – дьикти айылгылаах. Баҕа санаатынан «ыҥырар» күүстээх курдук. Куһа, куобаҕа даҕаны суох сиргэ тиийэн, үлтү хааман, кэрийэн, хайаан даҕаны бастакынан бултаабыта эрэ баар буолар. Биир дьиктитэ, туохха бултуурбутунан, ону бултаан үөрдэр. Холобура, биир саас анды көҥүлүгэр Горнай улууһугар таҕыстыбыт. Оччолорго тэриирбит мөлтөх буоллаҕа. Аҕыйах кураанах кус мончууктаахпыт, биир эрэһиинэ тыылаахпыт. Дьиҥ сыалбыт – анды көҥүлүнэн туһанан, тыаҕа тахсан сынньаныы. Табылыннаҕына, үөл кус ытар бүччүм санаалаахпыт. Андыны көрөрбүтүгэр да улаханнык эрэммэппит. Арай Сааһыппыт эрэ чахчы андылыы барарын итэҕэйэрэ.

Олохтоохтортон ыйдаран, ыҥырыылаах, миэстэлээх дьонтон хаалбыт биир күөлгэ бартаалланан кэбистибит. Эбэбит син кэҥэс. Манан киириэ, ааһыа диэбит сирдэрбитигэр дурда туттан, аҕыйах мончуукпутун кииннээн, көстүүлээх буоллун диэн, биир сиргэ үтэн кэбистибит. Дьэ уонна, сааскы айылҕаҕа тахсыбыт дьон быһыытынан, сынньана таарыйа, дурдаҕа олоробут. Анды, кус маныыбыт. Улахан эбэлэргэ сытар олохтоох дьон сарсыарда аайы дьиэлэригэр ааһаллар. Куорат булчуттарын, биһигини, аһаҕастык күлэллэр. Бу күөлгэ үйэтигэр анды табан түспэт үһү. Бэл, сорох саас куска даҕаны сыппаттар эбит. Кураан сайын уолан, муоҕунан көрөр үһү. Онон дьара буолан, уу куһа таппат диэн быһаарбыттара. Биһиги олох кыһаллыбаппыт. Айылҕаҕа сынньана тахсыбыт дьон буоллахпыт. Дьиҥэр, бу күөлү каартанан көрөн, бэйэбит билэрбитинэн, үөрэппиппит. Биһиги сытар Эбэбит тула үс улахан күөл баар. Өскөтө ити күөллэргэ анды киирэн ытыллар түгэнигэр биһигини хайаан даҕаны быһа охсон ааһыахтаах. Дьэ, оччоҕо халбыйыы быһаарыахтаах. Ити кэмҥэ бары даҕаны спортинынан «ыалдьа» сылдьарбыт.

Сайын барахсан кэлиитэ кэрэ даҕаны буоллаҕа. Дурдаҕа, чэбдик салгыҥҥа анды манаан сытар, ама, туохха тэҥнэһиэй? Хайа, уонна, анды манаабыт диэн ааттыын да үчүгэй буоллаҕа. Дэҥ олус хойуу үөрдээх бараахтан таммалатаммыт, бэртээхэйдик күөстэнэбит.

Көҥүл үс күн. Ханна даҕаны улахан ытыы буола илик. Хата, биһиэхэ, эбэлэртэн үтүрүллэн, ытыллан, умсаахтар табан ааһаллар. Сороҕор, сирэйэ-хараҕа суох курдук, түһэн ыттарар. Мончууктарбытын «кураанахтар» диэн сирбэттэр. Биһиги ол аайы үөрүүбүт муҥура суох. Хойобул гынан, ол эккирэтиһиитэ, күөйүүтэ биһиэхэ туспа көр.

Көҥүл бүтэһик түүнүгэр, сарсыарда тахсыы саҕана, биир умсааҕы күөрэтэн, ону ылаары андаатар уйатын үктээн, ууга түстүм. Төһө даҕаны сайын буоллар, уу тымныыта сүрдээх. Ыксаан, отууну былдьастым. Тымныйымаарыбын ньылбы сыгынньахтанан, спальникка киирэн, устунан нухарыйан хаалбыппын. Икки түүннээх күн утуйбакка, барыбыт даҕаны уута муһуннаҕа. Мин кэннибиттэн өтөр буолбакка Капитан, Потап тахсан, чэй оргута сылдьыбыттар. Киин дурдаҕа Гашпай тылланан, харабылынан хаалбыт. Оттон Сааһыт, Байанайын битэ тартаҕа, дурдатыттан тахсан, Эбэтин биир өттүнэн эргийэ барбыт. Эмискэ кыырай үрдүктэн халлааны хайа суруйан, икки анды таҥнары сурулаан түспүт. Гашпай харабыл, өлүү болдьохтоох, нухарыйан хаалбыт. Киин дурда таһынан ыһыктынан, ытыллар сиринэн ааһа көппүттэр. Тардар анды мончууга суоҕуттан буоллаҕа, киирбиттэрин курдук Эбэ ортотунан ааһа көтөн, өрө күөрэйэн эрдэхтэринэ, Сааһыт биирдэрин халбыйан түһэрбит. Анды олус бөҕө көтөр буолара даҕаны, олох таастыы барбыт. Иккиһэ хайыһан даҕаны көрбөтөх, ааһа турбут.

Хомуна сырыттахпытына, олохтоохтор эмиэ бүтэн, тахсан иһэн, анды бултаахпытын көрөн, сөҕөн ааспыттара. Үйэтигэр анды тарпат, түспэт сириттэн биһиги Сааһыппыт дьэ итинник бултаан, сөхтөрөн турар. Оттон тулатынааҕы Эбэлэр булчуттара анды өҥүн даҕаны көрбөккө көҥүлү түмүктээбиттэр этэ.

Моонньоҕоттор

Инники кэпсээбит саҥа тэриллэрим, бу да кэпсээри олорорум, ама да кэм-кэрдии ааһан мөлтөөбүттэрин, куччаабыттарын иһин, оччолорго киһи муҥура суох өйүн сөҕөр тэриллэрэ этилэр буоллахтара.

Араас кус саҥатын үтүктэн ыҥырар тэрили кыһыны быһа сакаастаһан, соҕурууттан ылларбыппыт. Дьэ көрөн-истэн, улаханнык сөхпүппүт. Киһи ытыһын саҕа тэрилгэ араас кус-хаас тойуга баһаам этэ. Саҥата улахана, ырааһа, ыйааһына чэпчэкитэ үчүгэйэ бэрдэ. Ити иннинэ бобиннай магнитофону соһо сылдьарбыт. Ону да хааска эрэ анаан. Ол тэрилбит эрэйдээх кыыкынаан-хаахынаан син үлэлиирэ эрээри, саҥата кырата бэрдэ. Ону улаатыннараары бүтүн динамигы илдьэ сылдьар да кэмнэрбит бааллара. Оттон бу тэрилбитин сиэпкэ укта сылдьаҕын. Билигин бобуулаах тэриллэргэ сурулла сылдьар. Оттон ол биһиги илдьэ сылдьарбыт саҕана бобуу, хааччах суоҕа быһыылааҕа. Бэл, хаста даҕаны бэрэбиэркэлээччи уолаттар көрөн-истэн сөҕөн, ымсыыран барбыттара.

Дьэ туран, ити тэрилбит кэлбит сааһыгар эрдэттэн тэринэн, үлэлиир тэрилтэлэрбититтэн хонук көҥүллэтэн, кустуу айаннаатыбыт. Оччолорго бултуур билиэтиҥ сыллааҕы харчытын төлөөтүҥ да, ханна баҕарар кустууруҥ көҥүл этэ. Бэрт да кэмнэр ааспыттар. Биһиги, кус ытар ууну булар инибит диэн, Нам суолунан айаннатан иһэн, Кэҥкэмэ диэки тутан кэбистибит. Саас буоллаҕа, суол-иис дьаабы. Капитан, киһитэ кини буолан, син сир өтөбүт. Биир алааска бирдьигинэтэн киирбиппит, икки кыра күөллээҕэ хаарынан, мууһунан көрө сытар. Ол оннугар ходуһатыгар хаар суох, хара сир. Бу эбиэт иннинэ аҕай быһыылааҕа. Уута суоҕуттан салламмыт, салгыы куугунаттыбыт. Син балачча барбахтаһан иһэммит, биир сиргэ «харахпытыгар» диэри түһэн хааллыбыт. Хайыахпытый, кутаа оттон, чэй өрүнэн, аһаан-сиэн баран, массыынабытын бэрт эрэйинэн хостоотубут. Салгыы барар суол суох. Онон эргийэр суолу солооммут, төттөрү айаннаатыбыт. Били алааспытыгар киэһэлик соҕус эрилиҥнэтэн киирдибит. Арай көрбүппүт, күөллэрбит уунан дьалкыйа сыталлар. Билиигэ тохтоон кэпсэтэ турдахпытына, биир кус көтөн ааста. Бары өрүкүнэһэ түстүбүт. Салгыы сир көрдүү айаннаатахпытына түүҥҥэ ылларыыһыкпыт уонна бачча уулаах сири буларбыт саарбах диэн тохтуурга быһаарынныбыт. Миэстэ эҥин көрдүү сатаабатыбыт. Малбытын сүөкүү охсоот, эбэлэргэ биирдии хаххалары оҥортуу оҕустубут. Күөллэрбит хаарын уута ууллубут быһыылаах, киһи атаҕын сототунан, анна килэгир муус. Бэрт эрэйинэн, сэрэҕинэн киирэн мончуук анньыталаан кэбистибит. Кус кэтииргэ бэлэм буола түстүбүт. Дьэ наҕылыйан, кутаа оттон, чэй өрүнэн, Барыылаах Баай Байанайбытын, Эбэлэрбитин аһатан, бэйэбит эмиэ аһаан баран, иккилии буолан дурдаларбытыгар тарҕастыбыт. Мин Потаптыын кыра күөлгэ, Капитан Сааһыттыын улахаҥҥа олордулар.

Уубут син тулуктаһа сатаата эрээри, түүн үөһүн ааһыыта лыҥкыначчы тоҥно. Хараҥараммыт, отуубутугар тахсан чэйдээн, сылаас массыынаҕа олорон нухарыйан ыллыбыт. Халлаан сырдыыта эмиэ киирэн дурдаларбытыгар олордубут эрээри, кус көппөтө.

Сарсыарда тахсан ойуур саҕатын кэрийдибит, дьэ олохтоохтук тохтуур сирбитин булунан, балаакка эҥин туруоруннубут. Кыратык сынньанан ылаат, алааспыт тулатынан кэрийдибит. Бастаан саҥа сирбит олус чуҥкук. Киһи кута-сүрэ улаханнык тохтуо суоҕун курдук. Онно эбии халлааммыт былытыран, кыратык хаардаан барда. Ол эрээри айылҕа барахсан уһуктар кэмин билэн эрдэҕэ. Чаастан чаас диэххэ дуу, иһийэн турбут алаас барахсан сыыйа араас чыычаах ырыатынан туолан, халдьыгырыы сүүрэр үрүйэ тыаһыгар холбоһон, дьикти, кэрэ муусуканан туолла. Эбиэт саҕана түүн лыҥкыначчы тоҥмут эбэлэрбит эмиэ ыраас уунан дьалкыйа оонньоон, сүргэбит көтөҕүлүннэ.

Бу күн барыта кэрэ буолуоҕун, Потап тымныйан ыалдьан хаалла. «Киэһэ кус манааһыныгар диэри сытан ыллахпына, ааһар ини», – диэт, киһибит сууланан баран, сытынан кэбистэ.

Киэһэ сөпкө соҕус тэринэн, дурдаларбытыгар киирдибит. Потап биһиэхэ көх-нэм буолан кииристэ эрээри, сэниэтэ суох. Олорбохтуу түһээт: «Доо, улаханнатаары гынным быһыылаах. Эмтээх-томтоох сири буллахха сатаныыһы», – диэтэ. Мин рациянан уолаттарга биллэрдим. Сотору буолаат, Капитан массыынанан элээрдэн кэллэ. «Мантан киэһэ тоҥорор ини. Потабы куоракка тиэрдээт, төттөрү айанныам. Сарсыардааҥҥы ытыыны баттыы кэлэр инибин?» – диэт, Капитан Потабы олордон айанната турда. Массыына барахсан иҥнэл-таҥнал түһэн, алаастан тахсан барда. Хайдах эрэ олус курус буола түстэ. Борук-сорук сатыылаата, күөллэрбит эмиэ килэгир муус буола түстүлэр. Таах олоруохтааҕар, Сааһыты кытта рациянан ону-маны буолары-буолбаты сэлэһэбит. Эмискэ биир түгэҥҥэ: «Моонньоҕоттор, моонньоҕоттор кэллилэр… саҥарсаллар…» – диэт, киһим рациятын арааран кэбистэ. Арай иһиттэхпинэ, кырдьык, моонньоҕон куруктуур. Кулгаах-харах иччитэ буола түстүм. Аны чыккымай чурустаан турда. Сотору буолаат, икки кус сирилээн кэллэ да, мончууктар быыстарыгар түһүнэн кэбистилэр. Түһүнэн диэн, ити түспүттэрин эрэ иһин эттим. Көр диэн манна буолла. Биир кус уруттаан түһэн баран, килэгир мууска сатаан тирэммэккэ халтарыйан сырылаан иһэн, умса барда. Атаҕар тура сатыыр эрээри, атахтара тиэрэ бара тураллар. Ыксаан, кынаттарынан тирэнэ сатаата. Көтөр да кыаҕа суох курдук буолла. Иккис кус итини көрдө быһыылаах, икки атаҕын иннигэр сараччы тэбэн, эмэһэтинэн олорон туормастаан иһэн, тохтоору умса барда да, биир мончуугу миинэ түстэ. Соһуйан өрө халыкынайан көтөн тахсан эрдэҕинэ, түҥнэри ытан түһэрдим. Иккис куһум, соһуйда бадахтаах, иһинэн мууска олоро түстэ. Туһаайа тутаат, ытан бытарыттым. Куһум ойон тураат, кынаттарын төбөтүнэн эр-биир мууска даҕанан, кытыы диэки түөрэҥкэйдээтэ. Бу сырыыга ыксаабакка кыҥаан, олох биэрэккэ чугаһаабытын кэннэ «умса» ытан кэбистим. Бу кэпсээтэххэ уһун, дьиҥэр, кыл түгэнэ буоллаҕа. Көрбөтөхпүн көрөн, бастакы кустары бултаан долгуйан, үөрэн, табахпын хостообуппун билиминэ да хааллым. Ити олорон хаһан эрэ, ханна эрэ мууска түһэрэн кустаабыттарын туһунан омуннаах, көрдөөх кэпсээни өйдөөн кэллим. Онно эмиэ мууска түһэрэн ытан баран, мууһу алдьатан кэһэн киирэн ыланнар, кус түспэт буолбутун өйдөөн кэллим. Чахчыта даҕаны, билигин мууһу алдьатан кустарбын ылаттаатахпына, мантан түүн ол муустарым кыдьымахтара адаарыһан, хаарыан килэгир мууспун суох оҥорууһу. Онон сарсыардааҥҥа диэри кустарбын ылбакка сананным. Утаакы буолбата, эмиэ икки кус кэллилэр даҕаны, халтарыйа-халтарыйа түһүнэн кэбистилэр. Хоһулаары син балачча кэтэһэн баран, чыыбыспын тартым. Арай саам ньам курдук, эстибэтэ. Аа-дьуо автоматым затворун тардан көрбүтүм, мааҕын ыппыт ботуруонум уоһун иһигэр эпсэри сааллан сылдьар, бырахпатах. Дьэ, кыһыы. Өссө кыһытыан иһин, кустарым аа-дьуо хаамсан, олох хоһулаһан кэбистилэр. Быһах төбөтүнэн олуйан ыла сатаатым. Олох кэлбэтэ. Хайыахпыный? Саабын сэрэнэн ыстым. Кустарым олороллор. Дурдам кэлин өттүн алларанан тоҕо анньан, саам уоһун туппутунан таһырдьа сыылан таҕыстым. Чугас баар талахтартан биир көнө соҕуһу быһаҕынан быһа анньан ылан, ыраастаан, саам уоһунан уган эстибит ботуруоммун төттөрү анньан таһаардым. Дурдабар төттөрү сыыллан киирэн, илиим иминэн саабын хомуйдум. Кустарым олороллор. Дьэ, хайдах гынан ииттэн ытабын диэн боппуруос турда. Затворбун аа-дьуо астахпына, ыппата чуолкай. Инньэ гынан уоспар ботуруон уган баран, эмискэ затворун ыытан ытан көрөргө быһаарынным. Ити кэмҥэ олох хараҥаран да барда. Бэлэмнэнэн-бэлэмнэнэн баран затворбун ыытан «халыр» гыннарбыппар кустарым көтөн турдулар. Биирдэрин тиэрэ биэрэн түһэрдим, иккиһэ ханан да көппүтүн көрбөккө хааллым. Дьэ, кыһыы диэтэҕиҥ.

Ити түүн Сааһыттыын бэркэ ыппыппыт. Чыккый ааһар түүнүгэр түбэспиппит, быһыыта. Онон ыраас, килэгир мууска даҕаны кустар түһэллэрин илэ көрөн, бултаан олус астыммыппыт. Кэлин да итинник түгэҥҥэ хаста даҕаны түбэһэн бултаан турардаахпыт. Арба даҕаны, кус ыҥырар тэрилим туһунан кэпсээн иһэн халыйан хаалбыппын. Сааһыт Капитанын атааран баран, халыҥ тас таҥаһын таҥна-таҥна миигин кытта рациянан кэпсэтэ олордоҕуна, эмискэ моонньоҕоттор саҥарсыбыттар. Сааһыт миэхэ этээт, хаптас гына түспүт. Моонньоҕоттор чуп-чугас айманаллар үһү. Сааһыт истэ сатаан баран, сэрэнэн дурдатыттан тахсан көрө сатаабыт даҕаны, тугу да көрбөтөх. Интэриэһиргээн турбут. Арай кустара ханна эрэ аллара саҥарсаллар. Төҥкөс гынан иһиллээбитэ, бэйэлээх бэйэтин сиэбин иһигэр моонньоҕоттор саҥалара айманан олорор үһү! Тас таҥаһын таҥна олорон, алҕаска баттаан кэбиспит. Дьэ, муут-маат буолан араарбыт. Ол эрээри аҥаардас саҥардан долгуппута даҕаны үчүгэйэ бэрдэ.

Гашпай

Быраат Гашпай аҥаардас булка мүччүргэннээх, көрдөөх сырыыларын туһунан сыалай сэһэн суруллуон сөп. Бастаан утаа, куоракка көһөн кэлэн баран, олорор дьиэтигэр табыллыбакка, эрэй бөҕөтүн көрсүбүтэ. Сылга биэстэ-алтата көһөрө. Көһүү уот турбутугар тэҥнээҕин бары да билэн эрдэхпит. Ол да буоллар «сынтарыйан» хаалбакка, иннин диэки дьулуруйан, билигин бас билэр дьиэлэнэн-уоттанан, даачаланан, куорат биир мааны ыала.

Булка-алка кыра эрдэҕиттэн сыстаҕас. Ол эрээри, сиртэн сиргэ, дьиэттэн дьиэҕэ көһө сылдьар буолан, саа докумуонун хомуйсубакка, өр кэмҥэ саата суох эрэйдэммитэ. Бултуур баҕата бэрдиттэн, билэр дьонуттан саа, саппыкы уларсан, куска, куобахха барсара. Кини хайа даҕаны хампаанньаҕа биир тылы булар, ытарынан, булка көҕүнэн, барытыгар ылсан иһэринэн тута сөбүлэтэр.

Бастаан утаа биир дойдулаахтарын, бииргэ үөрэммит уолаттарын кытта хампаанньа тэринэн, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэн, үлэҕэ, булка бэркэ ылсыбыттара. Сиргэ сылдьар анал массыына, уу мотуора атыылаһан, биир кыахтаах хамаанда этэ. Салайааччылара диэххэ дуу, Юрий Юрьевич Гоголев диэн эдэркээн бэйэлээх биир дойдулаахпыт баара. Юраны кытта хаста даҕаны булка бииргэ сылдьыбыппыт. Ытарынан, көтөр-кыыл майгытын билэринэн, сырыыта дохсунунан сөхтөрөрө. Күлэн-оонньоон, кэпсээн-ипсээн, хааман-сиимэн дьоруоланнаҕына, киниттэн бары астынарбыт. ¥лэҕэ, олоххо тардыһыыта муҥура суоҕа. Дьиэ кэргэнигэр, аймахтарыгар, табаарыстарыгар, доҕотторугар олус бэриниилээх хаарыаннаах эдэркээн уол ыалдьан, күн сириттэн күрэммитэ. Онтон ылата ити хампаанньа сыыйа ыһыллан хаалбыта…

Гашпай биһиэхэ кыра быраат буолан, анал ыҥырыынан бултаһа өрүү барсар. Кэпсээн-ипсээн, ыллаан-туойан, барытыгар «ээҕи» кытта сылдьарын уолаттар сөбүлээбиттэрэ. Хайа, уонна, кини курдук илбистээхтик диэххэ дуу, сири-уоту аһатааччы, алҕааччы аҕыйах буолуо. Сорох ардыгар, дьээбэлэнэн, «көрүүлэнэн» да ыллаҕына көҥүлэ. Аны муусукаҕа сыһымах, ырыа айар дьоҕурдаах буолан, көтөр саҥатын үтүктэн ыҥырар тэриллэри олус үчүгэйдик настройкалыыр. Аныгы үйэ киһитин сиэринэн, интэриниэт нөҥүө кус-хаас саҥатын истэн олорон ол тэриллэри бэрэлиир. Бэйэтэ куһу-хааһы сатаан ыҥырарын туһунан этэ да барбаккын. Бэл, дурдаҕа олорон Гашпай мээтиргээн, чурустаан бардаҕына, кус киирдэ диэн кирийэ түһэрбит. Оттон хааһы ыҥырарынан ыҥырыкка сылдьар киһи буоллаҕа. Сааны, ботуруону, уопсайынан, булт тэриллэрин билэринэн биир тарбахха баттанар.

Быраат аатыран сүүрдэҕэ-көттөҕө, элбэхтик харбаан киирэн кус таһаардаҕа, куобах үүрдэҕэ. Кутаа отто охсон, чэй өрдөҕө. Кэлин төрөппүт уолаттарбыт улаатан бииргэ сааланар буолуохтарыттан Гашпай «быраат» диэн тылы, кини аннынан бырааттар баар буолбуттарынан, уларытарбытыгар этиммитэ. Хаадьы, күлүү-оонньуу быыһынан, ити «аптаах» тылы улахан көрүү кэнниттэн устуох буолан тылбытын биэрбиппит. Дэлэҕэ даҕаны Босс: «Гашпайы урут бэйэбит ыҥыран, булка илдьэ сылдьар этибит. Билигин киһибит улаатан, ситэн-хотон, бэйэбитин бултатар киһи буолла. Онон улахан сиэри-туому толорон, «быраат» буоларын тохтотуохха», – диэн улаханнык астыммытын биллэрбитэ.

Гашпай көрө элбэх буоллаҕа. Халымаҕа барыыттан хаста да хаалбыта. Онтон биир үтүө күһүн, кус көҥүлүн бэлиэтиир дьоро киэһэҕэ, Гашпай аны саас андыга барсара «ыйдаҥарбыта». Киһибит үөрүүтэ балысхан этэ. Ити итинэн ааһан, кус булда түмүктэнэр бүтэһик күнэ үүммүтэ. Эмис кус лапсалаах миинин сыпсырыйа олорон, аны күһүҥҥү, кыһыҥҥы булка тэриниини, ханна, хас буолан барыыны кэпсэтии буолла. Хайдах даҕаны эргитэ, уһаты-туора уурбут иһин, бары кыайан тайах булдугар батан барбаппыт. Эмиэ уочараттаһыы, сэрэбиэй. Гашпай, уол оҕото уон уһуктааҕа буолан, ситэн-хотон, эккирэтиһэн, буулдьанан ытар карабин сааны саҥа атыыласпыт кэмэ этэ.

Босс туран: «Гашпайы, саҥа тэргэннэммит киһини, уочарата суох чубуку булдугар илдьэ барыаҕыҥ», – диэбитин уолаттар биир санаанан ылыннылар. Арай Гашпайбыт үөрбэт-көппөт. Дьиҥэр, кини киһи үөрүүтүттэн, ыһыытаабытынан ойон туруохтаах этэ. «Дьэ, уолаттар, махтал буолуохтун улахан, дьоһун булка ыҥырбыккытыгар, – диэн киһибит санаатын үллэстэн барда. – Ол эрээри мин эһигини кытта ити булка сылдьыстахпына, аны саас Халыматтан матар буоллаҕым. Икки дьоһун булка уочарата суох киллэрбэккит чуолкай. Онон Халыманы талабын», – диэн киһибит чубуку булдуттан туос аккааһын биллэрбитэ.

Саас барахсан тиийэн кэлбитэ. Кус-хаас булда үмү- рүйэн, андыга барыы тэрээһинэ саҕаламмыта. Гашпай, чубуку, тайах булдугар сылдьыспатах буолан, Халымаҕа барсарга эрэллээх сылдьара.

Дьэ туран, Халымаҕа барыыны, ыҥырыылаах дьон кэлэринэн, эмиэ сэрэбиэй тардыыта, тарбах талаана быһаарар буолла. Бары муһуннубут. Потап, үбүлүөйдээх сыла үүммүтүнэн, быһа «билиэттэннэ». Атыттар сэрэбиэйдэһэн турдубут. Хайдах да гыммыт иһин, биир киһи миэстэҕэ тиксибэккэ хаалыахтаах. Ол суос-соҕотох билиэти Гашпай харбаан ылбыта. Күлүү-салыы, кыһыы диэн онно баара.

Гашпай дьолугар диэххэ дуу, Капитан үлэтинэн табыллыбакка, миэстэтин туран биэрбитэ. Инньэ гынан, Гашпай Халымаҕа баран андылаан, кустаан, олус астынан кэлбитэ. Хайа да сыллааҕар табыллан бултааннар, урукку рекортарбытын аһара түһэн, үөрүүлэрэ баһаам этэ.

Гашпай «билиэннэйэ»

Гашпай тыҥырахтаах көтөрү иитиэн, булка туһаныан олус баҕарар. Ити кини кыра оҕо эрдэҕиттэн баҕа санаата. Кини тугу иитэ сылдьыбатаҕа баарай? Араас чыычаах бииһин, моҕотойу, турааҕы, хайаахтыыры, куһу, куобаҕы, куруолугу, бэл диэтэххэ, араанньы буолбут андыны! Билигин, төһө даҕаны куоракка олордор, түс-бас ыал буоллар, ити оҕо сааһын дьарыгын быраҕа илик. Оннооҕор уопсай дьиэ биир хоһугар оҕотунуун, кэргэниниин олорон, куобах, куруолук, бэл диэтэххэ, курупааскыны, кыһыннары куһу иитэрэ. Ол быыһыгар эмиэ да чарапаахылаах буолара. Олох кып-кыра куобах оҕотун кыра оҕолуу суосканан эминньэхтээн, бороохтуйбутун кэннэ даачаҕа таһааран, биир күһүн бэртээхэй идэһэлэммитэ. Оҕуруот аһын талбытынан, онно эбии подсолнух отунан аһаабыт куобах уойбутун илэ харахпытынан көрөн сөхпүппүт.

Булт кэнники быраабылатыгар олоҕуран, подсадной куһу иитэн боруобалаан турардаах. Биир саас кустуу сылдьан атыыр моонньоҕону хойобуллаан, «билиэн» тутан ылбыта. Моонньоҕоммут даҕаны улаханнык бааһырбатах буолан, аһыыра-сиирэ. £ссө үөрэнэн, дьонтон, саа тыаһыттан улаханнык куттаммат курдуга. Киһибит куһун атаҕыттан быалаан, дурдатыттан аҕыйах хаамыылаах сиргэ хаптаһын ууран олохтообута. Куһа ууга устан киирэн аһыыр, суунан чомполонор. Быатын тардыалаатаҕына, тахсан хаптаһыныгар олороро уонна түүтүн-өҥүн ыраастанан барара. «Олох бартыһаан курдук, биир тылы саҥарбат. Ытыллара буолуо», – диэн күллэртиирэ. Биир сарсыарда куһун туппутунан тиийэн кэллэ: «Дьэ, уолаттар. Мааһын таптым. Бөлүүн «билиэннэйим» бэркэ бултатта», – диэн үөрэ-көтө кэпсээннээх буолла. Куһун хайдах маанылыан, таптыан билбэт буола үөрбүт. «Лаппа киэһэриитэ куһум ууттан тахсан, хаптаһыныгар олорунан кэбистэ. Дурдаттан тахсыбакка олорон, ууга киллэрээри араастаан үүрэ сатаатым, олох киирбэт. Ыксаан, билиэннэйи билиэннэй курдук, расстрелынан эҥин куттаан көрдүм. Нуул. Куһум олох кыһаллыбат. Итинник саатыы олордохпутуна, икки кус дурда кэннинээҕи кыра ууга халаачыктаабыттарыгар, эргийээри куһум быатын атахпынан күүскэ соҕус тардан, тоҕус айдааны таһаарда ээ. Хата, бэйэм соһуйаммын, хаптас гына түстүм. Ити кэмҥэ кэннибэр ааспыт кустарым эргийэ көтөн кэлэн, мончууктарга түһэн биэрдилэр. Ону бырастыы гымматым. Онтон олоро түһэн баран, быабын тардыалаатахпына, куһум бастаан куутургуур, ол кэннэ чурустаан барар. Арааһата, атын кустары көмөҕө ыҥырар быһыылаах. Дьэ, дьиибэ. Кэлэллэр ээ, олох түһүнэн кэбиһэллэр. Оттон кинилэргэ даҕаны «куттал», «көтүҥ», «өстөөх», «саһыҥ» диэн саҥалар бааллар ини? Инньэ гынан, бултатта ээ. Ол эрээри сарсыарданан, тоҥон дуу, биир хааннаахтарын таҥнаран дуу, санаата оонньоото быһыылаах. Кып-кыратык иһин түгэҕэр куутургуур буолан хаалла. Күөмэйэ бүтэн хаалбыт, кууран хаалбыта дуу, биллибэт. Аны ууга киирбэт, уу испэт. Айаҕалыы сатаан, айаҕын атытан уу кута сырыттым. Оччоҕо эмиэ чөллөрүйэр курдук буолар», – диэн кэпсээн «быара» суох ыыталаабыта. Өссө Гашпай ити сырыытыгар маҥан гынан баран саһархайдыҥы эриэннээх туох эрэ хаппыт диэн ааттаах куруолугун мэччитэ диэн илдьэ тахса сылдьыбыта. Онтуката, омук киэнэ буолан, кып-кыра. Улааппат үһү. Чахчыта даҕаны, саҥа бытыгыраан иһэр окко тахсан абыраммыта. Ол эрээри аһыыр остуолбут таһыттан арахпакка, ол-бу хоручуосканы, халбаһы хаҕын сиэн хочугуратара. Биирдэ, дьэ, итинник кус-куруолук баайдаах ньир бааччы олордохпутуна, кэрийэ сылдьар кусчуттар чэй иһээри тохтоон ааспыттара. Ол кэмҥэ куспут кыра хатыҥҥа бааллан утуйан олороро, оттон куруолукпут үөс диэки киирэн «дьаарбайа» сылдьара. Кусчуттар харахтара, ханна даҕаны сырытталлар, өрүү күөл диэки буоларын булчуттар бары бэркэ билэн эрдэхтэрэ. Ол сиэринэн, чэй иһэ олорбут ыалдьыппыт, куруолукпутун араанньы куска холоон, саатын көрдөөн холоруктана түспүтэ. Онтон соһуйан, баалла сытар куспут тилигирии мөҕүстэ. Дьоммут ону көрөн, олох тылларыттан маппыттара. «Ээ, ити куруолугунан куһу тартарабыт», – диэн Гашпай өссө арыы кутан биэрбитэ. Ыалдьыттарбыт чахчы даҕаны сөхпүттэрэ. Өлүү болдьохтоох, киэһээҥҥи уонна сарсыардааҥҥы бултарбытын куурдаары, тэлгэтэн кэчигирэтэ сытыарарбыт. Оттон кинилэр олох мэлийэн, ыксаан кэрийэн бултуурга күһэллибиттэр этэ.