Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4

Муса Җәлил Гази Кашшафның игелекле, иманлы бер кеше – тәнкыйтьче галим, тугры иптәш икәнлеген алдан күрә белеп, үз әсәрләре язмышын кайгыртуны аңа васыять иткән. Һәр останың, әгәр ул чын оста икән, билгеле, үз шөгылен тапшырыр шәкерте була. Гази ага Җәлил фәне сукмагына Рафаэль Мостафинны да бастырды. Ә шәкерт, – әгәр ул ихлас шәкерт икән, – бик тиз мөстәкыйльлек ала, остазы юлыннан аягын ныклап басып китә. Ә кайвакытны оныта да.

Рафаэль Мостафин Җәлилнең шигырь юлларыннан аның көрәш юлына төште, сугышчы, тоткын, антифашист үткән юлның һәр карышын диярлек энә күзеннән, үз аңыннан кичерде. Бу хакта ул үзе болай ди: «Мин күп еллар буена шагыйрьнең чит илләрдә җуела язган эзләрен эзләдем, аның фашист тоткынлыгындагы тиңдәшсез батырлыгы турында материаллар җыйдым, Германия Демократик Республика- сына һәм Көнбатыш Германиягә бардым, берничә мәртәбә Берлинда булдым. Икенче удар армиянең сугышчан юллары буйлап та уздым, Муса газап чиккән лагерьларның хәрабәләрен эзләп таптым». Бу эзләнүләрнең нәтиҗәсе булып, 1971 елда «Герой-шагыйрь эзләреннән» дигән китабым басылып чыкты».

Каһарман шагыйрьнең киләчәктә үлеме дә җыр булып яңгырыйсы тормыш башын тасвирлап, Рафаэль Мостафин Җәлилгә буыннар рәхмәтенең тагын бер өлешен тапшырды. Бу китап безнең балаларыбызның бер юлдашына әйләнгән иде.

Чакмага-чакма

Муса Җәлил идеология көрәшенең чакмага-чакма килгән җирендә торып язды, дөньяның утлы көрәшен, канлы җәрәхәтен үз йөрәге аша үткәрде. Татарларның бәясен белгәннәрдер инде. Гитлер тарафдарлары юләр түгел ич. Җиде-ун сыйныф белем алганнар. Уен-муен эш түгел. Икенче Алман империясенең милләтләр эше буенча рейхсминистры Альфред Розенберг советларга каршы милли легионнар төзи башлый: әрмән, азәрбайҗан, грузин, татар… Моны, ахыр килеп, Гитлер да хуплый. Ә Шәфи Алмас Идел-Урал штаты оештырырга керешә. Комиссарлар алтын бәһасе бит: укыган, белемле, аңлы кешеләр. Нигә аларны атып үтереп әрәм итәргә? Кирәк булулары бар. Ничек кенә әле. Безнекеләр дә немец офицерларын, генералларын махсус лагерьларда кофе эчертеп, шоколад ашатып тоткан ич! Муса Җәлилнең Берлинда йөргәне ише. Абдулла Алишның, Рәхим Саттарның…

Шулай итеп, Ауропа уртасындагы Берлинда Идел-Урал штаты төзеп яталар. Легионга ачлы-туклы татар-башкортлар кергән. Имеш! Әйтерсең лә бөтен Совет хакимияте өчен җан атып. Ул әсир ителгән солдатлар арасында кибетләрен, фабрикаларын, өйләрен, тартып алынган сыерларын, атларын колхозларга бирергә мәҗбүр ителгән, унбиш минут эчендә хөкем ителеп атып үтерелгән, сөргеннәргә сөрелгән кешеләрнең уллары да бар бит инде. Ә монда халык гасырлар буена хыялланган дәүләт – мәйданы белән зур илләргә торырлык штат вәгъдә итәләр. Уналты Совет республикасы урынына – сигез штат. Заманында Мулланур Вахитов үз кулы белән язып, Ленинга, Сталинга имза куйдырган татар-башкорт республикасы түгелме соң бу? Ә М. Вахитов, Г. Ибраһимов, Ш. Манатовлар оештырганын карынында ук үтереп, тетеп салалар да татар җирләрен тирә-юньдәгеләргә бүлгәләп бетерәләр.

Әгәр дә җәлилчеләргә чыгарылган үлем карарына гестапо шефы Гиммлер үзе кул куйган икән, кемнәргә икәнен ул бик яхшы белгән инде. Җыен җыентык татар, башкорт, чуваш үзләренә бирелгән «мөмкинлекләргә» төкереп, боларның ышанычын акламыйча, империягә – Гитлерга хыянәт итсен инде, ә?!

Тагын күз алдыбызга китерик әле: Берлин урамы буенча шәп костюм, ак күлмәк, зәңгәр галстук таккан Муса Җәлил бара. Чабаталы Рәсәйдәге кемнеңдер төшенә дә кермәгән нәрсә бит бу. Кабатлап әйтәм, өстәп, рейхсминистр Геббельсның янәшәсендә генә Абдулла Алиш кебекләр татарча газета чыгарып, «листовка» бастырып ятсыннар инде, ә? Чыгартыр иде Сталин! Болар янында Штирлицың әкият кенә ул, чеп-чи ялган. Алишлар шикелле итеп, Смольныйда, Ленин белән бер ашханәдә ашап-эчеп, Камил Мотыйгый гына большевикларның үзәк биш газетасы арасында татарча газета бастырган ул.

Җәлилчеләрне гестапо, фаш итеп, Моабит төрмәсенә ябып куйган. Ә бу Ауропада иң «яхшы» төрмә: чисталык, тәртип. Моңарчы фәкать Гитлерны үтерергә теләгән генераллар, полковникларның гына башын кискән гильотинада башта фәкать татарларның гына башларын чапканнар. Нинди күралмау, ә?

Моабит төрмәсендә СССРдан бары тик җәлилчеләрне генә тотканнар. Калганнары – Көнбатыш Ауропа кешеләре. Бусы ни? Аңлашыладыр.

Тагын – «җәлилчеләр» дибез. Алайса, нигә Муса Җәлилнең башын алтынчы гына итеп чапканнар соң? Нигә иң әүвәл Кызыл Армия капитаны Гайнан Кормаштан «котылганнар»? Чөнки ул – «атаман», башлап йөрүче, коткы салучы, фикер бирүче. Кормаш – кадровый офицер, ә Җәлил – шагыйрь. Шагыйрь яшерен эштә хәрби кешедән өстен була ала димени инде? Димәк, боларны «кормашчылар» дип атау да үтә гадел булыр.

Гаҗәп инде: империя мәхкәмәсе унбер татар кешесенә прокурор, яклаучы, хөкемдар билгеләп, әллә ничә көн дәвамында Дрезденда хөкем ясый. Ә моңа күпме чыгым кирәк ләбаса. Юк, бөтенесе «гадел» хәл ителә. Карар чыгарылгач та, боларны унбер ай буена казна ашын ашатып яткыралар ич әле. Үлем көтмиләр. Аклану көтәләр. Кемнең үләсе килсен? Болар да – адәми зат, болар да «бәлки, акларлар» дип көтмәгәнен кем өздереп әйтә ала? «Акламасалар гына ярар иде»не өзелеп-өзелеп теләгәннәр шул, бахырлар. Идел-Урал штаты – юк. Уең беткәч, баш хаҗәте шулхәтле генә. Ядрә юк: «пистолетым итте хыянәт».

Кызык түгелмени: әйткәнемчә, унбернең алтысы – шагыйрь, язучы, каләм иясе. Гильотина… Гүя бөтен татар шагыйрьләрен, каләм ияләрен сугышка җибәреп бетергәннәр. Нигә, шулай да ич инде. Ә шагыйрь Сибгат Хәким фронттан берара «ял» алып, Казанына, хатыны – Мөршидәсе янына кайтып керсә, үзе әйтмешли, шакката: язучыларның Тукай клубы мәш килеп ята: бактың исә, Мәскәүдәге урыс, яһүд язучыларын безгә «эвакуацияләгәннәр» дә, болар керогазда паёк ашлары пешереп ята икән. Ә татарлар – сугышта. Моңынчы татар егете Александр Матросов та пулемёт каплаган инде. Үзебезнең Шакирҗан Мөхәммәтҗановыбыз. Буласы булган инде.

Берлин урамыннан бер немец офицеры бара икән. Каршысына генерал очраган. Оныткан бит, каһәр. Чарасын тапмагач, «Һайль Гитлер!» диясе урынга:

– Нихәл! – дип ярып салган.

Теге генерал да югалып калмаган бит. Чувашчалатып:

– Аптырамас! – дип сәламләгән, имеш.

Шулай. Баш чапканга аптырамыйк. Дөнья сыярлык йөрәк бар ич әле, Җәлил белән җәлилчеләр йөрәге.

ҺӘР ӨЧ МИНУТ САЕН – БЕР ТАТАР БАШЫ

Нәкъ 66 ел элек Кешелек тарихында тиңсез бер җинаять кылынды –Алманиянең башкаласы Берлиндагы Плетцензее төрмәсендә (Моабит) татар халкының асылдан асыл унбер улын җәзалап үтерделәр – башларын гильотина пычагы белән чабып ташладылар.

Ул вакыттагы әлеге фаҗига, дәһшәт, вәхшәт хәбәре еллар арты еллар үткәннең соңында гына бар кешелек дөньясын тетрәтте, хак вә нахак турында уйландырды.

Ошбу җинаять Кешелек тарихына җәлилчеләр диеп, мәңгелеккә язылып, уелып куелды. Гаррибальди, Спартак, Кол Шәриф, Газинур Гафиятуллин, Берлинны алган Гази Заһитов кебекләр шикелле.

Анда да шул унбернең берсе булган татар шагыйре Муса Җәлил тоткынлыкта язган мәшһүр, тиңсез шигырьләрен инде бүтән яшереп калдырып булмаслыгына төшенгәч кенә.

Ниһаять, Җир шарындагы коточкыч сугышта язып бетермәслек каһарманлык кылган татар уллары барлыгын, аларның үз үлемнәре – соңгы сулышлары алдыннан Коръән-Кәримне үбеп, соңгы яшәү, тын алу, яшен яшьнәгәндәй хәтер-хатирәләрен җан-бәгырьләре аша үткәреп өлгерү – боларның һәммәсе бәгырьдә, йөрәктә, җанда, аңда, зиһендә.

Моның ише фаҗигане, кайгы-хәсрәтне язмыш, тәкъдир, Ләүхелмәхфүз без татарларга йөге-йөге белән, бастырыклап, бөгәрҗәләп биргән.

Уйлап, фараз кылып карагыз: шул унбер кешенең (урта- ча 35 яшьлекләрнең) алтысы татар шагыйре һәм язучысы иде бит.

Бер үк көнне, нибарысы ярты сәгать дигәндә – өч минут саен бер үк халыкның алты шагыйре үтерелүе тарихта булмаган. Ахыр килеп, Кояш тирәли әйләнгән Җир шарында андый хәл булмаган. Һәрхәлдә, XX гасырда.

Өч минут саен шагыйрьләренең башы чабылган халык бу дөньяда бүтән юк. Алар – ошбу шагыйрьләр – төрмәдә үлем көтеп торганда, Казан, Чистай, Алабугадагы эвакуацияләп мыжлаган урыс шагыйрьләре, язучылары арасында Марина Цветаева бишек җыры яза:

– Спи, – ди, – а то псу татарину и Гитлеру отдам…

Берлинда татар шагыйрьләренең башларын гильотинада чабалар (гаять привилегияле җәза!), ә без татарлар Татарстанның кыл уртасына шулай дип язган шагыйрьгә һәйкәл бастырып куйдык.

Бу хурлык кына түгел. Бу – кормашчыларның, җәлилчеләрнең битләренә лычкылдатып төкерү.

Дөнья мәдәниятендә моннан да хакәрәтлерәк башка мисал, үрнәк бармы? – Юк!

Булмаган. Булмасын иде. Берүк бүтән була күрмәсен.

Әйдәгез әле, җәлилчеләр дип, шигъриятебезгә, тарихыбызга, Татар энциклопедияләренә кергән олуг каһарманлыкның башында торган Гайнан Кормаш аша Фоат Сәйфелмөлеков, Абдулла Алиш (Геббельс министрлыгында листовкалар чыгарып кара син!), Фоат Булатов, Муса Җәлил, Гариф Шабаев, Әхмәт Симай, Абдулла Баттал, Зиннәт Хәсәнов, Әхәт Атнашев, Галләнур Бохараев исемнәрен түбәтәйләребезне киеп, ак яулыкларыбызны ябып искә алыйк. Рухларына багышлап, бел- гән догаларыбызны укыйк.

Урыннары оҗмахта булсын.

Әлеге вакытта испан шагыйре Федерике Гарсия Лорка да атып үтерелгән инде. Чех Юлиус Фучик та (Муенымдагы элмәк килеш язам…) җәзаланып үтерелгән.

Ә бу – псу татарину и Гитлеру отдам…

Куркыткан. Курыккан. Шуңа күрә элмәккә менгән дә инде.

Ә җәлилчеләр… үлемнәре белән каһарман калучылар.

Өч минут саен – бер татар башы. Дөнья хәле хәл ителеп яткан бәгъзе мизгелдә.

Сүз иясеннән: өч көн рәттән Советлар Союзы Герое һәм өстәп Ленин ордены бирелү хакында Мәскәү телевидениесе и сөйләп тә күрсәтте инде. Советлар Союзы Каһарманы данына фәкать урыслар да еврейлар гына ирешкән, имеш. Ичмаса, бер татар, казах, осетин, кырым татары, грузин, үзбәк, каракалпак, балкар, карачай, якут (снайперлар!), бурят, башкорт… исемнәре аталмады. Бу – коточкыч нәрсә.

Кыскасы, яшәгез, урыслар. Муса Җәлилләрсез, Александр Матросов (Мөхәммәтҗан Шакиров), Газинур Гафиятуллин, Гази Заһитовсыз.

Р.S.

Җәлилчеләрнең башы киселү минутын, сәгатен немец-фашистлар сәгате белән санау без Казан татарларына килешмидер инде. Берлинда иң әүвәл Гайнан Кормашның башы чабылу 12.03 икән, бу Казан вакыты белән күпме була? Әйдәгез әле, Казан вакыты, Азан вакыты белән искә алыйк.

ДАСТАНЧЫЛАР

Плетцензее төрмәсендәге гильотина белән башлары киселгән биш мең сәяси тоткын арасында унбер татар егете булганлыгын тарих мәңге исендә тотачак.

Биш мең тоткын. Аларның күбесе фюрерга һөҗүм ясаган һәм империягә каршы заговорда гаепләнгән немецлар белән немец антифашистлары. Зур хәрби чиннар, дәрәҗәләр яки фашизмның җан дошманнары – коммунистлар.

Һәм менә шулар арасына татар халкының унбер улы да килеп керә. Елмаеп…

Гильотина иң авыр җәза саналган. Юлиус Фучикны шушы ук төрмә тирында атканнар «гына». Иң авыр җәзага тартыр өчен җәлилчеләрне III рейх газраилләре ни дәрәҗәдә күралмаска тиеш булган соң?!

Фашизмга сатылмау кеше өчен иң кадерле нәрсә – җан белән түләнгән. Хәер, җәлилчеләргә иң кадерле нәрсә җан булмаган, ә халык пакьлеге, хәрби антка тугрылык, Ватанга бирелгәнлек, илдәге туганнарны ярату.

«Безнең бик күп язган һәм язарга уйлаган нәрсәләребез үзебез белән бергә китә». Абдулла Алишның тоткынлыктан туганнарына юлланган соңгы хаты җәлилчеләрнең иң зур фаҗигасен чагылдыра. Алар үз көрәшләренең нәтиҗәсен күреп һәм аңлап, инде үзләренең җиңүче икәнлекләрен белеп үлгәннәр. Мин аларның гомерләре киселүгә караганда да зуррак бер фаҗигаләрен күрәм: «…кая языйм? – Үзем белән бергә үләләр. М. Җәлил».

Шагыйрь өчен язганының үзе белән бергә югалуын күрүдән һәм сизүдән дә авыррак, хәтәррәк, моңсурак фаҗига бар микән? «Мин үзем өчен берни теләмим, Сездән бер генә нәрсә сорыйм: Мусаны коткарыгыз. Ул бөтен татар халкына кирәк», – дип язган Абдулла Алиш Шәфи Алмазга. Шагыйрь үзенә дә, Мусага да берни теләми, ул халыкка шагыйрь Мусаны кире кайтарып бирүне таләп итә. Ә Җәлил үзе бөтен немец халкы өчен кирәк булган бер шагыйрьне халыкныкы итәсе килә: «…Гейне кайтсын иленә».

Аяныч һәм соклангыч түгелмени: сүзләрен һәм көрәшләрен фашизм бары тик башларын кисеп кенә тоткарлый алган унбер тоткынның алтысы – шагыйрь! Хәер, аларның һәркайсының гомере – өзелгән җыр, әмма ул унбер гомернең һәркайсы ахырынача җырланып беткән илаһи бер җыр.

Ә шагыйрьләр Гайнан Кормаш, Абдулла Алиш, Әхмәт Симаев, Рәхим Саттар, Муса Җәлил, Зиннәт Хәсәнов Унбернең иң әүвәл шушы алты шагыйрен җәзалыйлар.

Нәрсә соң бу? Инде борыннарына үз үлемнәре исе керә башлаган җәлладларның элек сүзне, язылган һәм язылачак шаһитларны юк итәргә ашыгуымы? Әллә бу гади очраклылык кына микән?

Юк, минем җәлилчеләрнең тоткынлыктагы беренче көннәреннән башлап соңгы сулышларынача бер генә очраклылык та күрәсем килми. Алар арасында бер генә дә очраклы кеше, алар көрәшендә бер генә дә очраклы гамәл, алар иҗатында бер генә дә очраклы сүз юк. Чөнки ятьмәсенә илле миллион корбан эләктергән фашизм үрмәкүче очраклылык түгел. Аларның ярсу диңгездәй көрәшләренә, алсу алмадай матур гомерләренә төшкән кортлар гына очраклы. Ул хаиннәр халкыбыз нәфрәтенең мәңгелек туңлыгында күмелеп калды. Хыянәт мамонтлары…

Җәлладлар башта шагыйрьләрне кискән. Аларның шагыйрь икәнлекләрен фашистларның белмәве дә ихтимал. Алар иң алдан «Идел-Урал» легионындагы яшерен оешманың җитәкчеләрен юк итәргә ашыкканнар. Ул вакытта биш шагыйрьнең оешмадагы төп җитәкчеләр булганлыгы бөтенләе белән аңлашыла. Сугыш чоры татар поэзиясенең фашизм белән көрәшнең иң үзәгендә торуы очраклылыкмыни? Очраклылык икән, татар әдәбияты әһелләре арасыннан кулына корал тотардай кайсы ир-егет тылда шигырь «генә» язарга калган?! Сугышка кадәрге тормышта бер-берсен белгән әлеге шагыйрьләрне язмыш бу зур планетада фашистлар өненең үзе – Берлинда ничек очраштырган икән? Серле табышмак. Ләкин җавабы гап-гади – ипи кебек: зур планета кан саркып торган бөтен яралары белән бергә, яңасына сөенгән яшь баладай, бу биш шагыйрьгә дә сыенган һәм аларның уртак йөрәгенә әйләнгән. Һәммә кешеләрнең дә йөрәгендәге теләге, уе, хыялы уртак икән, аларның кайда, ничек очрашуы әһәмиятлемени?

Әгәр Җәлил дәфтәрләре немец фашистлары империясенең сакчы этләре кулына килеп эләксәләр, аларны, тәгаен, аерым хөкем карары чыгарып, иң зур, иң дәһшәтле крематорийларның берсендә яндырган булырлар иделәр. «Моабит дәфтәрләре»ндәге шигырьләр – милли әдәбиятыбызның алмаз ташлары. Аларның һәркайсы, һәркайсының һәр сүзе килешмәс ике идеология – фашизм белән коммунизм идеологияләренең кискен көрәше үзәгендә иҗат ителгән. Гомумән, Муса Җәлил иҗаты ике чакма ташы бәрелешеннән мәңге сүнмәскә чәчрәп чыккан очкыннар көлтәсен хәтерләтә. Ялкынлатыр өчен ул очкыннарны йомшак мамыкка тидерү хаҗәт түгел – кеше йөрәгенә якынайту җитә. Җәлил иҗатының бөтен дөнья кешеләре арасында теләктәшлек уятуы, мәхәббәт казануы сере шунда. Күрәсең, шагыйрьнең рухы шулкадәр кысылган, йөрәге нәфрәттән шулкадәр ургыган, каны агудан шулкадәр кайнаган, җаны сагынудан шулкадәр өзгәләнгән, – аның һәр шигыре алмазга әверелгән. Гади генә сүзләр белән язылганнар югыйсә. Тик җир астындагы янартаулар кайнарлыгына һәм басымына килеп эләккәнче, алмазлар да бары тик кара таш – графит кына була лабаса.

Алар – ач, хокуксыз әсирләр – үзләрен дошманнан көч- лерәк сизгәннәр. Нык алмаз – көл, көчле әсир кол булмас. Көчен сизгән әсир көрәшчегә әйләнә. Моны тарихта бер мәртәбә Спартак исбатлап күрсәтте инде. Кешелекнең язмышы шундыйдыр, күрәсең, моны тагын бер мәртәбә җәлилчеләргә дә исбатлап күрсәтергә туры килде. Фашизм төрле халыкларны, төрле милләтләрне үзенең колларына әверелдереп, аларны үзара сугыштырырга, талаштырырга – аларны ХХ гасыр гладиаторлары итәргә исәп тоткан иде.

Легионерлар киеме кигән татар совет солдатларыннан халыкларга каршы бер генә ядрә дә атылмады, бер генә сүз дә аталмады. Бу – җәлилчеләр үлеме, бу – җәлилчеләр үлемсезлеге. Бу – Җәлил шигыре һәм аның дүрт шагыйрь дустының тантанасы. Бу – татар һәм бөтен совет халкының аналарча горурлыгы.

Кешелекнең язмышы шундый, күрәсең, аңа һәрнәрсәне кабат-кабат исбатлап торырга кирәк. Тагын кемнәргә туры килер икән?

1. Виктор Хара.

2. Пабло Неруда.

3. ?..

…Ә барысына караганда да элегрәк чәчәннәрнең телен кискәннәр.

ЕДИНОБОРСТВО

История будет вечно помнить о том, что среди пяти тысяч политических заключённых, обезглавленных гильотиной в тюрьме Плетцензее, были одиннадцать татарских джигитов.

Пять тысяч. Большинство из них – немецкие антифашисты. Были и заключённые высоких чинов и званий, те, кто вступил в заговор против фюрера, хотел физически уничтожить его. Какой же ненавистью надо было переполниться палачам Третьего рейха, чтобы наряду с ними казнить джалиловцев- «не арийцев» чудовищной казнью.

Джалиль и его соратники знали, что за каждым их словом наблюдает всевидящее око гестапо. И всё-таки они совершили в самом логове фашизма – в Берлине подвиг, граничащий с чудом. Благодаря им ни одна пуля пленённых татарских бойцов не была обращена против своих. Рейхсминистрам Розенбергу и Гиммлеру не составило бы особого труда расправиться с одиннадцатью татарскими подпольщиками без суда и следствия. Но жгучая ненависть требовала отмщения высшего порядка. Привилегированной казни на гильотине.

Свою трагедию джалиловцы ощущали не только в неминуемой казни. Мучительно переживал Джалиль судьбу своих стихов: «Умирают вместе со мной…» Последнее письмо поэта и сказочника Абдуллы Алиша, отправленное из заключения, отражает самую большую тревогу: «Многое нами написанное и задуманное уходит вместе с нами». «Я для себя ничего не хочу, от вас прошу только одного: спасите Мусу. Он нужен татарскому народу», – обращается Алиш к шефу комитета «Идель-Урал» Шафи Алмазу.

Поразительно: шестеро из одиннадцати, слово и борьбу которых прервал топор палача, – поэты и писатели. Первый – Джалиль, с ним Гайнан Курмаш, Абдулла Алиш, Ахмет Симаев, Зиннат Хасанов, Абдулла Баттал. Был ещё и седьмой поэт – Рахим Саттар. Его направили навстречу наступающим по всем фронтам советским войскам, и тем он избежал неумолимой гильотины, без вести пропал, однако о подпольной организации всё же успел передать! Учли эти сведения или нет – неведомо. (Учли, конечно же, но молча. Это уже на совести «неверующих», потому что «пленных нет».) В один и тот же день, за долгих или же недолгих полчаса, через каждые три минуты отсечь головы шестерым писателям одного народа – такого явления ближайшая история не знала. И не приведи Аллах узнать.

Что это? Закономерность торжества слова – главного свидетеля победы джалиловцев? Или же это простая случай- ность?

Нет, в их борьбе не было ни единой случайности: ни одного неведомого человека, ни одного неумышленного действия, ни одного ненароком высказанного и написанного слова. Потому что не был случайностью тот примечательный факт, что татарская поэзия и вообще литература военных лет оказалась в самом центре борьбы против фашизма. И на фронтах Великой Отечественной, и в цитадели фашизма – Берлине.

Как же судьба собрала их вместе – шестерых поэтов, знакомых друг другу ещё до войны? Ответ прост, как истина: кровоточащая планета Земля превратилась в общее сердце этих шестерых. Всё остальное – лишь частности, детали.

«Моабитские тетради» Мусы Джалиля родились в центре борьбы двух непримиримых, казалось бы, или как ведалось до недавнего времени, идеологий – идеологии коммунизма и идеологии фашизма. Здесь разлетелся сноп искр от удара двух кремней. Достаточно их приблизить к человеческому сердцу, и оно ощутит настоящее данковское пламя. От такого пламени и под громадным напором любви и ненависти поэта, подобно превращению графита в алмаз под вулканическим жаром и давлением, смогли родиться настоящие алмазы – его стихотворения. А их на его же Отчизне, ради будущего которой он голову свою положил на плаху, осмелились объявить на весь мир только после кончины И. В. Сталина, хотя до того на Родину возвращены и переданы были уже по разным каналам две его тетрадки с ладонь, размером в сердце, и «затерянные» во всемогущем МГБ СССР. И лишь после того, когда бельгийцем Андре Тиммермансом была передана та самая тетрадь, знаменуемая в дальнейшем «Моабитскими», поэт Илья Френкель впервые перевёл на русский язык несколько стихотворений и издал в 1953 году на страницах «Литературной газеты», редактируемой Константином Симоновым. Ибо уже невозможно было содержать их в тюрьме безызвестности. Поэта можно обезглавить, а стихов его умертвить невозможно. Кровью написанное в крови не тонет. То, что в тогдашней в одной шестой части мира, именуемой СССР, Муса Джалиль был единственным, кому было присвоено в 1956 году звание Героя Советского Союза, а спустя год – в 1957 году – лауреата Ленинской премии в области литературы и искусства, не повторится уже никогда.

Они знали, что сильнее своих врагов. И честно выиграли единоборство. Их палачи стали проклятием человечества, они – его совестью. Им можно приписать слова Спартака, который сказал: «Я стану многими!» И они повторились в борьбе многих беззаветных бойцов за мир, свободу и демократию на земле, на своей родимой земле.

ҮКЕНМӘСЛЕК НАМУС

Көннәрдән бер көнне эре сөякле, ялга чыккан генералны хәтерләткән төп-төз гәүдәле бер ир-ат морҗасыннан чыккан аксыл төтен баганасы белән кышкы аяз күкне терәткән авыл йорты каршысына килеп туктады. Юка бозга кунган кырпак кардагы олтанлы киез итек эзләренә сак кына баса-баса, шушы ук йортның ырыс капкасына таба көянтә-чиләк аскан бер карчык кереп бара иде. Ир кеше аны шундук таныды да:

– Нәфисәү, чүгеп тор әле, – дип эндәште.

Карчык кеше, суын чайпалдырмаска тырышып, әкрен генә борылды. Шулай да һәр чиләгеннән берәр йотым суы, чайпалып, карны чылатты. Авыл тып-тын, кояшлы дөнья зур иде. Чиләкләр төбенә каткан боз сөңгеләре очыннан тып-тып итеп су тамчылары тамганы ишетелде. Затлы көрән тун, йомшак йонлы бүрек кигән ир-ат белән төймә төпләре, кесә авызлары каймасы кыршылып ялтыраган, якасы белән түше көрәнләнеп уңган плүш жакетлы карчык беркавым бер-берсенә карашып тордылар. Ир кешенең йөзенә сибелгән шадра чокырларның икесенә, ә карчыкның исәпсез-сансыз җыерчыклары арасына кунган ике бөртек күз яшьләрен һичнинди салкын да катыра алмас кебек иде.

Ир кеше, басып торган җиреннән кузгалмыйча:

– Исән-сау гына торасыңмы соң, Нәфисә сеңлем? – диде.

– Ару гына әле, Аллага шөкер, – дип җавап кайтарды карчык һәм йөрәге чәнчеп алгандагыча тын гына «Аһ!» дип куйды. – Бакчи, син түгелме соң бу, Гомәр абый?

– Мин идем шул әле, Нәфисә сеңлем. Синең белән иркенләп бер сөйләшәсем килгән иде бит әле…

Язучының үз китабындагы кешеләр белән шушындыйрак очрашулары вакыт-вакыт булып торадыр шикелле. Әлбәттә, җаннарының әллә нинди тирәнлекләрендә, әллә нинди киңлекләрендә.

Шулай икән, кемнәр соң ул бүген кичәге Нәфисәләр, Хәйдәрләр? Моны белер өчен авыл һәм шәһәргә бер караш ташлау җитә. Барысы да шунда алар.

Әйтик, Нәфисә. Бүген ул таң күзе белән йокысыннан уяныр иде дә, салкынайган өендә тиз генә җылы киемнәрен киенеп, урын-җирен җыештырып куйгач, абзардан утын алып керер, миченә ягып җибәрер, самоварын тергезер, үзенә – аш, кош-кортына изеп бирер өчен бәрәңге пешерү хәстәрен күрер, ике баш сарыгы, бер баш сыерына печән салыр, шул арада сыерын савып алыр – кыскасы, тавык та чүпләп бетермәслек вак-төяк эшен эшләп бетергәч, корышкан учына биш сум акчасын кысып, кибеткә ипи чиратына барып басар иде.

Әллә улы, әллә кызы йә килене вә кияве, шуларга өстәп, онык- лары рәхәтендә торыр иде микән? Һәрхәлдә, мин Нәфисәне, шулай, бүген дә исән-сау, фани дөнья мәшәкатьләренә чумган, иртә-кичләрен белгән догаларын укыган, вакыты җиткәч, ураза тоткан җитмеш-җитмеш биш яшьләрдәге мөлаем йә кырыс татар карчыгы итеп күз алдына китерәм. Авылда ялгыз башы яшәсә, аның йорт-җире шактый таушалган, иңгән, күңелдә кызгану, жәлләү, шулай яшәргә дучар ителгәннәренә карата нәфрәт, гарьләнү хисе уятырдай булыр иде. Инде туган-тумачасы кадер-хөрмәтендә торган шәттә дә яшьлегендә Ватан, халык мәнфәгате хакына җанын аямый яшәгән Нәфисә һәм аның ишеләрнең картлыгы социализмның котсыз читлегендә тарсынып үтәр иде. Чөнки, гәрчә, әйтик, аларны шактый гына тук тормыш сөреп ята дип уйласак та, ишегалларына кердең исә, язын-көзен тездән пычрак, кышын җәяүләп кенә йөрерлек тар сукмак, ашар-эчәрләренә талон, хуҗалык товарлары алыйм дисәләр, авыллары белән җыйналышып, шау-гөр килеп, тавыш-гауга күтәреп, лотерея уйнау, мал-туар асрарлык печән-мазар, салам теләсәң, һаман да шул бетмәс-төкәнмәс рәисләр алдында бил бөгүләр… Заманында синең ил өчен бил баглап эшләүләрең күптән онытылган, сине санлаучылар, фидакярлегеңне исләрендә тотучылар юк дәрәҗәсендә. Нидер сорасаң яки хокукыңны кайгырта башласаң, тыңламасалар, гозереңне аяк астына салып таптаганга гарьләнүне белдерсәң, «Син кем әле, причём монда мин, панимаешь!» дип кенә җибәрәләр. Соң, җибәрсәләр җибәрсеннәр инде! Моңа Нәфисәнең атасы Гомәр ага Бәширов бүген ни әйтсен соң, бу оятсыз төстә явызланган дөньяны ничек төзәтеп бетерсен? Моңарчы әйткәннәре җитмәгәнмени? Заманында ничек кенә әйткән инде ул! Караңгы заманның котырынган чорында аның «Намус» романына Сталин премиясе бирелгән икән, моннан бүген ниндидер хилафлык эзләүчеләр шактый гына ялгышалар.