скачать книгу бесплатно
Т??л буолан с?т?мэ
Галина Васильевна Нельбисова
Таптал таабырына
Сэ?э??э таптаспыт с?рэхтэр бэйэ-бэйэлэригэр курдаттыы тарды?ыылара, дуу?аларын аймал?ана ойууланар.
?г?с сыллары у?уордаан с?тэрсибит с?рэхтэр сипсиэрдэригэр кубулуйбут таптал ту?унан сэ?эн эдэр-эмэн да аа?ааччыны умсугутуо?а, олох кэрэтэ ха?ан да б?ппэтин ?йд?т???э.
Галина Нельбисова
Т??л буолан с?т?мэ
Сэргэлээхтээ?и эриэккэс эдэр саа?ым эрэллээх до?отторугар – «Саха салаата-79» устудьуоннарыгар ананар
Даша с??рэр-хаамар икки ардынан т?ргэн-т?ргэнник элэгэлдьийэн дьиэтин диэки баран и?эр. Сар-сыардаа??ы са?а у?уктан эрэр айыл?а кэрэ к?ст??-лэрэ, ыраах тыа кэтэ?эр кэ?э чоргуйара, чыычаахтар чыбыгыра?аллара кини дуу?атыгар баар ?р? к?т?-??лл??т?н, ис и?иттэн ??р??т?н-к?т??т?н оруобуна до?у?уоллуурга дылылар. Барыта кини кулгаа?ар кэрэ музыка буолан и?иллэр, ыраас ыра санааларынан кынаттыыр.
Бэ?э?ээ киэ?э оскуоланы б?тэрбиттэрин банкет-таан баран, ?гэс курдук, к?н? к?р?ст?лэр, т??н? бы?а сэлиэнньэлэрин уулуссаларынан хаамыстылар. Бан-кеты учууталлара, т?р?пп?ттэрэ барахсаттар ?ч?гэй-дик да тэрийбиттэр. Бары да?аны ха?ан оскуола-бытын б?тэрэн улахан дьон буолабыт, этиллэринии олох киэ? аартыгар атаарыллабыт диэн к??тэ, долгуйа сылдьыбыт о?олор бэ?э?ээ киэ?э уон сылы бы?а ??рэппит-ииппит учууталлара са?арбыттары-гар-и?эрбиттэригэр, алгыс тылларын анаабыттарыгар уйадыйан ыллылар бы?ыылаах. Даша мунна кычыгы-ланан, к??мэйигэр туох эрэ хомуок кэлэн б??лээн, хара?а ууланан ыксаан ылла ээ…
Экзаменнарга бэлэмнэнэн бу?уу-хатыы, аттестаты му?утуурдук тупсаран салгыы ??рэххэ киирэр быраа-бы ыларга дьулу?уу к?ннэрэ кинилэр кылаастарын ?сс? т?мс??лээх о?ордо. ??рэхтэригэр ?р?? ?ч?гэй о?олор предметтэринэн ?ллэстэн атыттарга к?м?л?с-т?лэр, иккилии-?ст?? буолан кытты?ан экзаменнарга бииргэ бэлэмнэннилэр. Ол эрээри ??рэххэ барар быраап наар «4» уонна «5» сыана?а ??рэммит т??рт о?о?о бэрилиннэ. Атыттар бары «Оскуола – произ-водство – ?рд?к ??рэх» деви?инэн совхозтарыгар хаалан икки-?с сыл ?лэлиэхтэрэ турда?а. Кылаа?ынан бука бары биир ферма?а тылламмыттара да, сура?а, кыаллыбат курдук ???. Учаастактарынан тар?атыах-тара дэ?эллэр.
Дьэ, Даша бу боппуруоска улахан толкуйга т??э сылдьар. Саатар, о?о эрдэ?иттэн доруобуйатынан м?лт?х, б??р?нэн ыарытыйан эмтэнэн тахсар буолла?а ???. Дьэ ол и?ин ийэлээх а?ата туох и?ин ферма ?лэтигэр ыытыахтарын ба?арбаттар, хайдах эрэ гынан ??рэххэ ыытар санаалаахтар. Даша аттестатыгар икки эрэ «?стээх» и?эр. Химия?а уонна алгебра?а. Учуу-таллара т??? да «4» сыана?а тарда сатаабыттарын и?ин кыаллыбата. Даша ?рд?к? кылаастарга ??рэнэрин ту-хары ити предметтэр тустарыттан кылаа?ыгар хаачыс-тыба быры?ыанын та?нары тарда сырытта.
– Дашоо, хайа, банкеттаан баран и?э?ин дуо? – ыала Кэтириис ча?аарбытыттан Даша со?уйан «хо-дьох» гына т?стэ.
– Дьэ, банкеттаан б???. Эн ынахтаргын ??рэн ба-ран и?э?ин дуо? – Даша Кэтириис тала?ынан далбаатана-далбаатана дьиэтин диэки дьулуруйарын баты?а кэпсэтэ истэ.
– ??рдэрбэккэ эрэ бэйэлэрэ дьиэ та?ыттан ара-?ыахтара диэтэ?и? дуу. Инньэ гымматахха к?н? бы?а сытыахтара. Эн ийэ? ынахтара арай улгумнара бэрт. Ха?ан да ??рэрин к?рб?пп?н, тиэргэн тас ?тт?гэр та-?ыстылар да, соруктаах дьон курдук, баран хаалаллар.
– ??рэтиитэ оннук, Кэтириис, – Даша, ынахта-рын хай?атан киэн туттубуттуу са?аран баран, бэйэтэ-бэйэтиттэн сонньуйа санаата.
– Даша, ??рэххэ путевка ыллы? ини? – Кэтириис ыйытала?ар.
– Суох, до?ор. ?стэрдээхпин дии.
– Оттон ийэ? ??рэнэ барыа диирин истибитим, – Кэтириис со?уйар.
– Алгебра?а, химия?а «?стэн» ???э билбэтим. О?олорбун кытта ?лэлии барыам буолла?а.
– Оттон доруобуйа?, сэгэриэм? Сэлиэнньэ та?ы-наа?ы хотоннор бука бары ?т?кт?сп?т курдук тым-ныылар, чэ? муустар. Ку?а?ан б??рдээх ки?и онно кыайан ?лэлээбэт. Арай, туох эрэ чэпчэки ?лэ баара буоллар. Ол туох к?ст?? буолла?ай? – Кэтириис, хаа-марын тохтотон, бэркэ толкуйдаабыттыы туттунан турда.
– Чэ, к?ст?н и?иэ. Мин кылаа?ым о?олоруттан туора барыахпын ба?арбаппын, – Даша кэлииккэтин аанын а?ан олбуоругар киирэн хаалла.
Дьиэтигэр киирбитэ ийэлээх а?ата остуолларыгар утары к?рс?н олороллор. Чэйдээри кинини к??пп?т-тэр бы?ыылаах. Кэпсэтиилэрэ да?аны кини – со?отох о?олоро Даша инники дьыл?атын ту?унан буолбута сэрэйиллэр.
– Хайа, тоойуом, т??? бэркэ т?м?ктээтигит? – ийэтэ ыйытала?ан барда.
– Бэртээхэй! Ол эрээри, хайдах эрэ хомолтолоох курдук дии. Арай итиэннэ оскуола?а тэриммэтим дьикти эбит. Сайы??ы сынньала? курдук санаан дуо?уйа утуйа т???лл??, онтон о?олорбунуун ?лэлии барыам дии, – Даша ийэтин кытта кэпсэтэ-кэпсэтэ хо?угар аа?ан банкетыгар анаан тиктэрбит мааны былааччыйатын оронун т?б?т?гэр кичэллээхтик ыйаан кэбистэ. Хара?ын кырыытынан сиэркилэ?э к?рб?т?т-тэн со?уйа санаата. Бэ?э?ээ киэ?э ыала Нина у?ун су?уо?ун ?р? та?ааран баран, о?ох билиитэтигэр биилкэни ититэн, икки чанчыгынан бакенбард т??э-рэн биэрбитэ. Санаатыгар, тута улахан ки?и буола т?сп?тэ. «А?ыйах сыллаахха диэри кып-кыра кыыс ньирэйдэрин кытта оонньо?он, ?р?мэччилээн тэлээрэ сылдьар курдук эти? дии. О?о улаатара д?б???н, ол и?ин би?иги кырдьар буоллахпыт. Дьэ, кырасаабысса буоллу?, элбэх уол с?рэ?ин уулларыа? турда?а. Су?уоххун кырыйтарарга тиэтэйимээр эрэ. Хойуута, ?ч?гэйэ да бэрт. Уой, былааччыйа? бэйэ?эр бара-рыын… Ончу да с?ктэр кыыс курдуккун», – Нина Даша батта?ын о?оро-о?оро ??рб?тэ-к?пп?тэ.
– Чэ эрэ, Даша, бэттэх кэл эрэ. Чэйдээри кэтэ?эбит, – а?ата тиэтэтэр са?ата и?илиннэ.
Ийэтэ остуолу толору ас б???т?н тардыбыт. К??рчэхтээбит. Аны сахалыы баахылалаах.
– Са?а?ы? ?р??нэ баахыла о?орон ыыппыт. Бэ-?э?ээ киэ?э эн би?икки оскуола?а барбыппыт кэнниттэн кэлэ сылдьыбыт ???, – ийэтэ баахылалаах б?л???эни кыы?ын диэки чуга?ата-чуга?ата кэпсиир.
– Т?р?пп?ттэр б?г?н туохха мусталларый, ийээ? – Даша «сарсыарда ?сс? к?рс?б?т ээ» диэбиттэрин муодар?аан ыйытта.
– Оттон и?иппитин-хомуоспутун ким хомуйар? Э?иги утуйан сынньаныа этигит дии. Биэс-алта буо-лан мустуох буолбуппут.
– А-аа, и?ити диэ, – Даша итии чэй и?эн, тото-хана а?аан сылаата киирбитин дьэ билбит курдук буолан барда.
– Даша, сарсын-?й??н уталыппакка комском кыыска, Марина?а, бара сылдьары? наада, – ийэтэ а?атын диэки к?р?н ыла-ыла аргыый эттэ.
– Комском?а даа, ол то?о, ийээ? – Даша кырдьык со?уйда.
– Марина райкомоллары кытта кэпсэппит, ??рэххэ барарга ?сс? биир путевканы ылыах буолбут, – ийэтэ кыы?а со?уйбутуттан куола?а ?сс? кыччаата.
– Оо дьэ, ийээ, кэм буолуо, эмиэ о?олортон туораан, уоран кэриэтэ путевка ылабын дуо? ?лэлии барыам дии, икки-?с сылынан кылааспын кытта тэ??э туттарсыам буолла?а дии, – Даша мэктиэтигэр утуктаабыта аа?а бы?ыытыйан сэргэхсийэн кэллэ.
– Даша, эн доруобуйа? м?лт???н бары билэллэр. Ийэ? эмиэ ыарытыйар, сотору ?лэлээн да б?т?? этэ. ??рэнэ охсон ?лэ?ит буоллаххына би?игини иитэри? буолуо. Та?ыттан к?р?-к?р? хотон ?лэтин туох эрэ быраа?ынньыкка т?мсэр курдук саныыгыт. Ол а?ыйах ?р?б?лгэ ыанньыксыттары солбуйан, элбэх буолан к?хх?, мэниктии таарыйа сылдьаргыт курдук буолба-тах. Санаан к?р, биир да ?р?б?л, быраа?ынньык к?нэ суох, тыбыс-тымныы хотоннорго, к?н? бы?а эрэ?иинэ саппыкынан сырыт эрэ. Ки?иэхэ саамай к?нд?тэ – доруобуйата, – а?ата бэйэтэ д?р?н-д?р?н, а?ыйахтык са?арар ки?и, эрдэттэн бэлэмнэммит бы?ыылаах, кумаа?ыттан аа?ар курдук, этэн-тыынан кэбистэ.
– Дьиэ?э элбэхтик м???стэххинэ си?э суох буолан хаала?ын дии. Хото??о бэйи, олорон турбаккын. Ына-?ы? ыа?ына, а?атыы?-сиэтии?, т??ннэри-к?н?стэри манаан т?р?т???, но?уому? к?рдь??тэ. Балыы?алар да к?р?стэхтэрин аайы «хото??о ыыппат инигин» дэ?эллэр. С?пк? этэллэр, эйигин бу сыллар тухары билэллэрэ бэрт. Марина?а да путевканы эйиэхэ анаан биэриэх буолбуттар. Син биир ??рэххэр ку?а?ана суо?у?, активист комсомолка буолары? аахсыллан эрдэ?э. «Делегаппыт дии» диэбиттэр ???. Оройуоннаа-?ы конференция?а делегат эти? буолбат дуо? А?а? саамай с?пк? этэр. Мин эйигин харыстаан онноо?ор бэйэбит хотоммутугар киллэрбэккэ этэ??э улаатын-нардым. Почта?а кэлиэхпэр диэри мин да ?л??б?н толорбутум, хото??о быста сыспытым. Онон «со?отох кыыспын дьэ хото??о киллэрэр ???б??н» диэн са-наалаах этим, – аны ийэтэ, араа?а, былааннаабытта-рын курдук «атаакалаата».
Даша бастаан са?ата суох олордо. Дьонун кытта м?кк??э ??р?йэ?э суох. Элбэхтик эттэрэн, ?с???н ийэтин хомоторун билэр. Оттон а?аларын тыла кинилэр дьиэлэригэр – сокуон. Ха?ан да элбэхтик са?ара, буойа-хаайа сылдьыбат эрээри кини этиитэ б?тэ?иктээх буолар. Даша ийэтинээн а?алара туох диэбитин бол?ойон истэллэр, ылыналларын этэллэр, ол кэриэтин тугу эмит с?б?лэспэтэхтэринэ биллибэти-нэн-к?ст?бэтинэн к?нн?р?? киллэрэн биэриэхтэрин с?п. Ити олороллорун тухары ийэтин муудара?а. А?ата Афанасий Егорович ийэтиттэн уон биэс сылынан а?а. «?й?н-т?й?н булбут, толкуйдаах, саастаах ки?иэхэ тахсаммын ?ч?гэйдик олордум», – диэччи. А?алара, саа?ыран баран, дьиэ-уот тэриммэккэ, со?отох хаала сы?ан баран кэргэннэммит. Кыы?ын олус к??скэ тап-тыыр. Онон эр ки?и халы? хахха, суон дурда буо-ларын ийэлээх кыыс ?ч?гэйдик билэллэр.
– Чэ с?п, а?аа. Утуйа барыым, сибиэ?эй ?йг? кэпсэтиэхпит буолла?а, – Даша то?о эрэ а?атыгар эрэ ту?аайан эппитин ?йд??б?кк? хаалла.
Ийэлээх а?ата кыыстарын баты?а к?р?н хааллылар.
* * *
Даша у?уктубута, к?н?с 3 чаас буолбут. Дьиэ и?э уу чуумпу. Дьоно ?лэлэригэр бардахтара. Баарыан сар-сыардаа??ы ?р? к?т???лл??лээх санаата арыый намыраабыт курдук. ??рэххэ ыытардыы бы?аарбыт-тар. Хайдах гыныах му?а буолла?ай? О?олоругар «миэхэ путевка булбуттар, онон ??рэххэ барабын» диир дуу? Кыргыттарын кытта былааннара элбэх этэ. Сотору сайылыкка тахсан ?лэлээбитинэн барыахпыт дэспиттэрэ. Арай саамай чугас дь??гэтиттэн Ольга-тыттан арахсарыттан санаар?ыы сылдьыбыта. Оля мэл-дьи «4», «5» сыана?а ??рэммит ки?и, путевка ылара чуолкай этэ. Идэтин да талбыта ыраатта, эмчит буо-луон ба?арар.
Даша да?аны учуутал буоларга бигэтик бы?аарым-мыта. Бастаан нуучча тылын уонна литературатын ??рэтэр учуутал буоларым дуу дии сылдьан, ?рд?к? кылаастарга тахсан баран т?р??б?т тылын, литература-тын ??рэтэр учуутал идэтин ылыан ба?арда. Ити, араа?а, кинилэр оскуолаларыгар кэлэн практикаларын барбыт саха тылын литературатын салаатыгар ??рэнэр устудьуонкалар сабыдыаллара бы?ыылаах. ?с эдэр-кээн, ?ч?гэйкээн кыргыттар ?лэлээн барбыттара. Барыларын да ыра санааларыгар баар ырыа?а ыллам-мыт, хо?оо??о холбоммут Сэргэлээх уопсайдарын оло?ун ту?унан ыйытала?ан тахсыбыттара. Кыргыттар кэпсээннэриттэн Сэргэлээх ?сс? умсугутуулаах, дьик-ти кэрэ дойду буолан к?ст?б?тэ. Саха салаата ураты сылаас эйгэлээх, университет ханнык да факультетта-рыгар майгылаабат ис тыыннаа?ын ту?унан эмиэ эл-бэхтик истибиттэрэ.
Даша о?о эрдэ?иттэн бэйэтиттэн кыралары кытта бодьууста?арын, кинилэри ??рэтэ-иитэ, такайа сыл-дьарын с?б?л??р. Пионерга киириэ?иттэн былдьа?ык-таах ба?аатай. Кылаас салайааччылара, о?олор кылаас-тарыгар кинини аната сатаан оскуола ыстаарсай пионерба?аатайыгар Августина Захаровна?а сайаапка-ла?ан биэрээччилэр.
Даша ??рэнэ барда?ына бу сыллар тухары дьулуспут Сэргэлээ?эр олорон устудьуоннуур дьолго тиксиэхтээ-?иттэн б?тэйдии ??рэр, долгуйар. Арай, экзаменнарын этэ??э туттаран киирэн хааллын. Республика араас оройуоннарыттан мустубут о?олору кытта до?ордо?уо, са?а дь??гэлэр баар буолуохтара. Дьэ уонна «кинини» к?рс?? дии, бу орто дойдуга ананан т?р??б?т а?арын, олох ??р??т?н-хомолтотун тэ??э ?ллэстэр к?нд? до?орун. Устудьуонка буолан та?ас-тыынсаптыын, дь???нн??н-бодолуун тупсан дойдутугар кы?ы??ы-сайы??ы сынньала?ар кэлиэ, ахты?ан-ахты?ан баран кылаа?ын о?олорун кытта ??рэ-к?т? к?рс?? этэ.
Бэйи эрэ, оччо?о ол кэпсэтиинэн ылыллыбыт пу-тевканы ылан туттарса барар дуо? Доруобуйатын туру-гуттан бэйэтэ да кы?ыйа-абара саныыр, наар кини ыалдьан, сотору-сотору эмтэнэн тахсар. Бииргэ ??рэм-мит о?олоро, учууталлара ону барытын билэллэр эрээри, син биир наар кини бары ыарахантан босхо-лонон и?эриттэн буруйдана саныыр.
Саала?а телефон тыа?аабытыгар Даша ойон та?ыста.
– Алло, Даша, дорообо. Маринабын.
– Дорообо, Марина.
– Бастатан туран, оскуола?ын б?тэрбиккинэн!
– Ба?ыыба.
– Даша, эн ?й??н миэхэ киирээр. Сарсын оро-йуо??а барабын, путевка?ын а?алыахтаахпын.
– Марина, оннук сатанар дуо? – Даша хайдах эрэ кыбыстан са?ата тахсыбат да курдук.
– Сатанымына. Икки эрэ «?стээххин» буолбат дуо. Райкомоллар да эйиэхэ ??р??нэн биэрэллэр. Чэ, кытаат, – Марина, ?гэ?инэн ыксыы олорор бы?ыы-лаах, телефонун ууран кэбистэ.
Дьэ итиччэ райкомолу тиийэ аймаан баран путев-катын ыларыгар тиийбит буолбат дуо. Дьоно да?аны к????нэн ферма?а хаалла?ына хомойон б?т??хтэрэ. Бэйэтиттэн да куттанар ээ. Онноо?ор биирдэ эбит почта мунньуллан хаалла?ына ийэтигэр к?м?л?ст???нэ си?инэн сыыллан хаалар. Но?оруускаланна да, сирэ-йэ-хара?а и?эн, сиэркилэ?э бэйэтин к?р?н??н ба?ар-бат. То?о да буулаабыт ыарыы эбитэ буолла?! Даша туран суунан-тараанан, дьоно кэлэллэригэр ас бэлэм-ниирдии тэриннэ. Хортуоска ыраастаан соркуой бу?а-рыа. Ол иннигэр Оля?а телефоннуурга бы?аарынна.
– Оля-я, привет!
– Привет! Хайа, утуйбаты? дуо?
– Утуйдум, са?а к??рэйдим. Доо, мин эйигин кыт-та Дьокуускайдыыр буоллум бы?ыылаах. Дьыл?ам тосту уларыйан эрэр.
– Ура-а! Даша, на?аа ?ч?гэй дии. Ол аата хайдах? – Оля дьи?инэн со?уччу сонунтан со?уйда, ??рдэ да бы?ыылаах.
– Сэгэрим, кэпсэтии ырааппыт. Комском Марина райкомоллартан путевка ылбыт. Сарсыарда ийэлээх а?ам эмиэ бэлэмнэммиттэр ахан, «лекциялыы» то?уй-дулар. Бэйэ? билэ?ин, иннилэрин биэрэр санаалара суох.
– С?п ээ, Даша… Ол и?ин мин ийэм эмиэ со?уй да со?уй буолар. Хайдах Даша ферма?а тулуйан ?лэлиэ?эй диир.
– Вералаах Настя хомойоллоро буолуо. ????н бииргэ сылдьыах буолбуппут, Хаты?наахха сайылыах-пыт, кы?ын сэлиэнньэттэн чугас, ???ээ??и ферма?а тылланыахпыт дэспиппит. Син биир кылаа?ынан ыыппаттар диэбиттэрин и?ин б?л?хт?р?нэн тар?а?ар испии?эктээх этибит.
– Уой, на?аа ?ч?гэй! Иккиэн бииргэ сылдьыахпыт! Мин мантан киэ?э ?сс? бэлэмнэнэн уруок аа?аары олоробун. Химиябын ?сс? чи?этиэм этэ.
– Айыкка, Оля, б?г?н сынньан ээ. Индийскэй киинэ кэлбит дииллэр дии, онно барар инибит.
– Барыахпыт. Дьэ дьикти, билигин улахан дьоммут. Т?р?пп?ттэрбитин кытта бииргэ кулуупка, ханна ба?а-рар сылдьар бырааптаахпыт ээ. ?сс? кулуупка ??к??гэ барыахпыт дии.
– Мин саамай онтон ??рэбин. «Хаты?чааннар» ырыаларын дуо?уйа истиэхпит, оркестрынан ??к??-л??хп?т.
– Арба, Даша, мин бу киэ?э сибидээнньэлээхпин. Улахан дьон буоллубут, к???л – би?иэхэ!
– Сеня дуо?
– Уонна ким ???.
– Абыраммыт ки?игин, исти?ник саныыр уоллаах-хын, – Даша дь??гэтигэр чахчы ис с?рэ?иттэн ым-сыырар.
Олялаах Сеня ахсыс кылаастан до?ордо?оллор. Иккиэн бэйэ-бэйэлэрин олус с?б?лэ?эллэр.
– Эн да аналлаа?ы? ханна эрэ сырытта?а.
– Уой, Оля, биэс ааспыт. Ас астыахтаахпын. Чэ, к?рс??ххэ диэри!
– К?рс??ххэ диэри, хата олус ?ч?гэй сонуну и?итиннэрди?.
Даша т?ргэн-т?ргэнник туттан хортуоскатын ыраас-таан, этин сууйан-сотон, кырбаан электрическэй о?оххо уурда. Син биир туохтан эрэ санаата оонньуур. Бэ?э?ээ ??р??лээх линейка?а т??рт эрэ чахчы бас-ты?тан басты?нар ??рэххэ барар путевканы ылбытта-ра. Т?р?пп?ттэр бары кимнээх барар чиэскэ тикси-биттэрин истибиттэрэ. Дьэ онтон, эмискэ ?л?гэр бэ-?ис ки?инэн эбиллэн, Даша барар буолан хаалар дуу. Биллэн турар, араа?ы са?арааччылар да к?ст??хтэрэ. «Баар-суох бэрээдэктээх комсомолкалара чиэ?э, суо-ба?а суох эбит» диэхтэрэ. Арай, ийэлээх а?абар «туох эмит чэпчэки ?лэ булан хаалабын» диэтэхпинэ. Ферма?а ыыппаттара чуолкай бы?ыылаах. Итинник санаа булуммутуттан бэйэтэ да ??рэ санаата. Киэ?ээ??и а?а бэлэм буола охсон та?ырдьа к??лэ?э боруокка олорон с?р??к??ргэ сананна. К?н? бы?а к?н к?р?н, ас бу?ан дьиэтин и?э итийэн хаалбыкка дылы.
Та?ырдьа, куйаас арыый намырыйан, с?р??н т??эн эрэр. Даша сайы??ы нуурал киэ?элэргэ ийэтиниин бу курдук к??лэ боруогар олорон араа?ы кэпсэтэллэрин с?б?л??р да буолла?а. Аны, тиэргэниттэн тэйэрин, дойдутуттан арахсарын ту?унан санаата?ына эмиэ дол-гуйуох курдук. Маннык ыраас салгыннаах, ?т??-мааны дьонноох дойду ханна баар ????!
Даша уонна сааскы кэми эмиэ олус с?б?л??р. Ыам ыйыгар ыаллара бары, тиэргэннэрин, са?ааннарын та?ын ыраастаан, б?х уматаллар. Ол сыта кини с?рэ-?эр-быарыгар т??эр минньигэс буолар. Кыргыттар кылаа?ынан ньургу?уннаах халдьаайыларга тахсан хаартыска?а т??эллэр, тыллан эрэр айыл?а сытын-сымарын дуо?уйа тыыналлар.
?лэ чаа?а б?тэн дьон ?р?-та?нары хаамсан эрэл-лэр. Аны а?ыйах хонугунан окко киирии буолла?ына сэлиэнньэ уу-чуумпу буола т?????э.
– Хайыа-ыа, то?о та?ырдьа тахсан олорду?? – диэн со?уйа-со?уйа ийэтэ тиийэн кэллэ.
– Э?игини к??тэ таарыйа диэххэ дуу. Почта?ыт б?г?н кэллэ дуу?
– Самолет кэлбэтэ ээ, а?ыйах телеграмма баарын тар?атан баран б?тт?м. Итиитэ бэрт, онно да с?п буоллум, – Евдокия Андреевна ха?ыатынан сапсына-сапсына кыы?ыгар сэргэстэ?э олорунан кэбистэ.
– Ийээ, Марина эрийэ сырытта, – Даша а?ата суо?ар ийэтигэр баарыан толкуйдаабыт былаанын ?ллэстэргэ сананна.
– Путевка? кэлбит дуо? – ийэтэ сэргэ?элии т?стэ.
– ?й??н кэлээр диир. Ийээ, мин толкуйдаан к?р-д?хп?нэ бастаа??ыттан ??рэххэ направлениета суох эрээрибин, доруобуйам м?лт???н биричиинэ о?остон, о?олортон хааларым с?рэ бэрт буолсу. Эн инньэ дии санаабаккын дуо? Арай мин манна хаалан, ферма?а буолбакка, тугу эбит ?лэлээтэхпинэ. Син биир «оскуола – производство – ?рд?к ??рэх» деви?и кэспэт курдук.
– Да-аша-а, хайдах буоллу?? ?лэлиэн ба?алаах элбэх, са?а кэлбит кийииттэр туох да ?лэни булбакка дьиэ?э олороллорун истэ?ин буолбат дуо. Эн мантан баран хаала?ын да б?ттэ. Ким да буруйдаабат. Наай гыннар тыллаах му?утаан Анньыыска ол-бу диэн чорбо?нуу т??эн баран тохтуо?а. Ма?а?ыы??а наар фермалары м???ттэн тахсар. Кыы?а ?лэлии хаалар буолбат дуо? – ийэтэ са?аран-и?эрэн, кутан-симэн кэбистэ, бэриммэтэ биллэр.
– Вера ?лэлии хаалар. Дьэ кырдьык кини ийэтэ, бодорууга?ыт Анньыыска дойдуну толорор эбит. Дуунньа кыы?ын к?рэттэ диэ?э.
– Диэтин, би?иги онно кы?аллыбаппыт. А?а? эйигин тэрийэн ыытаары уоппускатын ылан эрэр. Олорунан кэбистэххинэ хомойон б?тэр. Эйигиттэн кистиир, на?аа ыарытыйар и?ин буолла. Арыый кыа-нар, ?лэлиир эрдэхпинэ о?обутун ??рэхтии охсуохха диэн тыллаах. Чэ, дьиэ?э киириэххэ, остуолбутун бэлэмниэххэ. А?абыт кэлэрэ чуга?аабыта буолуо, – Евдокия Андреевна ити тема?а кэпсэтии б?пп?т?н биллэрэн ойон турда.
Даша са?ата суох хаалла. Кырдьык, уулусса муннугуттан а?ата тахсан и?эрин к?р?н, дьиэтигэр киирэн а?ын-??л?н тардыбытынан барда.
* * *
Б?г?н Дашаны совхоз комсомольскай тэрилтэтин кабинетыгар ы?ыран ылан ??рэххэ барар быраабы ылар направлениетын туттардылар. Комском Марина анаан-минээн тэрийбит, кылаа?ын салайааччытын Полина Тимофеевнаны ы?ырбыт. Иккиэн этэн-тыы-нан, ал?аан путевканы илиитигэр туттаран кэбистилэр. Даша туох да диэ?ин тыла тахсыбакка хаалла. Эмиэ да дь??гэтиниин Ольгалыын Дьокуускайдыырыттан, ыра санаатын ымыытынан буолбут Сэргэлээ?эр тиийэ-риттэн олус долгуйар, ??рэ саныыр. Ол эрээри бииргэ ??рэммит кылаа?ын о?олоро туттарса баран эрэрин истэн улаханнык со?уйуохтарын санаата?ына, хайдах эрэ ыксыы-ыгылыйа т??эр.
Даша, чэ, хайыай, махтанан, ба?ыыбалаан кабинет-тан тахсан дьиэтин диэки эрчимнээх хаамыынан дьулуруйда. Соруйан гыммыт курдук, аара суолга ки?и б???т?н к?р?стэ. Бары тохтоон ханна ?лэлии бараары сылдьарын ыйытала?аллар, ханнык ферма?а ?лэлии хаалар ордугун с?бэлээччилэр эмиэ бааллар. Арай ийэтин кытта ?ч?гэйдик бодору?ар Борускуой: «Эн доруобуйа? олох кыайбат ?лэтэ, ыанньыксыттыы барыма, олус кы?арыйдахтарына ньирэйдэ к?р. Туох абаа?ы сокуона ??скээн о?олору хото??о тэпсэллэрэ буолла», – диэмэхтээн, м???ттэн ылла. Даша дэлби ыксаата, бэйэтин тугу эрэ кистээн, уоран и?эр саарбах ки?инэн аа?ынна. «Илдьэн т?тт?р? биэрэн баран хол-кутук сылдьыбыт ки?и баар ини?» диэн санаалар кытта элэ?нээн аастылар. Ийэлээх а?ата хомойон б?тэллэр, кы?ыны бы?а биллибэтинэн-к?ст?бэтинэн сыраласпыт дьыалалара буолуохтаах. Ийэтэ секретарь Марина?а, оскуола?а да элбэхтик тиэстибитин таайа эрэ саныыр.
Даша бу к?ннэргэ дьиэтин ?рд?н, истиэнэтин суу-йан-сотон б?тэрдэ. Т?нн?к сабыыларын сайы??ыга уларыталаата. Дьонун санаатын и?инэн бэрийэн эрэ барда?ына холкутук сылдьыахтаа?ын билэр. ??рэххэ киирэн хаалла?ына, ба?ар, к???н дьиэтигэр кыайан кэлиэ суо?а дии. Тута к?????? ?лэ?э ыыталлар диэн истээччи.
Аргыый та?а?ын-сабын хомунуон наада. А?ыйах хонугунан айанныыллар ээ. Ольга оройуон киинигэр олорор эдьиийэ билиэттэрин ылыахтаах. Б?г?н ийэтэ, а?ата да эбиэттии кэлбэттэр. Ийэтигэр почта мун-ньуллубут, бу к?ннэргэ, ардахтаан самолет хас да к?н кэлбэтэ. А?ата барахсан, кыы?ын тэрийэн ыытаары, дьо??о мас эрбэтэн холтууралыы сылдьар. Онон б?-г?н Даша бэйэтигэр ойор к?ннээх о?о саастыын бы-растыыла?ыы к?н?н анаан сылдьар. Туох да кы?ал?ата суох ааспыт, ийэлээх а?а итии тапталларынан угуттам-мыт о?о саас дьоллоох к?ннэрин туо?улара хомуот аллараа дьаа?ыгар кичэллээхтик уурулла сылдьаллар. Дьи?инэн бу хас да пачка?а холбуу тутуллан сылдьар хампыат сууларын, ба?аам элбэх та?астаах-саптаах кумаа?ы куукулаларын, киинэ артистарын открытка-ларын бэрийэн к?рб?т??? да ыраатта. Даша хампыат суулаах пачкалары муннугар да?айбытыгар эриэккэс минньигэс сыт саба биэрдэ. Аргыый холбуу баайыл-лыбыт эрэ?иинэтин устан, остуолга тэниппитэ э?ин араас ойуулаах-бичиктээх хампыат суулара ы?ылла т?ст?лэр. Саамай тапталлаах «Белочката», «Буревес-тник», «Мишка косолапый», «Красная шапочка»… Ба-рылара араас т?гэни кытта сибээстээххэ дылылар. Ол эрээри то?о эрэ ордук Са?а Дьыл к?л?м?рдэс к?н-нэрин санаталлар, детсадын умсул?аннаах утренник-тарын дьикти тыынынан илгийэллэр. Оттон бу кумаа?ы куукулалар Даша?а ?сс? к?нд?лэр. «Мур-зилка» сурунаалыттан кырыммыт куукулалара олус кыра?ыабайдар, Ольгатын кытта бэйэлэрэ да айбыт кыргыттара бииртэн биир кэрэлэр. ?рг? да диэри кумаа?ы куукулаларынан оонньообуттара, дьиэ-уот тутан, эмиэ кумаа?ынан кырыйан та?ас-сап б???-т?нэн киэргэтэн астынар да этилэр. Атын дь??гэлэ-ригэр пластмассовай, дьи?нээх оонньуур куукулалар баар буолбуттарыгар ымсыырбыттара да?аны. Оннук куукулалаах сорох дь??гэлэрэ тыыттарбаттар да этэ, ы?ыран ылан баран ыраахтан к?рд?р?лл?р?. Даша дьи?нээх куукуланы куу?ан, а?ыйах да к?н буоллар астына оонньоон ылбыттаах. Биирдэ а?ата ?лэ бас-ты?нарын мунньа?ар Дьокуускайдыыр чиэскэ тикси-битэ, дьэ онтон кыы?ыгар куукулалаах кэлбитэ. Даша а?ыйах к?н омуннаахтык оонньуу т??эн баран, ымсыырара бэрдин и?ин Олятыгар уларсыбыта. Ону баара кыы?а ийэтин кытта ма?а?ыы??а бурдук атыыла?аары салааскаланан тойдонон барсан баран, тапталлаах «Настенькаларын» та?ырдьа салааска?а умнан киирбитин, к?р??х бэтэрээ ?тт?гэр илдьэ баран хаалбыттар этэ. Даша онно хомойбутуон, мэктиэтигэр аанньа а?аабат буолбута. А?ыйбыта да?аны. Билигин санаан сонньуйар. Хайыахтарай, Олятыгар кыратык куттуу, буугунуу т??эн баран, эмиэ уруккуларын кур-дук, кумаа?ы куукулаларынан иллээх-эйэлээхтик оон-ньоон букуна?ан барбыттара. Даша бу ха?аайысты-батын та?ынаа?ы ыалларын кыыстарыгар Ирочка?а бэлэхтиир санаалаах. Эмиэ хампыат суута мунньа са-тыырын, открыткаларга на?аа ымсыырарын сотору-таа?ыта билбитэ. Ийэтэ Роза ?н?р кэпсээн эрэрэ, Ирочка кумаа?ы куукула о?осто сатыы-сатыы, онто сатамматыттан хомойон ытыыр ???. Дьэ, ??р?? буол-ла?а, эмискэ байа-тайа т??эриттэн. Даша?а ийэтин дь??гэтэ Маайа со?уруу курортан кэ?иилэнэн кэлбит соломоттон о?о?уллубут кыра корзината сылдьар. Бу дойдуга суох мааны и?ит. Ы?ыахха кыбына сырыт-та?ына ??лээннээх кыргыттара ымсыыран харахтара ара?ааччыта суох. Даша Ирочка?а бэлэхтиирин бары-тын корзина?а саа?ылаата. Та?ырдьа тахсан ыалын тэлгэ?элэрин диэки к?рб?тэ, оруобуна Роза сууйбут та?а?ын ыйыы сылдьар.
– Роза-а, дорообо! Ирочка? ханнаный? – Даша ?гэ?инэн к??лэтин боруогар олорунан кэбистэ.
– Ол кыыс ханна эрэ сэлиэнньэ т?гэ?ин булла ини. С?т??лээри к???ллэппитэ, к??лгэ бардылар дуу. То?о ыйытты??
– Наадалаахпын, Ирочка?а. Кэллэ?инэ миэхэ ыытаар.
– Ол хотуну? эбиэтин к?т?ппэт. Кэлэн аа?ыа?а, этиэ?им. Хайа, ха?ан Дьокуускайдааты?? – Роза та?а?ын ыйаан б?тэн быар куустан туран кэпсэтэрдии сананна.
– Сотору барабын. Сололоох эрэ буолларгын, дьом-мор киирэ тураар эрэ. Ким да билсибэтэ?инэ, ийэм на?аа санааргыыр. Ыалдьыттаах ыал ?ч?гэй диэн тыллаах. Уой, эн тиэргэни? сибэккилэрэ ?ч?гэйдэрэ бэрт ээ, ситэн ырааппыттар дии. Ол оруосабай ??н??х нарын да нарын сибэкки би?иэхэ то?о эрэ суох ээ. К?н-дьыл ырааппыт дии, о?олор с?т??лээн эрэллэр эбит дуу, – Даша, быйылгы сайын т?б?ктэригэр ?т?-р?йтэрэн, с?т?? кэмэ са?аламмытын билбэтэ?иттэн со?уйда.
– Эбиэт буолбут, ас сылыттыахха сатаныы?ы, – Роза дьиэтин диэки хаамта.
Даша эмиэ, ас бэлэмнээн эбиэттии т??эн баран, та?ас суунардыы тэриннэ. Куйаас к?н буолбут, та?ас куурдарга ааттаах эбит. Ки?и салгыах курдук ардахтаан да биэрдэ. Сууйар та?астарын бэлэмнээн са?алыах курдук сырытта?ына, а?ылаабыт-мэ?илээбит Ирочка с??рэн элэгэлдьийэн кэллэ. К?н уота харааччы сиэ-бит, харахтара эрэ о?олуу тиэхэлээх уоттарынан ча?ы-лы?на?аллар.
– Даш-о, миигин ы?ырбыты? дуо? – Ирочка ыксыыр бы?ыылаах, биир сиргэ таба турбакка тэйиэккэлиир.
