скачать книгу бесплатно
3. Рус теленең төрле мәгънәләренә татар телендәге төрле семантик төркем сүзләре туры килә: резать – 1) кисү (пычак белән кисү – резать ножом), 2) турау (бәрәңге турау – резать картошку), 3) яру (кабак яру – резать тыкву), 4) сую (каз сую – резать гуся) һ. б.
4. Рус телендәге төрле семантик төркем сүзләренә татар теленең күпмәгънәле бер сүзе туры килә: 1) знать – белү (много знать – күп белү), 2) уметь – белү (уметь читать – укый белү); 1) готовить – әзерләү (готовить пищу – ашарга әзерләү), 2) делать – әзерләү (делать уроки – дәрес әзерләү).
5. Рус сүзенең нинди дә булса бер мәгънәсенә татар сүзе үзе туры килә, барлык башка мәгънәләрен белдерү өчен алынма сүз кулланыла: цель – 1) максат, теләк (максатыбыз – яхшы уку – наша цель – хорошо учиться), 2) цель (цельгә ату – стрелять в цель); статья – 1) мәкалә (мәкалә язу – написать статью), 2) статья (закон статьясы – статья закона).
6. Рус сүзенең нинди дә булса бер мәгънәсен белдерү өчен алынма сүз кулланыла, барлык башка мәгънәләренә исә төрле семантик төркемнәргә караган татар сүзләре туры килә: 1) эффект (театрдагы тавыш эффектлары – шумовые эффекты в театре), 2) нәтиҗә, файда (азыктан нәтиҗәле файдалану – эффективное использование кормов), 3) тәэсир, йогынты (тамашачыларга тәэсир итү – произвести эффект на зрителей).
Төрле телдәге төп мәгънәләре бердәй лексик берәмлекләрнең специфик булуы аларның эчке мәгънәви мөнәсәбәтләрендәге үзенчәлекләр белән аңлатыла. Академик В. В. Виноградов бу хакта болай дип яза: «…сүзләрнең төп өлеше үзенең бәйләнешләрендә телнең үз системасының эчке мәгънәви мөнәсәбәтләре белән чикләнгән. Бу лексик (семантик) мәгънәләр бары тик мәгълүм бер төшенчәләр һәм аларны билгеләүче сүзләр белән бәйләнештә генә ачылырга мөмкин». Димәк, гадәттә, һәр сүзнең предмет белән нисбәттә торган мөстәкыйль лексик (төп номинатив) мәгънәсе булса да, аның өстәмә һәм күчерелмә мәгънәләре, нигездә, бары тик башка сүзләр белән бәйләнештә, ягъни контекстта гына ачыла. Бу – төрле телләрнең лексик берәмлекләре арасындагы тәңгәллекләрне билгеләгәндә һәм аларның характерларын өйрәнгәндә һичшиксез исәпкә алынырга тиешле мөһим кагыйдәләрнең берсе.
Тәңгәллекләр тапканда, контекстны төгәл исәпкә алу зарурлыгы бигрәк тә тәрҗемә процессында ачык чагыла. Күренекле тәрҗемә теоретигы А. В. Фёдоров әйткәнчә, «…чынлыкта тәрҗемә бервакытта да оригиналның билгеле бер сүзенә тәңгәллек буларак сүзлекләрдә (хәтта иң тулыларында да) теркәлгән берәмлекләр арасыннан сайлап алу белән генә чикләнми. Тәрҗемә эшендә күп очракларда сүзлектә исәпкә алынмаган сүзләрдән файдаланырга туры килә, чөнки сүзлек теге яки бу сүзнең башка сүзләр белән бәйләнешкә кергән һәм ул сүзнең эчтәлеген бик нык үзгәртә торган барлык конкрет тезмәләрен алдан күреп бетерә алмый».
Бу фикер русчадан татарчага тәрҗемәләрдән алынган мисаллар белән ачык раслана. Матур әдәбият, мәгълүмат чаралары һ. б. жанр тәрҗемәләрендә ике тел лексик элементларының мондый тәңгәллекләре бар: аларны беренче карашка тәңгәллек дип уйларга да кыен һәм бернинди сүзлектән дә табып булмый. Хәлбуки алар һич кенә дә тәрҗемә хаталары түгел, бәлки телләр арасында, киң контекстны исәпкә алып, лексик-семантик тәңгәллекләр урнаштыру нәтиҗәсе.
Мисаллар:
Я занимался у Олега Курешова – Мин Олег Курешовта укыдым (заниматься – уку).
С начала учебного года в неё записалось 370 человек. – Уку елы башында 370 кеше укырга кергән иде (записаться – укырга керү).
Девочку помог поднять. – Кызны үстереште (помочь поднять – үстерешү).
Робкий свет месяца – тонык ай яктысы (робкий – тонык); сытый конь – көр ат (сытый – көр); болезнь повторяется – авыру яңара (повторяться – яңару); старая школа – иске мирас (школа – мирас).
Телләрнең үзенчәлекле булуы сәбәпле, аерым гына алганда мәгънәсен билгеләү мөмкин булмый торган кайбер татар һәм рус сүзләре арасындагы тәңгәллекләрне бары тик контекстта гына табарга мөмкин. Мәсәлән, рус телендә хатын дигән татар сүзенә тәңгәллек контекстка таянып кына билгеләнә, чөнки бу сүз, нинди сүз белән бергә килүенә карап, жена мәгънәсен дә, женщина мәгънәсен дә белдерә. Рус телендәге брат, сестра, идти кебек сүзләрне татарча биргәндә дә шулай эшләнә, чөнки аларның да мәгънәләре контекстта гына ачыклана.
Тәрҗемә процессында бер телдәге сүзгә икенче телдә мәгънә һәм стиль ягыннан һәрвакыт туры килә торган даими тәңгәллекләрдән файдалану мөмкинлеге аз була. Даими тәңгәллек төшенчәсе лексиканың кайбер катламнарына: терминнарга, ай, көн исемнәренә, кайбер туганлык атамаларына, хайван, эш кораллары исемнәренә, зат алмашлыкларына һ. б.га карата гына кулланыла.
Күпчелек очракта сүзнең мәгънәсе мөстәкыйль булмый: ул оригиналда да, тәрҗемәдә дә контекстка (җөмләгә, абзацка, бүлеккә һ. б.) бәйле һәм шунда гына ачыклана. Шунлыктан теге яки бу сүзне бер телдән икенче телгә тәрҗемә итү һәр очракта аерым хәл ителә: бирелгән сүзнең мәгънәсе оригинал контекстына нигезләнеп билгеләнә һәм аңа тәңгәллек тәрҗемә теле контекстын исәпкә алып табыла. Тагын шунысы бар: оригиналның бер сүзе ике яки берничә сүз белән һәм, киресенчә, ике яки берничә сүзе бер сүз белән дә тәрҗемә ителергә мөмкин. Кайчакта оригинал сүзе, алдагы тексттан аңлашылмаганлыктан, тәрҗемәдә төшереп тә калдырылырга яки алмашлык белән бирелергә һәм, киресенчә, оригиналда булмаган очракта да тәрҗемә телендә теге яки бу сүз өстәлергә һәм оригиналдагы алмашлык тәрҗемәдә исем белән алмаштырылырга мөмкин.
Телләр арасында даими лексик эквивалентларның сирәк очракларда гына табылуы түбәндәге сәбәпләр белән аңлатыла:
1) телләрнең сүзлек составлары күләмнәре буенча бертөрле булмый;
2) сүзләрнең зур күпчелеге барлык телләрдә дә күп мәгънәле һәм төп мәгънәләре буенча бер-берсенә туры килә торган сүзләрнең мәгънә күләмнәре төрле телдә төрлечә: сүзләр бу билгеләре (мәгънә күләмнәре) буенча милли үзенчәлеккә ия. Лексик-семантик системаның милли үзенчәлеге шунда чагыла: мәгънәсе буенча тәңгәл сүзләр төрле телдә төрле урын алып торалар, бертөрле функция башкармыйлар һәм, димәк, абсолют бер мәгънәле булмыйлар;
3) билгеле бер мәгънәләре буенча үзара тәңгәл сүзләрнең сөйләмдә башка сүзләр белән бәйләнеше төрле телдә төрлечә, ягъни гомуммәгънәләре белән эквивалент саналган сүзләр фразеологик бәйләнешләре буенча тәңгәл килмиләр.
Менә шушы факторлар тәрҗемәдә еш кына оригиналга сүзлек буенча туры килә торган сүзләрдән файдаланырга мөмкинлек бирми. Әйтик, төп мәгънәсе кайнар сүзенә туры килә торган горячий сүзенең мәгънә күләме кайнарның мәгънә күләме белән бертөрле түгел. Горячийның башка сүзләр белән бергә килү мөмкинлекләре дә кайнар сүзенең башка сүзләр белән бәйләнешкә керү мөмкинлекләреннән аерыла. Шунлыктан горячая вода сүзтезмәсендә бу сүз кайнар дип бирелсә, горячие аплодисменты да көчле кул чабулар дип тәрҗемә ителә. Монда, димәк, рус теленең горячий сүзе кайнар мәгънәсеннән һәм сүзлектә теркәлгән башка мәгънәләрдән тыш көчле мәгънәсен дә бирә һәм кул чабулар мәгънәсендәге сүз белән дә янәшә килә ала. Татар телендәге кайнар сүзе бу очракта көчле мәгънәсен бирми һәм кул чабулар белән табигый мәгънә бәйләнешенә керә алмый.
Русча-татарча сүзлекләрнең берсендә дә живой сүзенең эквивалентлары арасында чын сүзен очрата алмыйсың. Тәрҗемәдә исә мондый хәлне күрергә мөмкин: живые цветы сүзтезмәсе татарча тере чәчәкләр түгел, чын чәчәкләр. Бу мисалда да без живой һәм тере сүзләренең, бер яктан, мәгънә күләмнәре, икенче яктан, башка сүзләр белән бәйләнешкә керү мөмкинлекләре төрле булуын күрәбез.
Жирные буквыны – калын хәрефләр дип, глубокая благодарность – зур рәхмәт, целая трагедия – чын фаҗига, возрастать значением – әһәмияте арту, тонкое делоны катлаулы эш дип тәрҗемә итү һәм башка йөзләгән мисаллар шуны ачык раслый: тәрҗемәдә еш кына оригиналның аерым сүзләренә тәңгәллек булып аларның сүзлекләрдә теркәлгән гадәти эквивалентларыннан ерак торган сүзләр хезмәт итә. Шулай булгач, тәрҗемә процессында бер телдәге сүзнең лексик һәм стилистик мәгънәсен икенче телгә бирү турында сөйләгәндә, гомумән, теге яки бу сүз, изоляцияләнгән сүз күздә тотылмый. Аерым сүзне тәрҗемә итү мәсьәләсе конкрет, тар һәм киң контекстка нигезләнеп хәл ителә. Тәрҗемәче тәрҗемә теленең сүзлек составыннан оригинал сүзләренә аеруча туры килерлек сүзләрне аларның үзара бәйләнешен, бөтен җөмләне яки тагын да зуррак контекстны күздә тотып сайлап ала. Тәрҗемә эшенең иҗадилыгы, тәрҗемәченең сүз сайлау осталыгы билгеле дәрәҗәдә менә шушы хәл белән бәйләнгән дә инде.
Русчадан татарчага тәрҗемә практикасындагы күп кенә хаталар нәкъ әнә шул лексик-семантик системалардагы милли үзенчәлекләрне исәпкә алып бетермәү аркасында килеп чыга. Еш кына тәрҗемәчеләр оригинал сүзләренең тәңгәллекләре буларак сүзлекләрдә теркәлгән, ягъни билгеле, гомумкабул ителгән эквивалентлар белән генә эш итәләр, оригинал мәгънәсен контекстка карап ачыкламыйлар, икенче телдә аны белдерерлек сүзне, аның башка сүзләр белән бәйләнешен исәпкә алып билгеләмиләр. Шуның аркасында тәрҗемә теле кайчак үзенчәлекле, кытыршы, ясалма булып чыга.
Бу уңайдан сүзгә-сүз яки механик тәрҗемә төшенчәсен ачыклап китү әһәмиятле. Сүзгә-сүз тәрҗемә, исеменнән күренгәнчә, оригиналны тәрҗемә теленә сүзгә-сүз күчереп бару белән генә билгеләнми. Монда бәла сүзгә-сүз тәрҗемә итүдә түгел, сүзләрне дөрес тәрҗемә итмәүдә. Тәрҗемәче бу очракта сүзлек составыннан оригинал мәгънәсен аеруча тулы бирерлек чара эзләп тормый, бәлки башына беренче килгән яки сүзлектә теркәлгән эквивалент белән генә эш итә. Әйтик, татар телендә глубокийның төп мәгънәсен тирән сүзе бирә, һәм ул аның эквиваленты буларак сүзлекләрдә дә теркәлгән. Механик рәвештә эшләүче тәрҗемәче глубокийның башка мәгънәләре дә булуы мөмкин һәм, аларны төгәл белдерү өчен, татар телендә тирән сүзеннән башкалары да кирәктер дип уйланып тормый, һәр очракта да шул бер сүз белән эш итә. Нәтиҗәдә елга, диңгез, кое, чокыр һ. б. гына түгел, кайгы да, шатлык та, ихтирам да, рәхмәт тә, канәгатьләнү дә, мәхәббәт тә, игътибар да һ. б. дистәләгән, йөзләгән төшенчәләр дә тирән булып чыгалар. Бу дөрес түгел, әлбәттә. Чөнки татар телендә кайгы, шатлык, ихтирам, рәхмәт, мәхәббәт, игътибар кебек төшенчәләрнең югары дәрәҗәләре зур, олы, кечкенә, көчле, нык һ. б. шундый сүзләр белән белдерелә.
Развитие, рост сүзләрен мәгълүмат чараларында күпчелек очракта үсү дип тәрҗемәләштерүдә дә механик эшләү чагыла. Мәсәлән, кайбер тәрҗемәчеләр инициативасы белән гарантияләр дә, саннар, җинаятьләр, бәяләр дә, руда чыгару да, журналларның тиражы да һәм тагын башка шундый күп нәрсәләр үсә. Мондый сүзтезмәләрдә татар теленең кагыйдәләре бозылмасын һәм мәгънәгә зыян килмәсен дисәң, гарантияләр ныгый, саннар арта, бәяләр күтәрелә һ. б. дияргә кирәк.
Оригинал сүзенә тәңгәллек сирәк очракларда гына табылмый. Андый хәл, нигездә, икенче бер халыкның көнкүрешендә яисә төшенчәләрендә булмаган җирле көнкүрешне белдерә торган сүзләрне тәрҗемә иткәндә була. Гомумтаралган күренешләрне, әйберләр, эшләр, хисләр, тойгылар һ. б.ны белдерә торган сүзләрне тәрҗемә итү, гадәттә, зур кыенлык тудырмый. Хәзерге милли телләрнең үсә баруы чорында бер телдән икенче телгә тәрҗемә итү, аерым алганда, оригиналның лексик чараларына тәңгәллекләр табу мөмкинлекләре арта бара. Мәсәлән, Совет властеның беренче елларында татар телендә кулланылган күп кенә чит тел сүзләренең хәзер тәңгәллекләре бар.
Телләрнең лексик-семантик системаларының милли үзенчәлекләргә ия булуы лексик чараларны тәрҗемә итү эшен катлауландыра. Тәрҗемә процессында ике тел сүзләре арасында төрле характердагы мөнәсәбәтләр урнаша һәм тәңгәллекләр табыла.
Беренчедән, оригиналның бер сүзенә тәрҗемә телендә берничә сүз туры килә. Мәсәлән, голова татар теленә бер очракта баш, икенчесендә башлык, өченчесендә хуҗа, дүртенчесендә башлы кеше (вот это голова! – менә бу башлы кеше!), бишенчесендә акыл (человек с головой – акыллы кеше), алтынчысында ми (у него же нет головы – аның мие юк бит) һ. б. күптөрле сүзләр белән тәрҗемә ителергә мөмкин (без монда голова сүзе белән килгән фразеологик берәмлекләрне исәпкә алмыйбыз).
Икенчедән, оригиналның берничә сүзенә тәрҗемә телендә бер сүз туры килә: 1) переводить, 2) передавать, 3) воспроизводить, 4) воссоздать – тәрҗемә итү; 1) рождаться, 2) пробуждаться, 3) зарождаться, 4) возникать һ. б. – туу; 1) дыра, 2) отверстие, 3) пробоина, 4) брешь, 5) глазок – тишек; 1) есть, 2) кушать, 3) разъедать, 4) размывать, 5) подмачивать, 6) кусать – ашау һ. б.
Өченчедән, төп нөсхәнең бер составлы сүзенә – тәрҗемә телендә кушма яки тезмә сүз, кушма яки тезмә сүзенә бер составлы сүз туры килә. Структур яктан лексик чаралар арасында башка төрле тәңгәллекләр дә булырга мөмкин, әйтик, кушма сүзгә – кушма сүз, тезмә сүзгә – тезмә сүз һ. б. Мәсәлән: крикун – бушбугаз; ладонь – уч төбе; несбыточный – тормышка ашмаслык; мгновенно – күз ачып йомганчы; домработница – асрау; время от времени работать – эшләштергәләү; боеприпасы – сугыш кирәк-яраклары; однобокий – берьяклы.
Тәрҗемәдә оригинал сүзләренең мәгънәләре бозылу,
табигый булмаган, ясалма сүзләр куллану
Тулы кыйммәтле тәрҗемә принципларының иң әһәмиятле шарты – оригинал сүзен башка телдә дөрес бирү. Чыганак тел сүзенә зур саклык белән карап, тәрҗемә телендә аңа төп-төгәл туры килерлек тәңгәллек табу – оригиналның мәгънәсен һәм стиль үзенчәлекләрен тулы бирүдәге иң беренче таләп. Андый тәңгәллекне табуга исә югарыда сөйләнгәннәрне һәрвакыт истә тотып эшләгәндә генә ирешергә мөмкин. Русчадан татарчага тәрҗемә ителгән материалларда оригинал сүзенең мәгънәсен контекстка карап билгеләмәү, сүзлекләрдә теркәлгән эквивалентлар белән генә эш итү аркасында, беренчедән, мәгънә хаталары китә, икенчедән, авыр аңлаешлы яки бөтенләй аңлаешсыз, кытыршы әйләнмәләр, ясалма сүзләр барлыкка килә. Моңа мисаллар күп:
Сафин Илдарның һәм Әхмәтҗанов Альбертның мәкерле хәрәкәтләре барып чыкмый («Т. х.»); – Рейган, – диде ул шул ук программа буенча ясаган чыгышында, – мондый хәрәкәтләр өчен шәхси җаваплы, һәм ул аларны туктатырга тиеш («В. Т.»). Бу җөмләләрдә хәрәкәт сүзе дөрес кулланылмаган, ялгыш мәгънә нәкъ шуның нәтиҗәсендә килеп чыккан. Действие сүзенең берничә мәгънәсе бар. Шуларның берсе – кешенең гамәлләре, эшләре, икенчесе – физик җисемнәрнең, кеше әгъзаларының, бөҗәкләр һ. б.ның төрлечә хәрәкәтләнүе, нинди дә булса энергия сарыф ителү. Беренче мәгънә татар телендә эшләү, эш сүзләре белән, икенчесе хәрәкәтләнү, хәрәкәт сүзләре ярдәмендә белдерелә. Китерелгән җөмләләрдә действие беренче мәгънәдә – кешенең аңлы эше мәгънәсендә кулланыла, һәм аны татарчага эш сүзе белән (мәкерле эшләре, мондый эшләр өчен) бирергә кирәк иде. Тәрҗемәченең бу очрактагы хатасы – действие сүзенең контексттан аңлашыла торган мәгънәсен исәпкә алмауда һәм ул мәгънәне төгәл бирерлек сүз тапмауда.
Мәгълүмат чараларында да, башка төрле материалларда да дистәләрчә еллар буе кисәтү сүзе актив кулланылып килә. Бу – предупредить сүзен ялгыш тәрҗемә итү нәтиҗәсе.
Предупредить сүзенең дә берничә мәгънәсе бар. Берсе – кешене нәрсәдән булса да кисәтү, саклау, нәрсә турында булса да алдан хәбәр итеп кую. Мәсәлән, баланы, шырпы белән уйнамасын өчен, ут чыгу ихтималы барлыгы турында кисәтеп кую. Икенчесе – алдан күрелгән чаралар ярдәмендә нәрсәне дә булса, мәсәлән, берәр төрле авыруны булдырмый калу. Өченчесе – берәр хәл булганчы, нәрсәне булса да алдан эшләп өлгерү, мәсәлән, берәр вакыйга булганчы, тиешле әзерлек күреп өлгерү. Татар телендә бу мәгънәләрнең һәркайсын белдерерлек аерым чаралар бар. Ләкин кайбер тәрҗемәчеләр, күпчелек очракта сүзнең мәгънәләрен ачыклап һәм тиешле тәңгәллеген эзләп тормыйча, һәрвакыт бер сүз – кисәтү сүзе белән генә эш итәләр. Мәсәлән: Һава торышына бәйле чирләрне кисәтүдә төрледән-төрле физиотерапия процессларыннан да шәбрәк чара юк («В. Т.»); Төп максат – хокук бозуларны кисәтү («В. Т.»). Беренче җөмләдә чирләрдән саклануда, икенчесендә хокук бозуларны булдырмау дисәң, татарча дөресрәк булыр иде.
Учиться сүзенең мәгънәләре татар телендә уку һәм өйрәнү сүзләре белән бирелә. Әмма кайбер каләм ияләре бу хакта онытып җибәрә: Ниндидер яңа нәрсә белән шөгыльләнә башлаганчы, башта моңа укырга кирәк («В. Т.»). Тексттан аңлашылганча, монда сүз өйрәнү турында бара, димәк, өйрәнергә кирәк булырга тиеш.
Рус телендәге сократить сүзе кыскарту, киметү, азайту мәгънәләрен белдерә, һәм аларны татарча шул сүзләр белән бирергә кирәк тә. Ләкин соңгы вакытларда матбугатта һәр очракта да кыскарту сүзе кулланыла: Күп санлы хезмәткәрләрне кыскарта башларга мөмкиннәр («В. Т.») (дөресе – киметә (азайта) башларга мөмкиннәр); Мәктәпләр кыскаргач, авылда төпләнгән укытучы чит җирләргә чыгып китәргә мәҗбүр була («М. җ.») (мәктәпләр кимегәч яки азайгач кирәк); Шушы кыска гына вакыт эчендә Татарстан китап нәшрияты… (аз гына вакытта кирәк).
Армиягә чакырылгач исә, Айрат хыялына кабат якынайды («Ш. К.»). Монда сүз армиягә алыну турында бара, һәм җөмлә Армиягә алынгач… рәвешендә төзелергә тиеш иде.
Чара барышында … Президент академикларны … таныштырды («В. Т.»). Чара мероприятие сүзенең уңышсыз калькасы буларак күп урында ялгыш кулланыла һәм аңлашылмый да: ул һәр конкрет очракта тиешле тәңгәллек белән белдерелергә тиеш – әлеге очракта сүз Фәннәр академиясе утырышы турында бара һәм җөмлә дә Утырыш барышында… формасында булырга тиеш иде.
20 июнь көнне Лесхоз авылында театрлар сабантуеның өченчесе үткәрелде. Алдагылары Әлдермештә һәм Арчада булган иде («В. Т.»). Бу җөмләдә журналист ал белән артны бутаган. Сүз үткән сабантуйлар турында бара һәм аларны шулай үткәннәре яки элеккеләре дип әйтергә кирәк иде: алар берничек тә алдагы була алмый.
Камил Зыятдинов республика халкына социаль ташламалардан баш тартмаска чакырып мөрәҗәгать итте («Ш. К.»). Бу җөмләдә сүз халыкны өндәү турында бара, һәм текст та …халкына …баш тартмаска өндәп мөрәҗәгать итте рәвешендә булырга тиеш. Тәрҗемәчеләр, журналистлар, гомумән, күбесенчә өндәү урынына ялгыш чакыру (русча призыватьның уңышсыз калькасы) сүзен кулланалар.
Авыл җирлекләрен тотрыклы төстә үстерү – ил иминлегенең нигезе («В. Т.»). Монда җирлек ялгыш кулланылган: авыл җирен яки авылларны кирәк иде.
Мөслимә хатын-кызларының беренче пленумы… җанлы үтте («Ш. К.»). (Ни өчендер мөселман хатын-кызлары түгел, ә мөслимә хатын-кызлары?!)
Остаз министры Ли Куан Ю килгәнен хәбәр иткән идек («В. Т.»). (Кем була торгандыр ул остаз министры – аңлашылмый!)
Элек мондый шартларда шөгыльләнү өчен Финляндия, Швеция һәм Канадага барырга мәҗбүр булганнар («В. Т»). (Нәрсәне аңлатадыр шөгыльләнү бу очракта – аңлашылмый: аны конкретлаштырып язарга кирәк иде.)
…операция аркасында кан агышы тулысынча торгызылды («В. Т.»). Кемнеңдер кан әйләнеше (йөреше) туктап торган икән дип уйларга мөмкин, шуңа күрә кан йөреше дияргә кирәк иде.
Яшьләр хәзер аракыны шешә тамагыннан гына эчәләр («Т. х.»). Рус телендәге горло (горлышко) сүзен ялгыш тәрҗемә итү нәтиҗәсе: шешә авызыннан дияргә кирәк иде.
Татарстанның кече һәм зур елгаларында… (радио). Татарча кече (яки олы) елга булмый: кечкенә елгаларында дип әйтергә кирәк.
Мәгълүмат чараларында көн урынына һава сүзен куллану гадәткә керде. Бу – рус телендәге погода сүзен ялгыш тәрҗемә итү нәтиҗәсе: ул татарча һава (һава хәле) яисә көн дип тәрҗемә ителә. Саф татарча җылы көн, салкын көн формасы кулланылырга тиеш. Әмма монда туган тел нормасы бозыла: Декабрьдә җылы, җепшек һавалар да күзәтелә («Ш. К.») (җылы, җепшек көннәр дә була дип әйтелергә тиеш).
25 яшемдә инде минем беләгем, кул чукларым, аркам җитди имгәнгән иде («В. Т.»). Бу җөмләдәге кул чукларым – кисти рук сүзенең сүзгә-сүз тәрҗемәсе: татарча – кул бармаклары.
Подполье сүзе татарча, идән астыннан тыш яшерен сүзе белән дә белдерелә. Әмма каләм ияләре еш кына бу турыда онытып җибәрәләр: Идел буе районында ялган аракылар җитештерүче идән асты цехы табылган (телевидение). (Ә ни өчен яшерен цех түгел?!)
Күп журналистлар оригинал телендә тиешле мәгънә бер сүз белән белдерелгән икән, ул икенче телдә (тәрҗемә телендә) дә бары бер сүз белән генә бирелергә тиеш дип уйлый. Нәтиҗәдә аңлаешсыз, сәер сүзләр барлыкка килә. Бер телдәге һәр сүзнең мәгънәсен икенче телгә барлык очракларда да аерым сүзләр белән генә бирү мөмкин түгел, шуның өчен дә алар – төрле телләр.
Оригиналның бер сүзен берничә сүз, ягъни сүзтезмә белән дә тәрҗемә итәргә, кайбер очракта исә, аерым бер сүзне генә тәрҗемә итмичә, оригиналның берничә сүзен бергә алып (сүзтезмәне) тәрҗемә телендә бер сүз белән генә дә белдерергә туры килә. Әмма практикада бу әһәмиятле кагыйдәләр еш кына үтәлми. Мисалларга тукталыйк:
Халык үз бөеген зурлады («Ш. К.»). Татарча бөек (сыйфат) үзе генә исем вазифасын башкармый: ул, гадәттә, зат исеме белән бергә килә. Әлеге җөмләне дә Халык үзенең бөек кешесен (бөек шәхесен, бөек шагыйрен) зурлады (олылады) рәвешендә язарга кирәк иде.
Редакциягә дә көн саен берничә өлкәнебез шалтырата («В. Т.»). Өлкәнебез дип әйтү татар теле өчен табигый түгел: берничә өлкән кеше дияргә кирәк.
Чиста татар сыйныфы җитәкчесе Диләрә Нигъмәтуллина… («Ш. К.»). Монда чиста сүзе русча чисто татарский класс сүзтезмәсеннән тәрҗемә итеп алынган, күрәсең. Чиста сыйныф табигый түгел, татар балалары гына укый торган сыйныф җитәкчесе дип әйтелергә тиеш.
Торак-төзелеш, газлаштыру өлкәсендә башкарган эшләребез сөенерлек («А. оф.»). Бу җөмләдәге газлаштыру сүзе – газификация сүзенең тәрҗемәсе, һәм ул татарча сәер яңгырый, аңлашылып та бетми. Шуңа күрә аны газ кертү (газ үткәрү) рәвешендә әйтергә кирәк иде.
Тере табигатьне чамадан тыш саклауларын күргәч тә, ирексездән елмаясың («Ч.»). Мондагы тере табигать – живая природаның тәрҗемәсе, һәм ул татарча табигый яңгырамый. Аны тере сүзеннән башка табигать дип кенә атасаң да, мәгънәгә бернинди зыян килмәячәк: үле табигать булса, аны саклыйсы да булмас иде!
Һәлак булучыларның 50 сен тапканнар, шулар арасыннан 41 кешенең шәхесе ачыкланган («Т. я.»). Бу җөмләдәге шәхесе ачыкланган әйтелмәсен русчага тәрҗемә итеп карасаң гына аңларга мөмкин (установлены личности). Җөмлә саф татарча булсын өчен, аны 41 кешенең кемнәр икәнлеге (булуы) ачыкланган формасында төзергә кирәк.
Миндә әлеге фоторәсемне киндергә күчерү теләге туды («М. җ.»). Русча перевести на холост; киндер тукымага күчерү дисәң, аңлаешлырак булыр иде.
Мәгълүмат чараларында да, сөйләм телендә дә тере чәчәкләр дигән әйтелмә очрый. Бу – живые цветының сүзгә-сүз тәрҗемәсе. Аны, тере сүзеннән башка, ягъни чәчәк дип кенә әйтергә кирәк: татар кешесе өчен чәчәкнең тересе дә, үлесе дә юк, бәлки живые цветы мәгънәсендә кулланыла торган чәчәк, шиңгән чәчәк, ясалма чәчәк һ. б. гына бар.
Аларга төрле корылмаларны: күперне, заводны һәм башкаларны сакларга туры килә («Ш. К.»). Татарча башкалар сүзе кешеләргә карата кулланыла, монда исә башка нәрсәләрне дияргә кирәк.
Иң эссе айның (июль) уртача температурасы – плюс 21,7 градус… («В. Т.»). Бу җөмләдәге эссе – русча тексттагы жаркий (жаркий месяцтан) сүзенең тәңгәллеге, ләкин ул бу очракта дөрес кулланылмаган: 21,7 градус эссе түгел ул. Шуңа күрә әлеге җөмләдә иң җылы ай дияргә кирәк иде.
Бу тема беркайчан да картаймый («В. Т.»). Монда картаю сүзе ялгыш кулланылган, чөнки журналист бу очракта рус телендәге стареть тәңгәллегенең сүзлектә теркәлгән бер мәгънәсен генә кулланган, әлеге контекстта аның урынлымы-урынсызмы икәнлеген уйлап та карамаган. Дөресе – Бу тема беркайчан да искерми.
…кирпеч стенасын сүтеп эчкә узганнар да… («В. Т.»). Бу җөмләдә эчкә узганнар сүзтезмәсе – проникли внутрьның калькасы (татарча – эчкә кергәннәр).
Рус телендәге крупный сүзе зур һәм эре әйберләрне тәгъбир итә, ягъни крупный кайбер очракларда большой сүзенең синонимы булып та йөри: большой город – крупный город; большое предприятие – крупное предприятие. Әмма татар телендә зур – эре сүзен, эре зур сүзен алмаштыра алмый, чөнки, зур, кечкенә сүзенең антонимы буларак, гомумән, предметның зурлыгын белдерә; эре исә, вак сүзенең антонимы буларак, кагыйдә нигезендә, данәләп исәпләнә торган әйберләрнең зурлыгын белдерә. Димәк, крупный сүзенең мәгънәсе эре сүзенекенә караганда киңрәк: крупное зерно – эре орлык; крупный картофель – эре бәрәңге; крупный завод – зур завод; крупный город – зур шәһәр; крупный учёный – зур галим. Кайбер тәрҗемәчеләр, рус һәм татар телләренең бу үзенчәлеген исәпкә алмыйча, русча крупный сүзен татарчага эре дип тәрҗемә итәләр. Нәтиҗәдә татарча табигый булмаган әйләнмәләр барлыкка килә: эре дәүләт, эре предприятие, эре төзелеш, эре объект, эре шәһәр, эре завод һ. б. Ләкин әлеге сорауларга җавап бирүчеләр Япониянең мода һәм стиль буенча Көнбатыштагы эре илләрдән артта калуын да таныйлар («Ш. К.»). Көнбатыштагы зур илләрдән кирәк иде, әлбәттә, татарча эре һәм вак ил була алмый, бәлки зур яки кечкенә ил генә була.
Ә иң мөһиме – кешеләр арасындагы аралашу, милли бердәмлек. Боларның бәһасе юк («Ш. К.»). Бу текстта, беренчедән, стиль кытыршылыгы бар: арасындагы аралашу. Ләкин безнең хәзерге темага караганы һәм аңлашылмый торганы Боларның бәһасе юк җөмләсе. Ул алдагы җөмләдән ясалырга тиешле нәтиҗәнең капма-каршысын бирә: кешеләрнең бер-берсе белән аралашуының, милли бердәмлекнең бәһасе юк, ягъни кирәге, кадере юк булып чыга. Алай булырга тиеш түгел, әлбәттә. Хата – бесценный сүзен ялгыш, механик рәвештә тәрҗемә итүдә; бәһасе юк түгел, киресенчә, бәһасе чиксез (зур) булырга тиеш. Шул ук хата бу җөмләдә дә бар: Рафик абыйның куйган хезмәтенең бәһасе юк (радио). (Рафик абый хезмәтенең бәһасе чиксез (бик зур) кирәк).
Телебезнең лексик-семантик нормалары кайчакта сүзләрнең (татар теленең үз сүзләренең) ялгыш мәгънәдә кулланылуы аркасында да бозыла. Мәсәлән, без гомер-гомергә кече калибрлы винтовка дигән спорт коралын белеп, күреп яшәдек. Әмма беребезнең дә нигә кече калибрлы соң ул дип уйлаганы булмагандыр. Баксаң, кече сүзе бу урында бөтенләй ялгыш кулланыла икән ләбаса. Чөнки кече, олы сүзенең антонимы буларак, гадәттә, яшь ягыннан кимрәк (түбәнрәк) булуны аңлата: олы абыем, кече абыем, олы апам, кече апам һ. б. Димәк, кече сүзенең винтовкага бернинди мөнәсәбәте була алмый. Кече калибрлы винтовка атамасындагы кече сүзе мелкокалиберная винтовка терминындагы мелкий сүзен ялгыш тәрҗемә итү аркасында килеп кергән булса кирәк. Аның татарча дөрес исеме вак (яки кечкенә) калибрлы винтовка булырга тиеш.
Соңгы елларда телебездә иске яңа ел дигән сәер әйтелмә урнашып бара. Ул – рус телендәге старый новый год тәгъбиренең уңышсыз калькасы: яңа ел иске була алмый (аның русчасы да табигый түгел): Быел иске яңа елны Россия халкының 62 проценты каршы алырга җыена (радио) (дөресе – искечә яңа ел).
Атабай кешеләренең тормыш хәле, көнкүреше турында бик нечкәләп сорашты («Ш. К.»). …бик җентекләп сорашты булса, татарча дөресрәк булыр иде.
Бер сарыктан йон кыркып алу 2,4 килограммнан 4,9 килограммга кадәр артты (газета). Бу җөмләдә йон кыркып алу дөрес кулланылмаган: халыкта бу тәгъбир йон алу дип йөртелә. Аннары монда кадәр сүзе дә артык. Ул текстка рус телендәге до предлогын хәрефкә-хәреф тәрҗемә итүдән килеп кергән.
«Победа»да буаз сыерлар өчен тудыру бүлеге яхшылап ремонтланган (газета). Сыерларга карата тудыру сүзен куллану дөрес түгел, ул рус телендәге родильное отделение әйтелмәсен механик тәрҗемә итү аркасында килеп чыккан. Буаз сыерлар өчен бозаулату бүлеге дияргә кирәк.
Оригинал сүзенең мәгънәсен төгәл белдерү өчен кирәгеннән артык тырышу, ягъни хәрефкә-хәреф тәрҗемә итү еш кына мәгънәгә дә зыян китерә, туган телне дә боза. Бу хәл мәгълүмат чараларында да күренә. Газета-журнал битләрендә дә, радио-телевидение тапшыруларында да ассызыклау, билгеләп үтү, белдерү, күрсәтү кебек сүзләр бик күп кулланыла. Алар – подчеркнуть, отметить, заметить һ. б. сүзләрнең хәрефкә-хәреф тәрҗемәләре, туган тел нормаларына туры килмиләр, телгә ниндидер артык рәсмилек, ясалмалылык төсмере бирәләр. Аларның мәгънәләрен саф татарча дию, дип әйтү, дип сөйләү кебек сүзләр белән бирергә мөмкин.
М. Шәймиев, иң мөһиме – өйрәнүләрне тиешенчә үткәрү, дип ассызыклады («В. Т.») (дип әйтте яки диде кирәк).
Илсур Метшин, без зур батырлык эшләгән бабаларыбызны беркайчан да онытмыйбыз, дип белдерде («Ш. К.») (саф татарча – диде).
Менә бу җөмлә дә татар укучысы күңеленә ятарлык түгел: Рөстәм Мөрсәлимов, үзе тыйнак кына раслаганча, сугышта бернинди батырлык та кылмаган («Ш. К.»). Җөмләне Рөстәм Мөрсәлимов, тыйнак кына итеп, мин сугышта бернинди дә батырлык кылмадым, диде рәвешендә төзесәң, гади генә, әмма саф татарча җөмлә килеп чыгар иде (анда бернинди дә раслау мәгънәсе юк лабаса).
В. Зорин ассызыклаганча, күрәсе килгән икән («В. Т.») (ассызыклаганча – ясалма сүз).
– Авылыбыз кунакка ошады, – дип билгеләп үтте Кыязыйм Дебердиев («В. Т.») (диде кирәк).
Рус сүзләрен хәрефкә-хәреф, механик рәвештә тәрҗемә итү аркасында телебездә сәер, мәгънәсез шаблон сүзләр, әйтелмәләр барлыкка килә, һәм алар мәгълүмат чараларында да иркен кулланыла. Мәсәлән, кызганычка каршы, бәхеткә каршы әйтелмәләре дә шундыйлардан. Алар – рус телендәге к сожалению, к счастью сүзләренең уңышсыз калькалары, һәм аларда бернинди кызгану, бәхетле булу мәгънәсе юк. Аларны күбесенчә текстта төшереп тә калдырырга мөмкин. Әгәр дә инде мәгънәләрен белдерү бик мөһим икән, җөмләне үзгәртеп, ул сүзләрне башкача да белдереп була.
Закон кысаларында эшләгәнлектән, кызганычка каршы, кайчак бик җентекләп эшләргә туры килә («В. Т.»). Мондагы кызганычка каршы сүзен төшереп калдырсаң да, мәгънәгә зыян килмәячәк, җөмлә исә татарча табигый яңгырашлы булачак.
Әйтергә кирәк, к сожалению әйтелмәсен кызганычка каршы дип тәрҗемә итү гомумән дөрес түгел, чөнки анда кызгануга караганда үкенү (үкенеч) мәгънәсе күбрәк. Шуңа күрә к сожалению сүзе белән төзелгән җөмләләрне татарча шунысы үкенеч(ле) формасында тәрҗемә итү төгәлрәк булыр иде.
Оригинал теленең һәр сүзе тәрҗемә телендә аерым сүз белән бирелергә тиеш дигән ялгыш фикер еш кына татар теленең лексик-семантик нормаларын бозуга китерә.
Беренче елларда шалкан чәчеп үстергәннәр, ә соңга таба бөртеклеләр игә башлаганнар («Т.»). Монда бөртеклеләр сүзе рус телендәге зерновые сүзенең калькасы булса кирәк. Һәр сыйфат исемгә әверелми. Бу очракта да бөртекле культуралар яки иген дисәң, татарча булыр иде.
Мәгълүмат чараларында бик еш кулланыла торган эшчәнлек, эшчәннәр, хезмәтчәннәр, хезмәтчелләр сүзләрен алып карыйк. Алар – рус телендәге деятельность, труженик сүзләренең уңышсыз калькалары.
Деятельность – работа сүзенең синонимы. Әмма тәрҗемәче работа сүзен, курыкмыйча, эш дип тәрҗемә итсә дә, деятельность сүзен эш дип тәрҗемә итәргә кыймыйча, деятельность сүзенә ияреп, махсус сүз ясаган: деятельный – эшчән тәңгәллегенә таянып, эшчәнлек сүзен төзегән.
Яңа сүз ясау – бигрәк тә чит тел сүзенә нигезләнеп ясау – тыелган эш түгел, әлбәттә. Әмма бәла шунда: безнең кайбер каләм ияләре, яңа сүз белән мавыгып, туган телнең үз сүзләрен оныта, санга сукмый башлыйлар; эшчәнлек белән дә шул хәл. Аны кайбер язучылар урынлы-урынсыз куллана. Мәсәлән, күп эшләр эшләгән яки зур эшләр башкарган дип әйтәсе урында зур эшчәнлек күрсәткән дип яза газета: Ул мәгърифәт өлкәсендә дә зур эшчәнлек күрсәткән («Т. я.»).
Тырыш, эшчән кеше мәгънәсендә эшчәннәр, хезмәтчәннәр, хезмәтчелләр сүзләрен куллану исә туган телебезнең лексик-семантик нормаларын бозуга китерә: татар теленең сүз ясалыш кагыйдәләре буенча эшчән, хезмәтчән сыйфатларыннан исемнәр ясалмый: Безгә бик эшчән (хезмәтчән) кешеләр килде дип әйтеп була, ләкин Безгә эшчәннәр (хезмәтчәннәр) килде дип әйтелми.
Хезмәтчел сыйфаты да исемләшми: хезмәтчел кеше, хезмәтчел халык дип әйтеп була, ләкин кеше(ләр) мәгънәсендә хезмәтчел(ләр) дип әйтелми. Әмма кайбер журналистлар бу кагыйдәләр белән исәпләшеп тормый.
«Вахитов» исемендәге кооператив хуҗалык хезмәтчелләре шушы көннәрдә яшь производствочыларны армиягә озаттылар («Ә. т.»).
Бу көннәрдә ферма эшчәннәре, хуҗалык елын уңышлы төгәлләү өчен, барлык көчләрен куялар («А. оф.») (дөресе – ферма эшчеләре).
Шунысы үкенечле: туган телнең лексик-семантик нормалары бозылу күренешләре, очраклы яисә вакытлыча гына булып калмыйча, матбугат битләрендә дистәләрчә еллар буена ныклы урын ала бара. Шундыйлардан татар телендәге сүз ясалыш нормаларына туры килми торган сөтчелек (товарлыклы-сөтчелек) (фермасы), сарыкчылык, дуңгызчылык, савымчы кебек сүзләрне әйтергә була. Мәсәлән:
Бу сөтчелектә эшнең торышын бик үк дөрес бәяләмәсә дә… («Ә.т.») (Сөт җитештерүдә кирәк!)
Чөнки бу хуҗалыкларда сарыкчылык белән шөгыльләнүдән бөтенләйгә туктаганнар («Т. х.») (саф татарча – сарык асрау).
Узган елда дуңгызчылык фермасы төзелде («Т. х.») (саф татарча – дуңгыз фермасы).
Савымчыларның яше елдан-ел яшәрә бара икән («В. Т.») (саф татарча – сыер савучыларның яше).
–чылык/-челек кушымчасы, гомумиләштерү мәгънәсендәге исемнәргә ялганып, нинди дә булса һөнәрне белдерә торган сүз ясый: игенчелек (иген, төрле иген культураларын гомумиләштереп атый) диләр, әмма арышчылык, бодайчылык һ. б. дип әйтелми – бу татарча булмас иде; терлекчелек (терлек, төрле йорт хайваннарын гомумиләштереп атый), ләкин сыерчылык, кәҗәчелек, сарыкчылык һ. б. дип әйтелми. Сөтчелек тә татарча түгел. (Ярый әле майчылык, каймакчылык, итчелек, бәрәңгечелек, балыкчылык һ. б. сүзләр ясамыйлар һәм кулланмыйлар!) Теләсә кайсы сүзгә теләсә нинди кушымча ялгап, яңа сүз ясап булмый: татар теленең сүз ясалыш законнары, кагыйдәләре бар, һәм аларны бозарга беркемнең дә хакы юк!
Кайбер журналистлар яратып куллана торган савымчы сүзе дә саф татарча түгел (дөресе – сыер савучы), чөнки монда да татар теленең сүз ясалыш кагыйдәсе бозылган. Анализ ясап карыйк. Сау фигыленә -ым кушымчасы ялганып, (сыер) саву процессының нәтиҗәсен белдерә торган предмет (продукт) исеме ясала: савым (савылган сөт). Матбугат теленә таянып эш иткәндә, савымчы сүзе савым сүзенә -чы кушымчасы ялганып ясалган зат исемен белдерә (сыер савучы кеше). Әмма бу татар теленең сүз ясалыш кагыйдәсенә каршы килә: процессны белдерә торган сүзгә (фигыльгә) -ым кушымчасы ялганып ясалган предмет (продукт) исеменә -чы/-че кушымчасы өстәлеп, затны белдерә торган сүз ясалмый: керем (кер+ем), әмма керемче түгел; чыгым (чык+ым), әмма чыгымчы була алмый.
Яшьләрдән Корбанбикә Булатова, Нәфыйга Вәлиева да пешекче серләрен яхшылап үзләштергәннәр («А. оф.»). Бу җөмләдәге пешекче сүзе дә әдәби сүз түгел (дөресе – аш-су пешерүче).
Яңа сүз ясау белән бик сак булырга кирәк. Бу – бик җаваплы эш, һәм кайбер язучы яки журналистларның тота-каба бу өлкәдә яңалык күрсәтүе еш кына уңышсызлыкка китерә. Мәсәлән, соңгы елларда мәгълүмат чараларында сыем, агымдагы кебек авыр аңлаешлы яки бөтенләй аңлашылмый торган сүзләр кулланыла башлады:
