Асыл ташлы муенса

Ул арада кинәт шыгырдап ишек ачылды.

– Абау… – Мәдинә уңайсызланып китте. – Буран булгач, капка ачылганын да ишетеп булмый. Кеше кергәнен аңышмый да утырам. – Мәдинә шулай дисә дә, дөресен әйткәндә, табынының ярлылыгыннан оялды. – Үт, инәй, әйдә, чәйгә утыр… – Үзенә һәрчак кап-кара күзләре белән йотардай итеп карап йөргән карчыктан шүрләсә дә, ул ягымлы сөйләшергә тырышты.

– Әниең кайда?

– Райкомга китте, Таулыга.

– Кайчан?

– Сәхәрдә үк…

– Йомышы… – Фәүзия карчык, тамагына талкан тыгылгандай, кинәт туктады.

– Йомышы шул сыер буенча инде. Салымны түләми калган чагыбыз булмады, ди. Сыерны тартып алу – мондагы түрәләрнең… этлеге, ди.

– Соң бит… – Фәүзия өзгәләнеп тәрәзәгә карады, – буран чыкты бит!

Сыерны алырга килүчеләр арасында шушы карчыкның улы Ихсанбай да булуы Мәдинәнең эчендә яшереп торган ачуын шунда ук тышка чыгарды:

– Болар бит… буран дип тормый, ашарга сорыйлар!

– Әле нәрсә ашатып утырасың? – Мәдинәгә карчыкның соравы урынсызрак бирелгәндәй тоелды. Аның болай да җир тишегенә керердәй булып торганын күрмимени ул?

– Аллага шөкер, болар нәрсә бирсәң дә ашыйлар, – дигән булды Мәдинә.

Карчык, түргә үтеп, игезәкләргә иелде:

– Йа Ходай, бу тиклем дә охшамасалар…

– Бәй, игез булгач. – Мәдинә шунда гына карчыкның төсе үзгәреп китүен күрде. – Ни булды, инәй?

– Су, су бирче әле, балам…

Карчык суны, зур-зур йотымлап, ашык-пошык кына эчте дә, йөрәген тотып, ишеккә юнәлде, аннан, артына борылмыйча гына:

– Чоландагы әйбер сезгә, – дип мыгырданды да чыгып та китте. Аның артыннан чоланга чыккан Мәдинә зур бер төргәккә абына язды. Алып кереп сүтеп карагач, анда байтак он, талкан, кипкән эремчек, сары май, тоз төрелгәнен күрде.

– Абау… рәхмәт тә әйтә алмый калдым. – Мәдинә тәрәзәгә ташланды: юк, берни күренми. Тәрәзә туң, тышта буран.

* * *

Үзләренең ишегалдына килеп кергәч тә Фәүзиянең тыны буылып, сулыш ала алмый торды. Лапас астында кычкырышкан тавышлар ишетелгәч, өенә кереп китми туктап калды. Тавышларына караганда, Ихсанбай белән Хөсәен.

– Айгырны ак күбеккә батыргансың!

– Син хуҗамыни аңа?!

– Ат синеке дә түгел – колхозныкы!

– Менә моны иснисең килмиме?

– Пси хуҗа! Пси командир! Сабантуйларда ал бирмәгән хайванны әрәм иттегез! Хәтта утынга да җигәсез!

– А ну марш моннан!

– Атны шулай суыталармы? Тәрбияли белмәгәч йөрмә!

– Чык диләр сиңа моннан, шыл тизрәк!

– Хәзер! – Хөсәен күз ачып йомганчы ат өстендә иде.

– Төш, төш, диләр сиңа! – Ихсанбай ат янында арлы-бирле угаланганчы, Хөсәен Фәүзия ачкан капкадан чыгып та китте.

– Нәрсәгә дип син аңа капка ачып торасың? – Ярсыган Ихсанбай әнисенә җикеренгәнен үзе дә сизми калды.

– Мин ни… кайтып килә идем…

– Кайтып… – Әнисенең чыгып йөргәнен җене сөймәгән Ихсанбайга бу җитә калды. – Каян? Йә, каян кайтып килә идең?

Үзен кулга алырга өлгергән Фәүзия гәүдәсен турайтты, капканы шартлатып бикләде:

– Нигә син, улым, керпе йоткан аю шикелле тиреңә сыеша алмый йөрисең?

Әнисенең без кебек кадалган карашы астында Ихсанбай оялып, хәтта кечерәя барган кебек тойды үзен:

– Нигә, миңа инде хәзер беркем белән дә сөйләшергә ярамыймы?

– Гөлбану кайда?

– Нинди Гөлбану?

– Таң тишегеннән кем артыннан торып чапкан идең?

– Мин ни… кибәннәрне генә карап килдем…

– Әгәр Күксылуга бер-бер хәл булса… – Шунда гына Фәүзия кызын кеше алдында беренче тапкыр үз исеме белән атавын төшенде.

– Баскан җиреңнән төш күрә башладың шикелле син, әни! – Ихсанбай капкадан чыгып китте, Фәүзия алачык-өенә юнәлде…

* * *

Алачыкка кергәч, Фәүзиянең янә хәле бетте. Ярый әле улы янында бөтенләй җебеп төшмәде. Дерелдәп торган бармакларын йөрәге турысына куеп, Фәүзия сәке кырыена утырды.

– Нәкъ шулар, үзләре… – Фәүзиянең инде ничәмә еллар яшь түгүнең нәрсә икәнен оныткан күзләреннән борчак-борчак яшьләр атылдылар да саргаеп кипкән бите буйлап актылар. – Малайлар нәкъ Күксылуның игез сыңары – Ихсанбай. Ихсанбайның үзеннән тусалар да бу тиклем охшамаслар… Күксылуның үзен теге төнге ярга ташлаганда ул да кечкенә, алсу гына, күзләре әрем шикелле күк төстә иде бит… Сибгат!.. Синең боерыгыңа буйсынырга мине нәрсә мәҗбүр итте? Камчымы? Әллә балаларның икесен дә югалтудан куркумы? Яшь иде шул Барсынбикә үзе дә. Дөрес, Диңгезханга чыккач, ул унике ел бала тапмый йөрде. Заман тәмугтай кайнаган бер мәлдә Тәңре сабыйларны аңа ни дип икешәрләп бирде икән?! Ела, Барсынбикә, ела… Соңгы тапкыр кайчан елаган идең әле? Исемдә ул көн, исемдә…

Барсынбикә белән Диңгезханның шушы Тирәкледә ике ай яшәгәч булды бу хәл! Раузаның әнисе исән иде әле ул чакта, шуларда фатирда тордылар. Киез итек тә бастылар, самавыр-комган да ямадылар. Барсынбикә ара-тирә бала табалмаган хатыннарны имләштерде, чыккан буыннарны утыртты, йөрәк тә сылады, кот та койды[3].

Тимерлеккә эшкә килүен сорап, Диңгезханга рәис үзе килде. Уйлап карыйм әле, диде, Диңгезхан-Сибгат, сузды. Төпле бер карарга килер иде – Барсынбикәсеннән уза алмый. Ә хатынының ике күзе тәрәзәдә, көн дә китүне генә сөйли. Барсынбикә үзе иренең хәлен төшенә дә кебек: арыды ул илдән илгә йөрүдән, утрак тормышка күчәсе, дөнья көтәсе килә.

– Яхшы өй бирмәкчеләр, – дип сүз башлады ул беркөн, – калабызмы әллә?

Сөйләшү кара таңда башлангач, Барсынбикә иренең йөзен күрми. Тавышына караганда, Диңгезхан бу хакта күптән уйланып йөргәнгә охшый.

– Әллә шул… – Өзеп кенә ни дә булса әйтми Барсынбикә, уйларын тирәнгә яшерергә өйрәнгән инде ул. Уйламый сөйләп, серенең чишелүеннән курка. Илдән илгә, өйдән өйгә йөреп, Барсынбикә баласын эзли дигән уй ике ятып бер төшенә дә керми бит моның. Ярдамы, судамы калган Күксылуны ул, ичмасам, бер исенә дә алып карамады. Диңгезханның бар шүрләгәне – танылып кую. Ә Барсынбикәгә моннан алты ел элек Атҗитәр авылында ишеткән хәбәр тынгы бирми: беркем белән яманаты чыкмаган әүлиядай бер кыз, бала табып, хурлыгыннанмы, әти-әнисеннән куркуданмы, авылны ташлап чыгып киткән. Кая киткәнен сорашса да, беркем бернәрсә әйтә алмады, әмма кызның исеме Барсынбикә йөрәгенә уелып калды: Шәһәрбану. Бу авылдан тизрәк киткәндә, шул кызның эзенә тизрәк төшмәсләр идеме икән?

– Эндәшмисең? – Ире Барсынбикәгә борылды.

– Мин нәрсә әйтим…

– Кайчан да булса бер төпләнергә кирәк лә, хатын!

– Кирәкми димим дә инде…

Дөресен әйткәндә, авыл күңеленә яткан иде Барсынбикәнең: мул гына сулы, ярларында эре-эре тирәкләр үсеп утырган елгасы бар, авылның үзен исә биек-биек таулар уратып алган. Әлбәттә, аларга, ялан башкортларына, бу тиклем биек таулар, урманнар ошап бетми, әмма шул ук таулар, шул ук урманнар яклый да, саклый да кебек.

Барсынбикә түшәгеннән торды, үрелеп пәрдәне күтәрде. Сызылып кына, моңландырып кына атып килгән таң аның йөрәгенең әллә кайсы җиреннән моң ургытты:

Ак куянкайлардан тун тектердем —Тышкынасын нидән тышлаем?Җәйгенәсен синдә җәйләгән идем,Кышкынасын кайда кышлаем?

Барсынбикә җырлап бетереп, бераз утыргач әйләнеп караганда, Диңгезхан түшәгендә йөзтүбән ята иде.

– Аһ, ы-ы…

– Маңгайга язылган язмыш бу, Диңгезхан. Ходай әмере.

– Ходай әмере түгел бу, Барсын… Иблис кушуы.

– Ихсанбай хакына…

– Түзәм бит инде болай да! Күрмисеңме: түзәм!

– Түзсәң, бер синме?

– Син… хатын кеше…

– Кимсетмә, Диңгезхан! Токымым ил азатлыгы өчен башын салган узаманнардан килә. Оләсәм – Бәндәбикә! – Горурлыгына тел тиюдән Барсынбикәнең йөрәге ярсып тибәргә тотынды. Бер фетнәдән соң калмыклар киленнәрен, оныкларын куып алып киткәч, хәтерләренә кемнәр икәнлекләрен, кайдан килгәннәрен төшендереп торырмын, җай чыкса, үзе генә белгән юлдан токымымны алып качармын дип ияреп киткән оләсәсе күз алдына килгәч, Барсынбикәнең күзләреннән яшь ургылып чыкты.

– Барсын…

– Тукта! – Ярсыган Барсын бирешергә теләмәде. – Эндәшмә! Син… Хатын-Барсын белән кайчан хушлашканыңны…

– Җитте, Барсын… Аңладым! – Бирешеп, кечерәеп киткән Диңгезхан-Сибгат сәке кырыена шуышты.

– Качма, Диңгезхан…

– Чү, Ихсанбай уяныр…

– Йөрәгең… йөрәгең юк синең!

– Ай әттәгенәсе… – Диңгезхан каушаган, таушалган йөзен хатынына борды. – Йөрәк… Йөрәк бер синдә генәмени әллә, ә?!

Шуннан ике хәтер, һәркайсысы үзенә генә билгеле юл белән шар акырып елаган ак йомгак артыннан киттеләр, күрәсең. Аларның язмышын бер төенгә бәйләгән дә, кайчандыр дөрләп торган сөю кавыштырган бу ике җан арасына гүр салкынын өргән дә шушы йомгак…

– Бүген нәрсә эшлисең? – Барсынбикә моны иренә әйләнеп карамый гына әйтте. – Бер пар киез итегең калган, шуны бас та, сиңа әйтәм…

– Аннан башка да эш бар әле. – Диңгезхан, торып, чөйдә эленеп торган тунының кесәсенә тыгылды. – Шушыны бер хатын, кашларын ныгытып бир әле, дип китергән иде кичә. Син кара әле шуны: беләзек алтынга охшаган, кашлары фирүзә…

– Фирүзә кашлы алтын беләзек?! – Барсынбикә, түземсезләнеп, беләзеккә үрелде. – Шырпыңны сыз әле, Диңгезхан!

Шул, үзе… Баланы биләгән чакта Барсынбикә үзенең затлы киемнәрен, чулпы-беләзекләрен кушып төргән иде. Бохара ягыннан ерак бабасы хаҗга барганда алып кайткан бу беләзекләр икәү булган дип сөйлиләр иде. Аларның берсе калмыклар куып алып киткән әсирләрне яклап киткән әбисе кулында булган, икенчесе менә Барсынбикәгә язган иде дә бит. Ядкяр Барсынбикәгә килеп җиткәнче җиде буын үткән, дип сөйли торган иделәр.

– Кайдан алдың? Кем бирде аны сиңа?

– Әйтәм бит: бер хатын. Исемен ни… сорашмадым. Кызлар кебек чибек[4] кенә үзе, чырае бик аксыл. Чирле микән бу дип карап та куйдым үзенә…

– Кашларын ныгыт та үземә бир!

Инде шактый яктырган иртә Диңгезханның елмаюын яшерә алмады:

– Барсынбикә яңадан хатынга әйләнә түгелме?

– Уйнап әйтсәң дә, уйлап әйт, әтисе! Биш өер атын, биш тирмәсен, үзем кебек биш хатынны алтынга күмәрлек байлыгын югалткан кеше… бер беләзеккә алданырмы?!

– Ай әттәгенәсе… шаяртырга да ярамый.

Беләзек әзер булгач, шәлен гадәтенчә күзенә төшереп ябынып, Барсынбикә урамга чыкты. Чыккач та беренче очраган кешесе Рауза булды. Ул чакта да Рауза, әнисенә ияреп, кәнсәләр карый иде. Әле дә ул, ирләрдән болайрак адымнар белән басып, шунда китеп бара иде.

– Рауза, кил әле монда!

– Мин, апай, килер идем ул, – Рауза, кире борылып, Барсынбикә-Фәүзиягә таба атлады, – төнлә бит силсәвитне наганлы кешеләр килеп алып китте. Хәзер мин ике кеше урынында эшлим: үзем өчен дә, силсәвит өчен дә!

– Мин сине озак тотмыйм, – Фәүзия тирә-ягына каранып алды, – кара әле, Шәһәрбану исемле хатын яшәмиме бу авылда?

– Авылда Шәһәрбану яшәргә ни… өйсез бит ул! Фермада ул, баракта. Мужыт, калхуз язга бер зимнәмкә эшләтер… Түрә авызыннан чыккан сүз булганга әйтәм. Үзенекенә булмаса булмый, читтән килгәнгә шәп тә безнең түрәләр. Әй-йе-е-е… сезгә дә өй эшләп бирмәкчеләр. Сөйләшкәннәрен үзем ишеттем. Сибгатнең кулы алтын, авылда төпләнсә, өй әтмәлләп бирәбез, диделәр.

– Рауза…

– Апай, ике эштә эшләгәч, синең белән көн буе сөйләшеп тора алмыйм шул. Силсәвитне алып киткәчтен… Теге чак, мөгаллимне риставать иткәч, бер интеккән идем. Балаларга хәрефне үзем өйрәтеп йөрдем бит. Хәзер менә икенчегә. Аннан да алда хәзрәт бабайны алып киткәннәрен әйтмәдем бит әле…

– Рауза… сеңлем, карале, Шәһәрбану кем белән яши?

– Абау, абау, кем белән яши дип… Читтән килгән берәүгә монда ир әзерләп куялар дисеңме? Тот капчыгыңны! Монда әле балалы хатыннарга түгел, чиртсәң каны чыгарлык кызларга кияү чыкмый тора.

Раузаны инде туктатырмын димә. Иргә чыгу – аның авырткан җире. Шуңа бастыңмы – беттең. Барсынбикә-Фәүзия, аның сөйләп бетергәнен көтми, ферма ягына атлады. Кемдә нәрсә кайгысы дисәң дә, Раузаны да аңларга була: аның бит әле үзеннән башка өч сеңлесе кияүгә чыкмый утыра.

Фәүзия адымын бер кызулатты, бер әкренәйтте. Гаҗәп: шушыңа тиклем ул күпме юл үтте, күпме су кичте – арымады. Ә хәзер авылга бер чакрым ярым яткан фермага барып җитәр әмәле юк.

Ниһаять, ферманың озын тәбәнәк каралтылары, алардан чак кына читтәрәк утырган ике өй күренде. Фәүзия өйләрнең кайсысында Шәһәрбану яши дип кешедән сорамады. Аяклары үзләреннән-үзләре атлады, ишек тоткасына ничек үрелгәнен дә, бусага аша атлаганын да сизмәде. Караңгы почмакка өелгән түшәк-мендәр арасында селкенгән җан иясен абайлагач, нечкә генә тавыш чалынды аның колагына:

Күксел тауның башындаКүкҗан балам елыйдыр.Май бирсәм дә тынмыйдыр,Бал бирсәм дә тынмыйдыр…

Сабый күкрәгеннән чыккан бу сихри моң Фәүзияне чак аяктан екмады: буыннары йомшарып, әкрен генә идәнгә чүгәли башлады:

– Күксылу! Балам!

Мендәр өстенә кара бөтеркәле баш калкып чыкты:

– Күксылу түгел мин… Гөлбану минем исемем. Әнием – Шәһәрбану. Бәбәйләремнең берсе – Күкҗан, икенчесе – Бикҗан. Икәү әлегә шулай. Әнием тагы бер кызыкай эшләп бирәм әле, диде…

– Ә теге… җырны… каян ишеттең?

– Әллә… Бәлкем, әнием җырлагандыр, шунда отканмындыр. Мин бит елак булганмын, әниемне имми елаганмын…

– Күк… Гөлбану, ә син… – Ул арада ишек ачылды, аннан үсмер кызлар кебек кенә аяклы, аксыл чырайлы кыз килеп керде.

– Уф, күз тышта каламы, әллә өй шулай караңгымы? Балам, ни хәлдә син? – Ул шунда гына чүгәләп утырган җиреннән торып маташкан Фәүзияне шәйләде. – Аһ, кунак бар икән лә! – Шәһәрбану кызы белән тезләнгән килеш сөйләшеп торган хатынга сәерсенеп карады да ашыгыч рәвештә сәкегә, Гөлбану янына утырды.

Фәүзия әкрен генә турайды, шуннан кесәсеннән беләзек чыгарып, Шәһәрбануга сузды:

– Мә, эшләде…

– Рәхмәт… Хакын…

– Кирәкми… – Аягына егылып рәхмәт әйтер бу кыз яныннан эндәшми дә чыгып китте Фәүзия. Нинди вөҗданы җитеп танытсын ул үзен? Нинди намус белән сыеныр урынын, йортын, әти-әнисенең җылы кочагын, хәтта кыз намусын шушы сабыйга алыштырган, этмичә дә егылырга торган ябык бу кызга үзен баланың әнисе мин булам дип таныштырсын?

Барсынбикә, чыккач, үзенең кая барганын, ниләр кылганын үзе дә төшенмәде. Бер исенә килгәндә, бәкегә ятып, йотлыга-йотлыга бозлы су эчә иде, икенче бер юлы зират эчендә чәчләрен йолкый-йолкый елый иде. Нигә килгән ул монда? Тәңресеннән үлем сорапмы, әллә бәндәләрнең кызыксынучан карашларыннан качыпмы? Үләргә дисәң?.. Үлем нигә аңа? Үлем Барсынбикә өчен күптән үзе үлгән. Шул яшь кенә, ябык кына кызга Күксылуның бөтен киләчәген тапшырып үләргәме? Шуның өчен илдән илгә, кырдан кырга йөреп эзләдеме ул баласын?

Барсынбикә яшәп яткан фатирларына шәмгә ут алгач кына кайтып керде. Өс-башын чишенеп тә тормый түшәккә ауган хатынына Диңгезхан-Сибгат сүз кушып карады:

– Берәрсенең хатыны бәбәйләдеме әллә?

Җавап булмады. Уттай янган Барсынбикә-Фәүзиянең авызына Диңгезхан өч көн, өч төн буе су тамызып утырды, ясин чыгартыр иде – курка. Туктаусыз саташкан, өзлексез баласын чакырган хатыны ялгышып ниләр сөйләнмәс?! Ихсанбай гына берни белми. Авыл малайларына өйрәнеп, ияләшеп тә беткән. Өйгә кайтмый уйный шулар белән. Уйнасын әйдә, өйрәнсен дип уйлый Диңгезхан. Иленнән кителеп, читләрдән чителеп яшәргә Ходай кушмасын аңа. Менә Барсынбикәсе үлсә нишләр Диңгезхан? Хатын гына түгел шул аңа Барсын. Диңгезханның кичергәннәре, башыннан үткәргәне, күргән-белгән, кылганы башка берәүнең күкрәгенә сыярлыкмы? Сыйдырса да, шушы Барсынбикә генә. Барсынбикә кулыннан агу эчәргә дә риза Диңгезхан, тик яшәсен генә үзе, Диңгезханны төннән караңгы уйлары, уттан да эссе йөрәге белән бергә-бер калдырып китеп кенә бармасын…

Дүртенче көнне, ниһаять, күзен ачты Барсынбикә. Күзен ачу белән янында тораташ кебек катып торган Диңгезханга эндәште:

– Теге чак сез… волос түрәләренең балаларын да… суеп чыктыгызмы?

– Барсынбикә!

– Сорауга җавап бир!

– Барсынбикә… тубылгыдай синең токымыңнан, кычыткан тамырыдай таралган минем токымымнан… кемнәр калды соң кырылмый?! Канга кан белән җавап бирмәгән дошманны күргәнең бармы синең?!

– Каргыш тора безнең өстә, Диңгезхан! Каргыш! Мин… шуны күрдем…

Шуннан тагын аңын югалтты Барсынбикә. Соңрак җайлап савыга, торып утыра башлады. Беркөнне әзрәк ит шулпасы эчте. Шуны эчкәч, Диңгезханны янына утыртты:

– Мин монда калырга риза, – диде ул. – Өй салырга урынны үзем күрсәтермен. Тик… – Барсынбикә кинәт яулыгын сыпырды, Диңгезхан аның бөртеге дә калмый агарган чәченә шаккатырга да өлгермәде, хатыны уктан очлы карашы белән бәгырен көйдерде. – Моннан соң, – диде Барсынбикә, башыңны минем мендәргә төртәсе булма! – Шуннан ул коры сөяккә калган ияген сәкедә яткан пычакка ымлады. – Пычакны аны, хатын булсак та, без дә күтәрә беләбез.

Диңгезхан, телсез калып, Барсынбикәгә карады: юк, юк! Ул түгел! Кайда аның тирә-як байлар белән ярышып, бер көтү ат биреп, типсә тимер өзәрлек егетләрне бәйгедә, көрәштә җиңә алган, сылулыгы, сөйкемлелеге белән дан тоткан Барсынбикәсе?! Аның каршысында ап-ак чәчле, сап-сары йөзле, алашаныкы төсле чыгынкы яңаклы, сүнгән күмердәй җансыз күзле, уртлары эчкә баткан карчык утыра.

– Барсынбикә! – Коты алынган Диңгезхан, шуып, идәнгә төште, тезләнеп, хатынының аякларын кочаклады. – Барсын?!

– Кагылма. Тор. Шулай яхшы булыр. Икебез өчен дә.

Шушы көннән башлап алар арасында ир белән хатын мөнәсәбәте өзелде. Барсынбикә Фәүзия исемле каты куллы, каты бәгырьле хакимәгә, ә Диңгезхан Сибгат исемле аның шәүләсенә, өнсез колына әверелде.

…Соңгы күз яшьләремне шунда түгеп бетердем микән дип уйлаган иде Фәүзия. Юк, калган икән әле. Саклый алмады ул Гөлбануны. Табып та өлгермәстән югалтты ул Күксылуын.

– Тәңрем? Нигә инде мине бүген таңда сизгерлектән мәхрүм иттең? Гөлбануның капкасы шыгырдаган саен торып карый идем бит. Нигә генә бу юлы ярдәмеңнән мәхрүм кылдың, Ходаем?!

Икенче бүлек

Тирән үзәккә җиткәч, җил басылгандай булды. Һашим, кулындагы солдат капчыгын ераккарак ташлады да кардан әрчелгән калкулыкка чалкан төште. Район үзәгеннән чыкканнан бирле җәяү атлаган аякларының балтырлары тартышып-тартышып куйды шулчак, табаннары да ут кебек яна. Шулай да рәхәт, чак кына ятып хәл җыяр да, үргәрәк күтәрелеп, Тәңребирде чишмәсенең суын эчәр. Шушы чишмәнең башындарак Һашимнарның чабынлыгы иде. Әтисе мәрхүм булды инде, хәзер кем чаба икән? Зарифа белән Ишмәмәт җыеп алгандыр әле. Хәер, болар вак мәсьәлә, иң мөһиме – ул тере, ул исән кайтып килә.

Һашим торып утырды, үтереп тартасы килде, капчыгының төбеннән бер төрерлек тәмәке тапмасмы… Бауны чишкәч, кулы җылы, йомшак тукымага тиде – Гөлбануга дигән ефәк бүләк ул. Көмеш саплы хәнҗәрен алыштырып алды шушы искиткеч шәлне Һашим. Госпитальдән чыккач, Ялта базарына барды, әнә шунда әллә чегән, әллә молдаван ире сатып тора иде аны… Һашимны тере күрәм дип уйлый дисеңме Гөлбануны: яралану, контузия алу, сукыраю, госпитальдән госпитальгә йөрүләр, аннан соң үлүе… яңадан терелүе. Терелү генә түгел – яңадан күзләре ачылу.

Баш очында карга каркылдады, якында гына саескан шыркылдады, артында козгын кычкырды.

– Кычкырма, козгын, ашыкма: Һашим сугыштан түгел, теге дөньяның үзеннән кайтып килә!

Солдат торды. Куак артыннан яшәреп, борынлап килгән бәбкә үләненә карап елмайды: Һашим сугышка кадәр шушындый матурлыкны, шушы җирне, шушы һаваны ташлап нигә читтә йөрде икән? Хәзер ул газиз туфракның бер бөртек яшел үләненә үзе әйләнергә риза булыр, әмма читкә китмәс. «Их, Гөлбану!.. Синең йөрәгеңне яулый алмаганга гына, көчсезлектән, чарасызлыктан чыгып киттем бит мин теге чак…» Гөлбану турындагы уй Һашимның битенә кызыл йөгертте, йөрәген ешрак тибәргә, ашыгырга мәҗбүр итте. Хәзер бит-кулын Тәңребирде чишмәсендә юар, учлап суын эчәр дә авылына атлар, күп калмады…

Менә ул Тәңребирде чишмәсе, язын, әлбәттә, киңәйгән, суы да саргылтрак, тирә-ягы да икенчерәк. Кышын да, җәен дә аның салкынлыгы бер чама була: туңмый да, җылынмый да. Шушының суына госпитальдә үпкәсенә операция ясаткач сусап яткан иде ул, гел күз алдында булды ул Һашимның, күңеленнән аны эчте, учында тотып торды, коенды. Шушы чишмә тәүлек буе Һашим белән яшәү өчен бергә көрәште.

– Саумы, Тәңребирде?!

Һашим учына аккан күз яше белән әзрәк тозланган суга иреннәрен тидерде. Эчкәч, кинәт буыннары йомшарып, аяклары хәлсезләнеп, чүгә башлавын тойды. Утырыр җир эзләп, ул яфрак арасыннан шактый калкып торган ташка иелде. Кулы шоп-шома каты нәрсәгә тиде. Тукта, ташмы әллә… Кинәт эсселе-суыклы булып кулын тартып алды, бәй, баш бит бу, баш сөяге. Баштагы каушау үткәч, ул сөякне каплап коелган яфрак арасыннан өскәрәк калкытты; шик юк, бу сөяк адәмнеке. Тип-тигез булып тезелгән менә бу тешләренә караганда, бу хатын-кыз башына охшый. Күрәсең, бу башның җаны чыкканга күп тә үтмәгәндер: тешләре дә ап-ак, мәрҗән кебек тезелеп торалар. Шулчак Һашим кинәт артка чигенде, зиһене томанланып, башы әйләнеп китте: баш әйтерсең лә кинәт җанланды, ул шул тип-тигез, мәрҗән кебек тезелгән тешләре белән… Гөлбану булып елмайды…

– Тәүбә, тәүбә! Юк, юк! – Һашим, артына әйләнеп карарга да куркып, килгән ягына ташланды. – Мираж, мираж! – дип кабатлады аның агарган иреннәре. – Хәзер менә кайтып җитәр дә Гөлбануын күрер, тере килеш, озатканда күргән моңсу карашы, күңелсез генә елмаюы, кызларныкыдай нәфис сыны белән бөп-бөтен, төп-төгәл килеш күрер!

* * *

Фәүзия үзенең бүген төнлә үлек кебек йоклавына аптырап уянды. Уянгач, күргән төшен исенә төшерергә ашыкты. Күңеле тоя: аның бу төше гади төш түгел иде. Тукта, төш күрдеме ул, әллә оләсәсе Күксу сөйләгәннәрне искә төшердеме аның тынгысыз уйлар биләгән күңеле?

– Оләсәй, нигә синең исемең Күксу?

– Булса, аның нәрсәсе бар?

– Тик, болай гына, сәер сымак. Башкаларның оләсәләрендә шундый исем юк.

Фәүзия, ул чакта Барсынбикә, оләсәсеннән курка да, ярата да. Белә ул: ыру-зат тирәсендәге бөтен тормыш аның тирәсендә әйләнә: сыерларының җилене шешсә дә, сарык-кәҗәгә сырхау төшсә дә, берәрсенең баласына зәхмәт кагылса да киләләр аңа. Кайсыларын бик ихлас кабул итә оләсәсе, бу чакта аның битендәге сырлары язылып, күзләре яшәреп киткәндәй була. Кайсыберләрен тыңлый да, тыңламый да кебек. Сөмсере коела да карашы бер ноктага төбәлә. Әле бүген килделәр аңа, әйттеләр, ерактан, дип. Зур гына малайны әтисе күтәреп китерде; әнисе, күзләрен мөлдерәтеп, Күксу карчыкка бакты:

– Зинһар, ярдәм ит, инәй… Унбер яшь малайга, үзе һаман атламый.

– Күрәм… – Күксу «күрәм» диде, ә үзе күзләрен ачмады. – Үпкәләмә, сеңлем, рәнҗемә миңа: бу баланы дәвалый алмыйм.

– Йа Рабби… Ничәмә зират аша, ничәмә су кичеп килдек.

– Аңлыйм. – Шуннан оләсәсе чаршау белән бүленгән тирмәнең теге ягына эндәште: – Айбагош, мосафирларны кара, бәләкәй киленгә әйт: казан асып, аш салсыннар, үзләренә ял итәргә урын-җир әзерләсеннәр.

– Инәй… – Күз яшьләре мөлдерәп аккан хатын янә Күксуга эндәште. – Бөтен өметем синдә иде, инәй.

– Аңлыйм. – Күксу шунда гына күзләрен ачкандай булды. – Тыңла: әгәр бу зәгыйфь улыңны савыктырсам, өйдә калган өч улыңа, мал-туарыңа зыян килер. Ыруыгызга төшкән каргышны шушы баланың чире тотып тора.

– Йа Рабби!.. – Хатын башын түбән иде, ире тамак кырды. Малай, берни аңламаган күзләрен чылт-чылт йомып, бер әтисенә, бер әнисенә карады.

Күксу тагын күзләрен йомды:

– Малайны рәнҗетмәгез, тамагыннан өзмәгез, яхшы мөгамәләдә булыгыз.

– Хәергә дип… сарык алып килгән идем…

– Сарыгыгызны алып кайтыгыз, юлда бер тоткарлык килеп чыгар, шул сарык белән котылырсыз…

– Йә, хуш, инәй…

– Хушыгыз.

Боларны каралты артында тыңлап утырган Барсынбикә бик жәлләде, оләсәсенең ак йөзле, моңсу күзле малайга ярдәм итмәгәненә җаны көйде. Көйсә дә, турыдан-туры бәреп-ярып әйтергә базмады…

Оләсәсе, әле генә юлаучылар белән сөйләшмәгәндәй, оныгы белән үзенең арасында сүз өзелмәгәндәй, ирен чите белән генә елмайды:

– Исемең сәер дисең инде…

– Сәер димим, кешедә юк исем, дидем. – Барсынбикә кыюлана төште. Белә ул: оләсәсенең җыерчыклары күз очында гына калса, аңа сорауны курыкмый биреп була.

– Тыңласаң, сиңа бернәрсә сөйлим, Барсынбикә.

– Әкиятме?

– Әкиятне көндез сөйләмиләр. Бик борынгы заманда булган хәл бу. Безнең кавемнәр, ыру-ыру булып, бик еракта, зур су буенда яшәгәннәр ул чакта. Маллары ишле булып, даланы иңләп йөргән, хатын-кызлар бик көчле булып, ыруның көч-куәтен җибәрмәс өчен, үзләренең башлыгын мәйдан җыеп, тирә-як батырларын ярыштырып сайлаган. Әмма берчакны, Ходайның рәнҗүе төшеп, далага зур корылык килгән: җир-су көйгән, малларга үләт-кыргын төшкән, Ходайдан ни тиклем яңгыр сорамасыннар – Тәңре ярдәмгә килмәгән, дала буйлап йомрандай сызгырган коры җилләр яңадан-яңа бөлгенлек китергән.

Ыру күз алдында корый, ачлыктан, сусызлыктан кырыла; зур диңгез янәшәдә генә, иллә мәгәр суы тозлы, эчәргә яраксыз…

Чарасызлык камавында калган зур ыру күзгә күренеп саеккан, бигрәк тә балалар күпләп кырылган. «Бөлдек! – дигән алар. – Бу каргыштан инде котылу юк. Барымта[5] өчен бу!»

Аптырашта калган ыру. Ыру башлыгы, Тумәрәс хатын, төнге йокыга талган ырудашларының баш очында тирән уйга чумган. Ыруны күп бәлаләрдән саклаган шушы хатын чарасызлыктан бүген шартлар хәлдә икән. Җитмәсә, аның карынында ике җан бар. Шушыларны тапмаса, Тумәрәс ырудан калачак. Хәзер инде аның мәйданнарга чыгып батыр сайлар мәле үтте, ә җенси теләген канәгатьләндерү өчен генә ул ир заты белән якынлык һичбер вакыт кылмады һәм кылмаячак! Шул чакта аның сизгер колагы бүре улаган тавышны ишеткән.