Дьыбардаах дьылҕа

– Ыых… – кэннигэр симик саҥаҕа эргиллибитэ уонна Дьоҕур уу-хаар баспыт, махталы этиэххэ айылаах ханнык да кыымы ыспат, өлбөөдүйбүт харахтарын өйдөөн көрбүтэ, хайдах эрэ олус аһынан, этин саастара аһыллан дьарылыы түспүттэрэ. Бу түгэҥҥэ киниэхэ санаа баттыга эбиллибитэ, туран эрэ, эмискэ, нукаай буолан хаалбыта. Дьоҕур, кини көрдөҕүнэ, хара таҥаһынан бүрүнэн олороро, тугунан эрэ дьөлө астарбыт курдук, дьигис гына түспүтэ, харахтарын бокуойа суох ньухханан барбыта. Онтон өйдөөн көрбүтэ, Дьоҕур кирдээх да буоллар, сырдык маайкалаах олороро, оттон баккыта, кырдьык, хараҥа этэ. «Ол иһин да, хараҕым ити туох буолан ыларый ээ, иирэрин дьүһүнэ дуу?» – диэн бэйэтиттэн ыйыппыта, уонна муодарҕаабытын дуу, соһуйбутун дуу дьүүллээн-дьүһүннээн билбэккэ турбута. Итинник турукка туран, үтүлүктэрин булбута, көстүө суохтаах көстүбүтүн курдук, олус диэн үөрбүтэ. Өйдөөн, чөмөхтөөбүт бакыаттаах бөҕүн ылбыта.

– Дьаабы… дьиикэй… – Харытыан, ити чуолкай соҕустук иһиллибит саҥаҕа эргиллибэккэ эрэ, тахсан барбыта. Ааны сабан таалан турбута: «Сордоох, өлөн хаалбат ини?!» – диэн баллыгыраабыта уонна олбуор аанын диэки хаампыта.

* * *

Харытыан тахсаатын кытта, үдүк-бадык турукка хам баттата сылдьар Дьоҕур, утаакы буолбакка, илиилэрин, атахтарын ууттан хостообута, олоппоһу халбарыччы аспыта. Уутун тэбэммитэ буолан баран, оронугар тиэрэ түспүтэ, төбөтүн туттаат уһуутаабыта, ынчыктаабыта, улаҕа диэки хайыһаат, утуйардыы оҥостубута.

Кыракый дьиэ толору оттуллубут оһохтон барылыы түспүтэ. Дьиэ сылаас тыына биллибитэ, уу чуумпу сатыылаабыта. Ол чуумпуну соҕотох лаампа симик уота оргууй бигиирдии сырдаппыта, тыыннаах киһи баарын биллэрэн, ынчыга нүһэрдик иһиллэрэ, хахсыйарын хаҕыс дуораана истиэнэҕэ охсуллаат, тарҕана барбакка, симэлийэн хаалара. Улахан тымныы түһэ да илигинэ, дьиэ истиэнэлэрэ туохтан эрэ хабыттан, иччилээх баҕайытык хаста да тыаһаан ылбыттара.

Дьоҕур утуйар-утуйбат икки ардынан түлэкэдийэрэ. Илиитин, атаҕын тарбахтара иһэлийэн хабыллыбытын, ол ыарыытын да билбэккэ, сылааска угуттанан, бэрт холкутуйан, туохха да кыһаллыа суохтук, токуруйуоҕунан токуруйан баран, истиэнэҕэ сүүһүн анньан сыппыта. Сотору утуйбута…

Олоҕунан оонньооботтор

Дьоҕур олоҕо күнтэн күнү эрэ барыырдыы, туох да былаана суох, буолар-буолбат түбүктэри эрэ тумнардыы, ол быыһыгар кимниин эрэ болдьоспутун, эт, арыы төлөбүрдээх, сороҕор харчы энньэлээх үлэтин бүтэрэ охсор тиэтэлинэн устара. Итинник кэмҥэ кини арыгыттан туттунара ээ.

Үлэ кэмигэр эбиэккэ арыгы хайаан да баар буолара. Ол күндүлээһин эбитэ дуу, эбэтэр сиэр быһыытынан остуолга ууруллара дуу?! Хайата да буолуо. Дьоҕур маннык түгэннэргэ нуормалаан иһэрэ, киэһэ өттүгэр бытыылка тобоҕун дьиэтигэр илдьэ барар адьынаттааҕа. Ону бары билэллэрэ уонна утарыласпыттара. Кини дьиэтигэр сылаа таһаарынара, ол кэннэ кинигэ ааҕара, туймаһыйбыт санаатын сайгыыра, ыраастыы да сатыыра. Оннук кэмҥэ «топпотум» дии санаабакка эбии көрдүү барбата, утуйара. Онон аҕыйах хонукка уоскуйбут, сэргэхсийбит курдук буолара.

Үлэ-хамнас хам ылбыт дуоспуруннаах түгэннэригэр арыгыһыт Дьоҕур уларыйара ээ. Арыгы киниэхэ кыыбаҕа буолан сыыллан кэлэрин, ону кини тоҕо эрэ үтэйэ сорумматын муодаргыыр дьон суох буолбатах этэ. Тоҕотун билиэх баҕалаах үгүһэ. Ол эрээри ким даҕаны билбэт этэ, аны кэлэн биллэр үһүө! Дьиҥинэн баран эттэххэ, аһыы астан тэйиэххэ сөбө. Оннук өйү-санааны үгүстэр булан ылаллара эрээри, ол ситэ силигилээн барара кимиэхэ даҕаны наадата суоҕа…

Дьоҕур олоҕо биир мээрэйинэн устара, дьыбардаах аартыгынан айанныыра: күн-дьыл баранан, кэм-кэрдии устар уулуу улгумнук ааһан иһэрэ, чэгиэн эт-сиин эмэҕирии ыллыгын батыһара, кыах-кыамта сииктии симэлийэр ситими миҥэ оҥосторо, өй-санаа быһытталанар тэтимэ сыллата ахсымырара, буомуруу диэки тиэтэйэрэ.

Быыһа-арыта биллибэт, ситимэ-сыдьаана сатаан таайыллыбат, туох да үтүө диэки чарапчылана сатаабат олох быһыттаҕас утахтарын кытта арыгы өрүү утахтарын куодарыһара, сиэттиһэрэ, арахсыспат аргыс буолан батыһара.

Арааһа «аргыс» диэн этэр алҕас буолара буолуо. Ол ас кэнникинэн сирдиир харах, ыйар ыйаах, хамсатар күүс буолар кыаҕын толору ылар аналлаах. Оннук буолуохтаах даҕаны. Куһаҕанын, дьаарын билиммэтэххэ, өйдүү сатаабатахха, онтон туорууру тобула сорумматахха, күннэтэ дэллэритэр быһыттаҕас майгыны былаах курдук өрө тута сырыттахха, айылҕа оҕотун сахалыы киэҥ ыраас санаата тууйулла түмүллэр, сатаан баайыллыбатах быалыы ыйылыннары тардыллар, хараҥа күлүк дьайа элбээн иһэр.

Ити барыта «аһыы утах» толоруохтаах, оҥоруохтаах анала ээ! Ону Дьоҕур сордоох өйдөөбөтөх муҥа, сатаан дьаһамматах, үтүөттэн бэйэтэ күрээбит эрэйэ, кыһалҕа кымньыытын көрдөөн булбут соро. Кини дьылҕа дьыбарын ат миҥэ гынан миинэн олох очурдаах быллараатын хас биирдии быраҕаттыыр, сахсыйар нэксиэтин хаһааҥҥа диэри тулуйуо биллибэт буоллаҕа. Күн-дьыл даҕаны муҥурдаах, бүтэр уһуктаах… Өйдөөбүт киһи ньии?!

* * *

Дьоҕур бу буолуон аҕыйах хонук иннинэ дьиэлээн иһэн, муус тиэйтэрээри, гарааска таарыйбыта. Үлэ күнэ бүтэн, техникалары хонук сирдэрин булларан, уолаттар бааллара.

Бу киэһэ тугу эрэ бэлиэтиир күннэрэ этэ. Түгэх кыракый хоско түөрт эдэр дьон «кучу-мачы» гына олороллоро: биир улахан бытыылка бүтэрэ чугаһаабыт, остуолга быһыллыбыт килиэп, халбаһы уонна балык кэнсиэрбэтэ, лиитирэлээх бааҥка быһаҕаһынан хойуу чэй, кырыылаах кыракый стопкалар үтүрүһэ чөмөхтөспүттэр. Кэпсээн дэлэй, күлүү-үөрүү, алларастаһыы үгэнэ быһыылааҕа.

Дьоҕур тыаһа суох сыбдыйан кэлэн, кыратык холуочук кэмигэр куоска курдук оргууй хамсанар үгэстээҕэ, аан холуодатыттан тайанан туран, обургу соҕус дорҕоонунан дорооболоспута: «Нохолоор, дорооболоруҥ!». Баар дьон эргиллэ түспүттэрэ. Кинилэр сирэйдэригэр-харахтарыгар соһуйбуттара биллэрэ, дьиктиргээн кылабачыйбыт харахтарын муҥунан көрбүттэрэ, тугу эрэ кэтэһэрдии айахтарын атан аллаһан, киирбит киһини одуулуу олорбуттара.

Киирбит киһи туора турар чуурка олоххо олорунан кэбиспитэ. Олохтоохтор ити икки ардыгар өйдөнө охсон ыалдьыты остуолга ыҥырбыттара:

– Тоҕо итиннэ туора олордуҥ, манна, остуолга чугаһаа, – диэбитэ саастаахтара Бүөтүр. Итини эрэ кэтэспит курдук, Дьоҕур туран кэлбитэ, тулатын көрүнэн олох мас көрдөөбүтэ. Эдэр киһи Элэс Сеня ойон турбута, мэлээриҥнии турар ыалдьыт олорбут чууркатын балачча чорбойор мутугуттан бобо харбаат, остуол аттыгар аҕалан уурбута.

– Хайа Дьоҕур, хайа диэкиттэн иһэҕин, ханналаатыҥ? Туох сонун? – диэн ыйытаат, тырахтарыыс Бүөтүр куруускаҕа арыгы куппута уонна утары ууммута. – Чэ, баалаама, мантан атын иһиппит суох.

– Туох диэн баалыамый, миэхэ иһит эрэ буоллун, барыаҕа, – диэт, күлбүтэ буолан, ымах гыммыта, куруусканы икки илиитинэн бобо туппута, уолаттары кэрийэ көрбүтэ. – Булууспун бүтэрэн, тиһэх буорун быраҕаттаан баран, бу иһэбин. Кырдьыы буолбут, нохолоор, ыарырҕаттым. Уон күнү быһа муҥнанным, эт-тирии баранна, – ити тыллары кытта эмискэ кэҕирдэн ыгдах гынаат, бөтөн барбыта, онтукатын атыҥыраан, моонньун имэрийэ олорбута.

– Хайаларыгар үлэлээтиҥ?

– Сиидэр Бээчэтигэр. Бэртээхэй дьиэни туттубут, олбуор-хаһаа да ол тэҥэ. Эдэр киһи диэтэххэ, үчүгэй туттунуулаах киһи эбит.

– Оо, ол киһи алдьархай буоллаҕа дии, – холуочуйуохча буолбут Сеня уол өрүкүнэйэ түспүтэ, астынарын биллэрэн: «Мээнэ киһи тэҥнэспэт киһитэ», – диэн түмүктээбитэ.

– Чэ, бээ ити хааллын. Бырааттаар, бастаан эһиги, эдэр дьон, доруобуйаҕыт туһугар иһиэххэ, онтон наадабын этиниэм этэ, – Дьоҕур бөтөрүн быыһыгар куруускатын өрө анньыбыта, сып курдук иһэ охсубута, халбаһылаах килиэби эмти ыстаан сиэбитэ уонна бөтөрүн хам баттаан, чэйи ыймахтаабыта. Уолаттар даҕаны бэрт улгумнук иһиттэрин кураанахтаабыттара.

– Наадаҕын үрүк-түрүк эрдэххэ этэн кэбиһэриҥ дуу, – Бүөтүр уопсай балаһыанньа хайдах буолуоҕун таайтаран, дьыаланы урутаппыта.

– Миэнэ диэн туох улахан дьыала буолуой… Иһэр мууһум тиэллиэ этэ, бэйэтэ да дуона суох, – уолаттар сирэйдэрин-харахтарын үөрэтэрдии эргиччи көрүтэлээбитэ уонна хоонньуттан биир кыһылы ороон таһаарбыта. – Мантан атын суох, бука диэн баалаабаккытыгар тиийэҕит, – диэн ыгдах гыммыта, остуолга иһити тыастаахтык уураат икки илиитинэн даллах гыннарбыта, күлэн үмүрүҥнээбитэ.

Кини үлэ кэннэ ситэ испэтэх буоккатын тобоҕун хоонньугар илдьэ сылдьара. Бу кыһылы Бээчэттэн көрдөөн ылбыта.

– Ас аата ас буоллаҕа дии, – саҥата суох олорбут Баһылай бу сырыыга бэрт улгумнук сэҥээрэрин биллэрбитэ.

– Оннук буолбакка, – эдэр киһи Элэс Сеня, аатыгар дьүөрэлии, ити тыллары сып курдук этиммитэ. Дьоҕур эп-эдэр киһи бу дьыалаҕа олус көхтөөҕүн бэлиэтээбитэ уонна саҥа улаатан эрэр киһини харыстаан атыҥыраабыта, сөбүлээбэтэҕэ. Кини этэр санаатын быһа түспүттэрэ:

– Дьоҕур, ол мууһуҥ хантан тиэллэрий? – диэн Бүөтүр ыйыппыта.

– Бээчэ уолтан ылыах буоллум. Кэнники кэмҥэ мууспун бэйэм ылбаппын, үлэм төлөбүрүгэр киллэттэрэбин.

– Сөпкө гынар эбиккин. Ол төһөнү тиэйэри ким ыйар? Биһиги сыалай сыарҕаны да таһаарыахпытын сөп, – Баһылай чуолкайдаһар наадатын эппитэ.

– Кырдьык оннук ээ. Биир сыарҕа сыыһын начаас буоллаҕа дии, – Сеня уол буолуохтаах үлэҕэ кыттыһа охсубута.

– Ол, мин соҕотох киһи иһэрим, туттарым биллэр ини. Ону, оттон, бэйэҕит көрөн, быһааран тиэйиэ этигит. Оччолооҕу быһаарбыт, тиэйбит дьон буолуоххут, – Дьоҕур төһөнү тиэйэллэрин бэйэтэ быһаара сатаабатаҕа, уолаттар дьоҕурдарыгар, сатабылларыгар эрэммитэ. Кырдьык да элбэҕи тиэйбит, сүкпүт-көтөхпүт дьон олордохторо эбээт.

– Сарсын киэһэ мин арыый иллэҥсийэрим буолуо, – Баһылай итини этээт, иһиттэри бэйэтин диэки хомуйа тардан ылан арыгы кутуталаабыта, ол кэннэ бэрт наҕыллык дьонноругар төннөрбүтэ, уостарын чорботон, үөһэ диэки олоотообута. – Сеня, эн миэхэ көмөлөһөрүҥ буоллар, – ыйытар дуу, дьаһайар дуу курдук этиммитэ.

– Чэ, итини, Баһылай быһаарыам диэтэ, – Бүөтүр астаах иһитин харбаан ылбыта. – Убайбытыгар көмөлөһөн буоллаҕа дии. Булууска угуллары учуоттаан тиэйээриҥ, уолаттаар. Сеня көмөлөһүөҕэ. Эдэр киһи наһаа ыарырҕаппат ини, – тугу эрэ эбии этиэх, ыйытыах курдук уолу балачча соҕустук утары көрбүтэ эрээри, тыл ыһыктыбатаҕа. Үрүүмкэтин өрө көтөҕөн утары ууммута, иһэн кэбиспитэ.

– Көмөлөһүмүнэ! – эдэрдэрэ иһитин хантас гыннараат, кыра ньуосканан балык кэнсиэрбэтин үрдүгэр түспүтэ. – Биһиги, эдэрдэр, кырдьаҕастарга көмөлөһөр ытык иэспит буоллаҕа дии, – ити кэннэ табыгаһа суох баҕайытык күлэн алларастаабыта, соннук улгумнук бүппүтэ, уоһун-тииһин соттуммута.

– Сеня, ким оҕото буолаҕын? – Дьоҕур уолу утары көрөн олорон эмискэ ыйыппыта.

– Кууһума уолабын.

– Ол иһин хайдах эрэ маарыннаттым ээ. Тугу үлэлиигин?

– Бакаа суох, – «тоҕо ону эмиэ ыаһыйаластыҥ, эйиэхэ онно туох нааданый?» диэх айылаах уол Дьоҕуру муодурҕаабыт харахтарынан тонолуччу көрбүтэ. – Тугу эмэ булан үлэлэниллиэ этэ, – диэн түмүктээбитэ, чэйин ыймахтаабыта.

– Ноо, арыгы иһэргин аҕаҥ билэр дуо? – олус туруору боппуруостаах буолан биэрбитэ уонна онно туох да эппиэти күүтэ барбакка, Дьоҕур бэйэтин санаатын этинэн барбыта. – Аҕаҥ арыгы испэт, үлэһит бэрдэ. Кини урут иһэ сылдьан баран, табыгаһа суоҕун өйдөөн тохтообута. Ол мин курдук буолуо дуо, сөпкө гыммыта! – иҥиэттэн балайда саҥата суох олорбута, атыттар кинини быһа түһэ сорумматахтара. – Эдэр киһи бу аска элэккэй соҕус быһыылааххын, үөрэҕин-көтөҕүн, тыл-өс даҕаны улгум, элэс курдуккун. Эдэр эрдэҕинээҕибин санатаҕын. Оттон мин дьылҕабын истэ, билэ сырыттаҕыҥ буолуо. Манна бары, ыттыын-кустуун билэллэр. Үчүгэй диэбэттэр, бэйэм да үчүгэй диэбэппин… – Дьоҕур тохтоон хаалбыта, бытыылкаттан арыгы куттубута, иһэн кэбиспитэ. Ол кэнниттэн икки илиитинэн иэдэстэрин бобо туппута сирэйин мырчыстыбыт тириитэ хормуоскалыы хомуллубута, ыйаастыбыт харахтара кылайаллар эрэ этэ, сүүһүн тириитэ халталаспыта. Оннук дьүһүн-бодо буолан олорон сөҥ, иччилээх баҕайытык: «Хайыахпыный, тиксибит аналым, булан ылбыт дьылҕам. Олоҕунан оонньоон кэллэҕим, аны кэлэн төннөр суол суох», – диэн илиилэрин араарбыт сирэйэ дьэбин уоһуйа түспүтэ, кытарбыта ааһан, сырдаабыт курдуга. – Ыл, арыгыта кутуҥ, аны кэлэн… – диэн тохтоон хаалбыта, хаастарын сабыччы түһэрэн, кыратык быктарбыт тылын уоһун ньимиччи туппута уонна уолаттары эргиччи көрүтэлээбитэ: «Чэ, бары этэҥҥэ эрэ буолуҥ. Чугас дьоҥҥутун харыстааҥ», – диэн арыгытын хантас гыннарбыта, аһыырҕаппыта буолбута уонна Элэс Сеня диэки хайыһан: «Нохоо, олоҕунан оонньооботтор, өйдөө», – бэрт дириҥник эҥсэн саҥа таһаарбыта.

Дьоҕур барыларын кытта эр-биир илии тутуһан баран, киирбитин курдук, аргыый сыбдыйан, сэрэнэн, үктэнэр сирин талан, хардыылаан тахсан барбыта.

– Кэм-кэрдии өйү-төйү булларар, сааһырыы – сааһылыыр диэн итини этэн эрдэхтэрэ, – Бүөтүр ыалдьыт тахсан барбытын кэннэ түмүк оҥорбута. – Оо, эрдэттэн итинник өйү өрө туппут киһи баар ини.

– Тугу эрэ элбэҕи саҥарыах киһи, туохтан эрэ көҥөммүт курдук, бэрт дөбөҥнүк тахсан барда дии, – Баһылай соһуйбутун биллэрбитэ. – Эрэйдээх олох итиччэлээҕи толкуйдатар буоллаҕа ээ. Санаа-оноо баттала төһө эрэ элбэх! Арыый да кэмҥэ, ороҥҥо соҕотох сытан, олоҕун сыымайдыыр бөҕө буоллаҕа, сордоох.

– Истэр тухары суламмыта-кэлэммитэ биллибэт ээ. Бүгүн быктарда. Мөлтөөн да эрдэҕэ, урукку Дьоҕур буолбатах. Сарсын мууһун быһаарыҥ, Баһылаай, – Бүөтүр Сеня уол диэки эргиллибитэ: «Сеня, чэ, кытаат, көмөлөс. Нохоо, кырдьаҕас, сор диэн тугун этинэн-хаанынан, өйүнэн-санаатынан билбит киһи тылын өйдөөтүҥ ини. Эйигин харыстаан ити тыллары быктарбыт буолуохтаах».

– Сеня, эн үөрэххин тоҕо быраҕан манна тиийэн кэллиҥ? – баччааҥҥа диэри тугу да саҥарбакка кулгаах эрэ буола олорбут, массыыната моһуоктаабытын ыһан кэбиспит таксист Ньикииппэр тыл быктарбыта.

– Кырдьык даҕаны, тоҕо? – аны Баһылай соһуйан, сэҥээрээччи буолбута.

– Ээ, сөбүлээбэтим, – чэй ылан испитэ буолла, килиэбин хоруоскатын эмти тутуталаан, айаҕар быраҕаттыы олордо. – Таах сибиэ зоотехник үөрэҕэр киирбит эбиппин. Бааһынайдар эрэйдээхтэр зоотехникка эрэ наадыйбаттар үһү. Бэйэлэрэ нэһиилэ олорон, хантан хамнас төлүөхтэрэй? Таах, сымыйа үөрэх эбит, – Сеня холуочугар тэптэрэн, быһаарыыта олус хабархай буолан биэрдэ. – Пахай доо, сельхозакадемияҕа үөрэммит оҕолор бары онно-манна, атыыга-тутууга үлэлииллэр. Идэлэригэр эрэ наадыйбаттар быһыылаах.

– Үрдүк үөрэх аата үрдүк үөрэх ини, доҕоор, ама, – Баһылай үөрэҕи сирбитин сөбүлээбэтэҕин биллэрбитэ.

– Бу уол эмиэ да сөпкө этэр эбит. Кырдьык даҕаны, зоотехникка эрэ наадыйбаттара буолуо. Ол аайы холкуос, сопхуос эстибитэ. Ол биир, икки ынахха наада үһү дуо?! – Бүөтүр уол этиитин долоҕойугар киллэрэн, ылыммыта.

– Ээ, пахай доҕоор, онно эрэ буолбатах, таах үөрэниэххэ эрэ диэн санаалаах наһаа элбэх. Үөрэххэ да кыһанар киһи ахсааннаах, – Сеня кэпсээнэ «халыҥаан» барда. – Хата, онно ас-үөл элбэх, кыыс да кырыы кырыытынан, эрийсии диэн үрдэ суох. Хампаанньа дэлэй.

– Нохоо, ол дойдуга үөрэммэккэ эрэ аһы, кыргыттары эккирэтэ сырыттыҥ дуо, ол? Бу аһылыкка сэргэхсийэриҥ сүрдээх эбит ээ, били, Дьоҕур эппитин кэннэ өйдөөтөххө, – Бүөтүр, дьэ, хараҕа аһыллыах, өйө чөллөрүйүөх буолла.

– Наһаа да оннук буолбатар, – Сеня ити икки ардыгар өйдөнө оҕуста, кыһыйбычча таах мээнэ тыллары быктарбытын билиннэ, холуочугун аһаран үөһэ тыыммахтаата, уһуутаан ылла. – Оттон ону сөбүлээбэккэ төннөн кэллэҕим дии, – хайҕабыл көрдүүр кэриэтэ тылласта.

– Дьэ, үөрэҕи сөбүлээбэтэх оҕо оччоҕо тугу гынаҕын? – Баһылай өс саҕа буолар кэриэтэ ыйытыктаах буолла.

– Бээрэ, эһиги туох ааттаах ити уолу сордоотугут? Өйдөөх-санаалаах киһи бэйэтэ биллэҕэ, сөп буолаарай диэн дьаһаннаҕа дии, – Ньикииппэр көмүскэһээччи буолла.

– Сөп буолан, – диэн Баһылай чахчы сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ. – Сеня, ийэлээх аҕаҥ кэтэстэхтэрэ, сарсын элбэх үлэ күүтэр, баран сынньан, – диэн аны үүрэн турда.

– Оҕонньор үлэтин күнэ, хачыгааркатыгар ини. Миэхэ эрэ наадыйбакка сылдьара буолуо.

– Кэбис доҕор, инньэ диэмэ. Биһиги оҕолорго, эһиэхэ, наадыйар бөҕө буоллахпыт дии, – уол саҥатын сөбүлүү истибэтэҕин, иһигэр киллэрбэтэҕин Бүөтүр итинник биллэрбитэ. – Ийэҥ соҕотох буоллаҕына, эйигин, улахан киһини өссө күүттэҕэ дии. Ыксаа, ыксаа, Сеня. Кэпсэтии манан бүппэт. Этэҥҥэ сырыттахха көрсүө, кэпсэтиэ, арааһы ыаһахтаһыа этибит.

– Чэ, бээ, барыым. Убайдарым тылларын истэр буоллаҕым дии, – диэн соччо сэниэтэ суохтук тылласта. Уол харахтара бытыылкаҕа хатаммыттарын өйдүү көрөн, Бүөтүр күөйэ саҥарбыта:

– Эдэр киһи ону-маны тобоҕолоһор, туох эрэ тиийбэтин ситэрэ сатаан иһэр туһунан санааланыма, – диэн «пахай даҕаны» диирдии дьиппиэн соҕустук саҥарбыта. – Кырдьаҕас дьон курдук буола сатаама, кыратык холуочуйбут да буоллаххына, ньамайданыма. Сып курдук таҥнан, элэс гынан хаал.

Элэс Сеня сукуччу туттан, бэрт бытааннык таҥнан, «бакааларыҥ» диэт, тахсан барбыта.

Хаалааччылар саҥата суох тобохторун испиттэрэ, ол кэннэ Баһылай кыһыл арыгылаах бытыылканы аһан мадьыктаабыта.

– Үөрэхтээхтэр, дьэ, элбээн эрэллэр. Аны үрдүк үөрэхтээх эрэ дьон киһилии киһи буолар үйэлэрэ үүннэ быһыылаах. Атын моторой-оторой өттүлэрэ тарай-марай аатыран иһэрбит буолуо. Төһө сөп эбитэ буолла?! Боростуой үлэһит син биир наада буолуоҕа, – Бүөтүр арыгы кимиэлиттэн уһуктубут дууһатын, битиргэччи тэппит сүрэҕин өрүкүйүүтэ уоста быһыытыйбыта, хаҥас ытыһынан сыҥааҕын өйөөн, бэйэтэ бэйэтигэр баллыгырыы олорбута.

* * *

Дьоҕур бүгүҥҥү үлэтин бүтэрэн астыммыта. Кини даҕаны бэркэ дьирээлэһэн туран бүтэрдэ. Үлэ үгүс сыратын ылан, улаханнык сылайбыт этэ.

Бээчэ үлэ бүппүтүнэн, ас бөҕөнү буһаттарбыта, махтал тылларын элбэхтик эппитэ, хатаҕалаан туран аһаппыта, манньатын биир буут убаһа этин дьиэтигэр илдьиэх буолбута, мууһуттан бэрсибитэ уонна харчы биэрбитэ.

Дьоҕур балачча аһаабыта. Бүгүн эт-сиин, куртах хойуу аска наадыйбыт курдуга, оттон арыгытыттан икки үрүүмкэни иһэн баран, тобоҕун сиэбигэр уктубута.

Кини дьиэтигэр тиийэн, сылаа таһааран, онно-манна аралдьыйбакка эрэ утуйар, сынньанар санаалааҕа. Ити санаатын бүгүҥҥү көрсүһүү, чуолкайдаатахха, эдэр уол арыгыга хараҕа сырдыыр, ымсыырар, сэргэхсийэр быһыыта ыһан кэбиспитэ. Араас киһини кытта төһөлөөх арыгыны испитэ буолуой?! Биир киһини атыҥырыы көрбүтэ, сэмэлээбитэ суоҕа. Ити ас эрэ үөрдэр-көтүтэр, ситимниир, кэпсэтиннэрэр курдуга. Ону кини сөбүлүүрэ, суохтуура даҕаны. Оттон бүгүн, туох эрэ имнэммитигэр дылы, атын санаа хантан эрэ өрө сүүрэн кэлбитэ. Арааһа, Кууһума барахсан оҕотун харыстыыра, бу оҕоҕо үтүө эрэ тосхойуохтааҕа Дьоҕурга эриллэ түспүтэ быһыылааҕа…

Дьиэтигэр кэлэн, таҥаһын устан, бытыылкатын остуолга уурбута, онтон сулбуччу хааман тиийэн истиэнэҕэ ыйанан турар хаартыскалардаах арааманы өр көрөн турбута, тугу эрэ баллыгыраабыта.

Оһоҕун оттубута. Оһох отторугар анаан оҥоһуллубут намыһах олох маска анаан-минээн олорон, табах тарпыта. Кини табаҕы дьиэтигэр эрэ тардар дьикти адьынаттааҕа, атын сиргэ тарпата. Оһоҕун үрдүгэр кумааҕы хоруопкаҕа сигарета куруук баар буолара. Ол «баҕайылары» сүрүннээн ыалдьыттар бүтэрэллэрэ, ону маҕаһыынтан атыылаһан, толорон иһэрэ.

Кууһума уолун Сеняны өйдөөн кэлбитэ, кини арыгыга олус үөрэрин-көтөрүн, эгди буоларын атыҥырыыра эрээри, сүбэһит буолбатын билэрэ. Кини дьиксиммит сибикитэ сымыйа буолуоҕун олус баҕарбыта. Оннук сибикини Кууһума, оттон, биллэ ини диэн уоскутуммута.

«…Ээ, онно мин тугум наадатай, соҕотох бэйэбин да кыайбакка сылдьан, аны дьону сэмэлээн кэбилэнэн бардаҕым үһү!» диэн мөҕүттүбүтэ…

Табаҕын тобоҕун уокка бырахпыта, остуолугар кэлэн ыстакаан кыра аҥаарынан арыгы куттубута. Таһырдьа тахсан терраса холодуопкатыттан эдьиийэ бэрсибит аҕыйах кырбас сыалаах убаhа этиттэн биири булан киллэрбитэ, оһох билиитэтиттэн салгыы оҥоһуллубут кирпииччэ холумтаҥҥа ириэрэ уурбута. Ирэрин кэтэспэккэ, тэһийбэккэ, ыстакааннаах арыгытын иһэн кэбиспитэ, ол кэннэ муустаах ууну «батыһыннарбыта».

Ситэ ирэ илик эти быһаҕынан бысталыы сатаабыта, сатамматаҕын иһин чохороон сүгэнэн быһыта сынньыбыта. Сүгэтин миэстэтигэр ууран эргиллэн иһэн, этэсиэркэттэн Далан «Дьылҕам миэнэ» кинигэтин тутан кэлбитэ. Арыгы куттан испитэ, сокуусканы балайда сиэбитэ. Тымныы сыалаах эт Дьоҕур оргуйар иһин сөрүүкэппитэ, уоскуппут курдук буолбута.

Ороҥҥо тиэрэ түһэн сытан, кинигэ бэлиэтэммит лииһин арыйан, «балтым көрсө кэлэр» диэн кэрчиктэн Далан балта Еля дьүөгэтинээн хаайыыга көрсүһэ кэлбиттэрин, ас аҕалбыттарын туһунан булан ылбыта: «… Камерам дьоно кыргыттар миэхэ аҕалбыт астарын үллэстэн үөрэ-көтө аһыыр кэмнэригэр, мин санаам букатын атын сиргэ баара – ол дьонум тустарынан этэ… Кинилэр кыһалҕалаах олохторун чэпчэтэрим, көмөлөһөрүм оннугар, кинилэри эбии кыһалҕаҕа түһэрдэҕим» диэн этэ.

Дьоҕур бу тыллары ааҕаат тохтоон хаалбыта, кинигэни түөһүгэр саба уурбута. Бу ыарахан тыллар тыыннара киниэхэ баттык буолбуттара, кинигэни ылан аттыгар ууруммута, ону кытта харахтарын уута икки иэдэстэринэн сүүрбүтэ.

«Аҕам муҥнаах эрдэ өлөн, мин арыгыһыт буолбуппун билээхтээбэтэҕэ, ийэм эрэйдээх төһөлөөх эрэйдэммитэ, мин көрбөппөр ытаабыта-соҥообута буолуой! Орто дойдуга төрөөн ийэбин, чугас дьоммун үөрдэр, үлэлээн иитэр, сиэннэрин биэбэйдэтэр оннугар итирэн, иирээки буолар дьүһүммүн, хабырынан хачыгырыыр дууһам хаһыытын, сатала суох салаҥ тылларбын, үөхсэр-кэмиринэр майгыбын эрэ көрдөрдөҕүм. Оо, дьэ, б… да баҕайы, дьиикэй да быһыы, бэйэмсэх бэдиктэн онтон ордук туох кэлиэй? Туох айылаах таҥнары кыраабыт дьылҕаны сүгэһэр гынан илдьэ сылдьабыный, эрэйдэнэбиний, тулабын муҥнуубунуй?! Абаккалаах олох, дьыбарынан дьааһыйар дьылҕалаах, төттөрү сүргүөхтэммит төлкөлөөх, оннун булбатах сибиэн буолан сырыттаҕым, оттон. Хайыамый, дь…», – диэн уһуутаабытынан оронуттан ойон турбута, ыстакааны толору арыгы куттан биир тыынынан киллиргэччи иһэн кэбиспитэ. Сирэйин бокуойа суох икки илиитинэн ньуххаммыта, баттаҕын тардыалаабыта уонна оронугар умса түспүтэ, ытаан ыгдараҥнаабытынан барбыта, ол быыһыгар хаһыытаан ылара…

* * *

… Сеня уол эрдэ уһуктан кэлбитэ айаҕа кууран хаалбыт этэ. Муустаах ууну санаабытынан ойон турбутугар төбөтө дьалкыйа түспүтэ, хараҕын олоҕун ким эрэ хам баттыырын курдук дьиппиэрэ ыараабыта, оронун да олоҕо түөрэҥнээбит курдуга. Онтон кини улаханнык соһуйбатаҕа, буолуохтааҕын курдук ылыммыта. Оһох аттыгар турар буочукаҕа тиийэн хомуоһунан толору муустаах ууну баһан, иһэн киллиргэппитэ, кэтэҕинээҕи мэйиитэ тоҥо быһыытыйбытыгар тохтообута, кыратык уһуутаан ылбыта, оронугар төннүбүтэ.

Утуйардыы суорҕанын саба тардынан токуруйа хомунан сытыах буолан эрдэҕинэ, эмискэ ким эрэ дьөлө аспытын курдук: «Нохоо, олоҕунан оонньооботтор, өйдөө!», – диэн Дьоҕур эппит тыллара хантан эрэ тиийэн кэлбиттэрэ. Олус диэн соһуйбута! Арыгыны сөбүлээбэтэх эдэр чэгиэн этэ дьар гына түспүтэ. Суорҕанын атаҕынан сыҕайбыта, тиэрэ мэтэрийэн тыылыы тэппитэ, сирэйин ньуххаммыта…

Дьоҕур «тоҕо миэхэ итини эппитэ буолуой?» диэн бэйэтиттэн ыйыппыта. Онуоха «харыстаан буолуохтаах» диэн ыллыктаах үтүө өй саба сүүрэн кэлбитэ. Аҕам арыгытын бырахпытын хайҕаабыта, «ол мин курдук буолуо дуо?» диэбитэ дии. Оттон бэйэтэ тоҕо көммөт? Эмиэ да сөпкө этэр буолбат дуо?! Дьоҕур кини аҕатын кытта урут табаарыстыыларын, бииргэ арыгы да испиттэрин санаан кэлбитэ. Аҕата арыгытын быраҕыаҕыттан, Дьоҕур кинилэргэ биирдэ да өҥөйбүтүн өйдөөбөт. Бука, аҕатын харыстаан дьалты сылдьара буолуо дии. Кини бу сытан Дьоҕуру аһыммыта, ол эрээри кини олоҕуттан олус дьиксинэрин, дьиҥнээхтик куттанарын билбитэ, тоҥон суорҕанын саба тардыммыта…

Кэнники сылларга дьалхааннаах олоҕу миҥэ оҥостуох сырыыны инники күөҥҥэ тута сылдьар Сеня уолга ырыҥалыыр хабааннаах маннык өй-санаа бастакы ыалдьыттааһына этэ.

Сынньана түһүөҥ этэ…

Сарсыарда Дьэбдьиэй хотонуттан киирээтин кытта Харытыан төлөпүөннээбитэ, кини сэһэнин эдьиий киһи барахсан туох да саҥата суох истибитэ, тугу да ыйыталаспатаҕа, бүтэһигэр «сөп» диэбитэ уонна туруупканы ууран кэбиспитэ. «Баҕайы кэм буолуо, хата, өлбөт быатыгар Харытыан хаартылаатаҕа, ото бүтэн абыраатаҕа…», – диэн тыллары кытта тугу эрэ эбии баллыгыраабыта, туох аһы илдьэ барыаҕын өйүгэр сыымайдаабыта. Оҕонньоругар чэйдии олорон биир-икки тылынан быһыта-орута кэпсээбитэ, биирдэрэ даҕаны олус соһуччу, сонун буолбатаҕын билэн, туох да саҥата суох истэн кэбиспитэ, «оттон, хайыаххыный?!» диэн тылларынан түмүктээбитэ.

Хатааһына суох дьиэҕэ Дьэбдьиэй оргууй, тыаһа суох киирбитэ. Дьиэ сөрүүдүйбүт, ол гынан баран сылааһын ыһыкта илик этэ.

Быраата оронугар токуллан сытара, арай сыгынньах атаҕын кирдээх тиҥилэхтэрэ чуолкайдык хараараллара, аллара диэки сулбуруйбут ыстаанын, үөһэ диэки чөмөхтөнө тардыллыбыт кирдээх маайкатын икки ардыларынан кубарыйа куурбут сиһин этэ ала-чуо маҥхайара, тоноҕоһун уҥуохтара дьураа буолан бөлтөрүһэ субуһаллара. Дьэбдьиэй ити хартыынаны көрөөт, дьыбарынан эрэ тыынар, олоҕо табыллыбатах, соҕотох суор курдук сылдьаахтыыр, кими да кытта эҥээрдэһэ сатаабат адьынаты тобулбут быраатын олус диэн аһыммыта: харахтара ууланан чаҕылыһа түспүттэрэ, куолайыгар кэлэн туох эрэ туора турбута, муомахтанар кэриэтэ тыына кылгаталаан ылаттаабыта, атахтара нукаай буолбуттара. Остуол диэки сатаан кэлбэккэ, оһох аттыгар турар олоппоско олорунан кэбиспитэ.

Ол олорон ийэтин санаабыта: «ийэбит барахсан бу уолу наһаа да таптыыр этэ, атаахтатара, кини эппитин, баҕарбытын кыаҕа тиийэринэн толоро сатаахтыыра. Наһаа атаахтаппыта тугунан диэлийбитин билбитэ эрээри, ону алҕаһынан дуу, сыыһанан дуу ылынаахтаабыта буолуо дуо?! Ол туһунан биир тылы быктараахтаабакка эрэ анараа дойдуга бараахтаабыта. Кыра эрдэҕинэ наһаа да минньигэс, ыраас да оҕо этэ, эрэйдээҕим сыыһа. Ол бэйэтэ бу буолан сыттаҕа, сордоох. Дьэ, эрэйдээх дууһа, оттон!» Ытаан сыҥсыйбыта. Син балачча ытаабыта, кэҥээбитэ.