Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1

– Зыянлы түгел инде, бушка ич.

– Бөтен кеше, синең сымак, бар нәрсәне мал да акча итеп күрми.

– Миннән – хәләл көч. Салган мичләремнең данына шикләнәсең мәллә?

– Мичне аны дан булсын дип түгел, кешегә җылы булсын дип чыгаралар. Атаң мәрхүм шулай итә иде. Әле дә гел сагынып сөйлибез.

– Сүз күп инде ул. Сүз заманы шул.

– Җылы сүз алыр, җылы сүз бирер өчен тормыш кылабыз. Атаң сиңа үз һөнәрен генә калдырды, димсең?

– Ә тагын нәрсә? Иң элек шушысы өчен мең рәхмәт.

– Атадан улга мал гына түгел, кан, ә кан белән җан да күчә. Җан да!

Зөлкарнәй үз сүзләренең Фәйзулланың зиһен төбенә төшкәнлеген бик яхшы белә. Ләкин Фәйзулла:

– Кояш та чыкмас борын, кәҗә фәлсәфәсе сатма әле, Зөлкарнәй абзый, – дип читкә борылды. – Тиктомалдан.

– Ни уйлаганымны кайчандыр бер әйтергә тиешмендер бит мин? – диде Зөлкарнәй.

– Җылы сүз алып кына, сарай түбәсеннән салам төшми, – диде Фәйзулла.

Йөзен бормыйча гына, Зөлкарнәй карашын иске сараеның салам түбәсенә юнәлтте. Аннан күккә карады: аяз иде.

«Фәйзулла нигә берәр усал сүз әйтми икән? – дип уйлый карт. – Аның күңел коесына минем сүзләрем ни дә булса иңдергәндер ич?»

Ә Фәйзулла, берни булмагандай, мал көтүенә карап тик тора. Коеның да төбе бар бит. Теләсә ни атсаң, ул да сасый, суы корый. Ә Фәйзулла – астыртын, ни әйтсәң дә, үзенә җыя, авыр җавап кайтармый, күңелендә ни барлыгын сиздерми. Әрләшүдән качып, үз күләгәсенә поса. Күләгәдә – ни кояш кайнарлыгы, ни яңгыр салкынлыгы анда. Үзенең кая таба читләшкәнен бик яхшы белә Фәйзулла. Шуңа дәшми.

– Салам дисең инде син, Фәйзулла. Саламга ни булган?

– Ни булган дип… черегән, диюем. Җылы сүз белән түбә япмассың.

– Күңел черемәсен, Фәйзулла эне.

– Үлгәч, тән белән бергә чери инде ул шунда.

– Яши белгәннәр үлми. Әнә атаң кешеләр күңеленнән чыкканы юк. Аны белгәннәр үлгәнче шунда яшәр!

– Ни калдырды ул миңа? Өе дә салам түбәле иде.

– Аның каруы җаны чиста – алтын иде. Күпме яхшылык чәчте.

– Чәчкән. Ә ура белмәгән. Син дә менә акыл сатасың. Мичнең кешегә – җылысы, остага – акчасы. Син ни дип яктың соң колхоз мунчасын? Алтмыш тәңкәңне ала килдең ләбаса моңарчы, ала килде-е-ең!

Зөлкарнәй соңгы елларны колхоз мунчасында мунчачы булып йөрде. Атнакич эштән кайтуларына – ирләргә, якшәмбедә хатыннарга мунча ягып өлгертә иде. Баштарак кайберәүләр борын астыннан гына көлгәләделәр дә. Тик ул аларга үпкәләмәде. Олыраклар аңа бераз моңсуланып карыйлар иде. Алай да аны-моны сиздермиләр, кайсы сырхаудан нинди пар әйбәт тә нинди себерке кайчан сихәтле дип, хәзер үз мунчалары булмаганнары яр астындагы элеккеге кара мунчаларын, яшьлекләрендә мунча кергән чакларын сагынып, сөлгеләренә әкрен генә сөртенә иделәр дә Зөлкарнәйгә рәхмәт әйтеп кайтып китәләр иде.

Ә беркем дә беркайчан да, Фәйзулла шикелле, аның мунчачы булып йөрүен гаеп итеп әйткәне булмады. Ник әйтсен, бала коендырган ана эше белән аның эше арасында ни аерма бар? Кешеләрне ул үзенең балаларына саный лабаса. Җитмеш яшькә җитеп, моңа әзме-күпме хакы бардыр ла!

Халыктан сөт җыючы Җиһангирлар тыкрыгына җыйналган көтү инде шәп-шәрә калган кыр ягына таба кузгалды.

– Менә шулай, – диде Фәйзулла. – Мин кирәк әле кешеләргә. Яшәү нужасы беткәнче. Син – мунчачы, мин – мичче. Икебез бериш.

– Тән тире белән табылган ипи кадерле, Фәйзулла.

– Әйтәм җирле, минем әти салкын тегермәндә кан төкереп үлгән… Кияренә бер кат ыштан иде.

– Утыз сигезенче елны, Фәйзулла, хезмәт көненә тигән биш олау бодайны ишегалдына кертмәс өчен балта күтәреп каршы тордым. Безгә артыгы кирәк түгел иде. Анда, ачуым килмәгәе, бер… мең ыштанлык кына мал бар идедер. Без бәхетне малдан түгел, алдагы көннән көттек: сездән…

– Әллә начар эшлибезме? Мичләрен кем чыгара бу авылның? Итекләрен кем баса? Кое бураларын кем иңде- рә? Менә син, иң кимендә, мич чыгарып кара. Килерме кулыңнан?

– Безне теләсә кем алмаштыра ала. Хәтта син дә. Ә сине? Авылда синнән гайре кем мич чыгара? Авырдың – кем алмаштыра сине? Үлдең – урыныңа кемне калдырасың?

Туйдырды Зөлкарнәйне сүз көрәштерү. «Бу чияләр яфракларын ник коймый икән инде?» – дип уйлады ул. Кинәт ни өчен болай уйлавына гаҗәпләнергә өлгермәде, Фәйзулла, кашын маңгай уртасына җыеп, авыз эченнән нидер мыгырдана-мыгырдана китеп барды.

«Әх, Фәйзулла, Фәйзулла! Мунча тиренең ни икәнен беләсең микән соң син? Мунча тире – эшләп арыган тән тире, яшәү тире ул!»

Үз шөгыле белән Зөлкарнәй яшерен генә горурлана да иде. Ул яккан мунча авылдагы санап бетергесез кешегә тән җиңеллеге биргәндер, ул җылыткан су күпме кешенең тән гөнаһын югандыр, ул җибәргән пар ничәмә кешегә тән гайрәте иңдергәндер. Ун ел буена колхоз мунчасын якты ул, ирләр гайрәтенә куанды, хатыннар дәртенә изгелек теләде, балалар гөнаһсызлыгына көнләште. Ун ел эчендә эшләгән эше тормышның кирәкле бер ихтыяҗы иде, ә ул үзен шул ихтыяҗның профессоры итеп тоеп йөрде. Күрәсең, мунчада ул кешеләрнең әйбәтләрен генә түгел, начарларын да юып йөргән икән. Шул ук мунчага Фәйзуллалар да йөрде. Нишләтәсең. Андыйларга, җаныгыздагы керне юыгыз дип, мунчала сузасыңмыни?

Ул бакча артындагы кысыр җирдә үскән кыргый чия чыбыкларыннан ясалган себеркесен пар юкәгә сөягән җирен- нән алып чыкты да, басып-басып, капка төбен себереп ташлады.

– Арыдым, – диде ул әкрен генә. – Тик бу ару гына. Миндә көч бар әле.

– Ашарга кер, Зөлкарнәй! – дип кычкырды Ләмига баскыч төбеннән. – Чәй кайнады.

«Хәзер керәм, – дип уйлады карт һәм рәшәткә аркылы кул тегермәненә күз төшерде. Әллә кайчан югалткан нәрсәсен тапкандай, күңелендә үсеп чыккан таныш уйга сөенде: – Ярыйм әле мин бу кул тегермәнен, гел буталып йөрмәсен».

– Кул тегермәне, – дип эндәште ул, – ярыйм әле мин сине.

– Кем белән сөйләшеп йөрисең анда?

Яфраклар коелган тынлыкта кинәт яңгыраган тавышка сискәнеп, ул капкага таба борылды. Үзе дә сизмәстән, кычкырып сөйләнүенә оялып китте. Ләкин, яшь чакта Ләмиганы беренче ярату кояшында янгандагы кебек, битенең ояттан, уңайсызланудан кайнарлануын тоймады. Күңел төбендә нидер өзелгәндәй генә булды. Кул тегермәнен утынга ярам дигән хыялы каядыр артка чикте.

– Болай гына, карчык, болай гына. Анау бүкәнне ярып ташламаммы әллә дигән идем, кул тегермәнен. Гомер буе аяк астында буталды.

– Көчең ташыганые шул. Чәй суына… Кулыңны ю. Су җылыттым. Комганда.

Ләмига алып чыгып утырткан ак комган борыныннан иртәнге салкынча һавага бу сузыла иде.

– Кайдадыр тимер чөй йөри иде, Ләмига, хәтерләмимсең? – дип сорады Зөлкарнәй.

– Былтыр койма баганасына дип имән ярганда кысылып калды ич, ала алмадыгыз. Хәтерең…

«Алырга булыр, – дип уйлады Зөлкарнәй. – Алдан чөйне алырга булыр, аннары бүкәнне ярырга».

Пәрәвезләр очкан кояшлы иртәнең кайсыдыр бер читеннән нигәдер пышылдап әйтелгән аваз ишетелде: «Зөлкарнәй, прицел – бер дә биш, угломер – ике йөз дә бер! Заряд тулы! Анасын-баласын белмәгән хәшәрәтләргә – ут! У-у, нәсел-нәсәпләре коргырлары!» Юк, аның командиры сержант Шәйхулла тавышы түгел иде бу. Һаваны селкеткән шартлау Зөлкарнәй тубы аткан тавыш түгел иде инде: инешнең теге ягындагы урман турысында биек-биектән очкан ялгыз самолёт тавыш киртәсен үтте.

«Ә миңа картлык киртәсен үтәсе иде», – дип хыялланды Зөлкарнәй һәм аягындагы күн чүәген салды да, үкчәсе ямаулы ак оегы белән баскычның юылган идәненә басып, ачык болдыр ишегенең караңгы авызына кереп китте.

1975

АК КАЕН ДЕГЕТЕ

I

Шәймәрдән Касыймханов комбайнын, төзәтеп бетергәч, әзерлек сызыгына куйды да ике көн беркая чыкмады – үз бакчасында бәрәңге алып ятты.

Инде менә бәрәңге алынып та бетте, ә Шәймәрдән бүген ял итә.

Ул уйга калды. Уйлары гади иде – кышын кайда эшләп үткәрү хакында. Тегермәнгә барырга булды. Тегермәнче Мәүлет Нәбиенә врачлар анда бүтән эшләмәскә дигәннәр. Үпкә тирәсендә ниндидер чир тапканнар бугай. Урынына куярга кеше юк иде, Шәймәрдән риза булды. Тегермәнче эше шәп, гомер-гомердән абруйлы.

Зәйтүнәсе бәрәңге алынып бетү уңаеннан кабак бөккәне пешереп, шуның өлгереп җитүен сагалый. Әнисе карчык мичтән күмер тарттырган иде, Шәймәрдәннең шуны урнаштырып йөрүе. Көз, музыкант скрипка көйләгән шикелле, күңелне үз тәэсиренә җайлый: хәрәкәтләр салмак, буш кырларга, урманга, бакчадагы юкә агачының коелып бетмәгән орлыкларына картлар кебек мәгънәле карала.

Күмер көйри. Ул кайнар, кызыктыргыч алтын төс белән сулый. Зәйтүнә томалап куйган мич төбендә бөккән саклый. Әнисе күмер тулы чуенны күтәрә алмый инде. Йә төшереп чәчәр. Шәймәрдәнгә калды. Хатын-кыз эше инде дә, ярар, аннан калмасын. Карлыган бакчасына чыгарып, кое төбенә утыртты.

Ул чуенны китек таба белән каплап куйды. Җан кайнаганда, аны да шулай сүндереп була микән? Юктыр. Кеше – дөнья. Аның күңеле каплап бетерерлекме? Чуен гына түгел лә! Җан кояшы сүнү кеше өчен кояш сүнү белән бер үк ич. Бу уе Шәймәрдәнне җанландырып җибәрде. Сүлпәнлеген зәңгәр ялкын ялап алдымыни!

Инде нишлисе? Ишегалды себерелгән. Абзар чистартылган. Мунча мичен төзәтәсе бар – кат-кат маташканчы, яңасы салыныр, ярар.

Эшсезлектән дә гайрәт чигә. Торганына күпме генә әле, дөнья хәтле эш эшләп ташларга да өлгергән. Әллә кайчан, фронттан алып кайткан гадәте шундый. «Нинди эшне дә кәнфит суырган күк итеп кенә тәмләп эшләрмен» дигән нәзере бар иде. «Нәзеренә ялкаулык дегете кушмам» дигән сүзе дә бар. Каен ап-ак югыйсә, ә җир белән томалап эченә ут салсаң, аннан да кара дегет саркый…

Шәймәрдәннең бите-кулы тыгыз итле, сеңерле. Һич кенә дә илле бирмәслек. Чәчәк авыруы ашаган битендә картлык буразналары күренми, шадралары аның яшен яшереп тота шикелле. Өстәвенә холык-фигыле белән дә, тәнгә дә ир уртасы кебек елгыр, адымнары ышанычлы, алдагы ике алтын теше аның елмаюына эчкерсезлек төсмере биреп тора.

Аның теш казналары шыгырдап, уйнаклап алды. «Шайтан төкерегенә дегет кушып эчергере! Бер эш заты калмаган! Мәсхәрә, күмер сүндереп йөре, имеш».

Сызгырынгалап, өйгә керде. Бөккән пешмәгән әле. Исе генә тәм томаны булып бөтен өйне баскан. Төчкертерлек итеп борынны ярып керә.

Шәймәрдән, стартёр төймәсенә баскандай, тырнагы кара янган баш бармагы бите белән телевизорын кабызып җибәрде. Сәгать яңа унынчы киткән икән, бер малай, ике кыз тән күнекмәләре алып маташа.

– Безнең малайлар шикелле, колхоз бәрәңгесе алдырасы иде сезгә! Кирәге калмас иде бот күтәрүегезнең, – дип, шактый ук җитү кызның яткан җирдән физкультура ясап маташуын өнәмәде. Шунысы бар: ул моны килештермәүдән түгел, азмы-күпме көнчелек коткысы белән кытыклануыннан әйтә. Дөрес, ул балаларының һәммәсен укытып бетерде: үз янындагысы – тугызынчы класста укып йөргән Мөхәммәдьярыннан кала, өчесе дә югары белемле хәзер. Бәлки, шушы хәчтерүшләр ише, аның оныклары да, иртән торгач, арык аяклары белән тырык-тырык килеп, физкультура ясаган буладыр, хе-хе…

Белемле итте дә бит, ата сабагын гына колакка элмәделәр, хәерсезләр, исәбе – берәрсен булса да Казанда калдырып, кәеф барында барыр-килер җир ясамакчы иде. Җил очырган тузганак чәчкәседәй әллә кайларга таралыштылар бит, игелексезләр! Казанга дип кузгалды исә, фронтташ дусты Илюшага гына исәп тотарга кала.

Телевизорда гел шул нәмәстәкәйләр сикеренә. Кичләрен генә булса да, күздән яшь чәчрәтеп чыгарырдай берәр татар көе тапшырмыйлар, ичмаса! Кая инде иртән! Әллә ниткән гадәт алдылар бит әле тагын, җырларын үзебезчә башлыйлар да, аңламаслар дипме, бүтән телдә тәмамлыйлар… Бар иде заман – бәйрәмме, дус-иш киләме, бозау суйган көнме, каладан бәрәңге сатып кайтасыңмы – әзрәк салынса, каз муены шикелле торбасыннан тотып, патефон уйнатырга куя идең… Рәхәт иде! Хәзер дә шәп анысы. Зарланырлыкмы соң! Шәймәрдәннең телевизоры иң зурысы. Инде чират – төслесенә.

– Нәрсә, гел пешмимени әле? Карын ачты ич. Хатын дим! Пешмимени әле?

– Пешми әле. Бәрәңге түгел, кабак бөккәне ич.

– Син үзең кабак бөккәне!.. Бер… бишесенә өстәп май сал. Өчәр бал калагы! Үзем ашыйм аларын.

Шәймәрдән болай каты телләнүен үзе дә өнәп бетермәде. Нәрсәдер җитми, тик нәрсә? Түземсезлек һәм эшсезлек басты – бөтен җире суынды, муены белән иңбашы пружина кебек кысылды, менә-менә сикереп торыр да бернәрсәгә тотыныр, ә анда инде ватамы-төзәтәме – барыбер.

«Иртәнге почта», – дип укыды ул телевизорда башланган тапшыру хакында. Кара, малай, патефон әйләндерә түгелме соң бу? Һе, патефон ич, мәлгунь! Менә, җен баласы!

«Тукта әле, безнең дә тора түгелме туфраксада? Кая китсен мал булган нәрсә. Тормый гына карасын! Шундадыр».

Ишегалдына чыгып, мәче җәһәтлеге белән чардакка үрмәләде дә аның кара авызлы ишегенә кереп чумды.

Хәтерендәге патефон яңа иде әле. Баксаң, дерматин тышы купкан икән дә әүвәлге ялтыраулы җирләре тутык, тузан белән капланган.

Ачты, боргычын куеп җибәреп карады – әйләнә! Ниндидер бер тәлинкә дә онытылып калган булган, кул сырты белән тузанын сыпырып, каз муеныдай кәкре тимерен шуңа чәнечте. Бераз гына гыжлап торды да көй китте. Чит, колакка ятышсыз, ләкин күңелне җилкендерә торган тернәкле бер көй. Тик бераздан, акрынлап, ул, коелган яфракның ботакларга кунып-кунып төшкәндәй, җанга тиеп-тиеп ала башлады, ике яр арасында адашып буталган җил астындагы күл сыман әле шомарды, әле дулкынланды. Анда шатлык рәхәте дә, хәсрәт әчесе дә, дулкыны белән йөрәккә ягылырдай бер көч тә бар, һәм ул җанны да әле артып, әле кимеп торган диңгез шикелле итеп дулкынландыра, назлый иде. Күзен йомган гына иде, җитез хәтере, ак күгәрчен булып, үткәнгә очты… Исенә төште: Австриянең бер шәһәрчегеннән табып алган иде ул бу патефонны. Сугыша-сугыша, гел шуны уйнатып йөргәннәр иде.

– О, Луи, Луи, – дип мактаган иде патефонны американнарның ит консервысына алышкан немец карты карлыккан тавышы белән. Шушы тәлинкәне уйнатып та күрсәткән иде. Шушы икәне тәгаен истә: гел шул ялгыз быргы өзгәләнә дә, аңа кушылып, барабан ярсый.

– Луи, Луи Армстронг, – дип, шул карт төртеп-төртеп күрсәткән иде быргының ялгызы гына бигрәк тә сызланган урыннарында. – Джаз, гут джаз. Танцен, танцен!..

– Танцен, – дип, авыз эченнән кабатлады Шәймәрдән. – Танцен, җен баласы! – дип, чүгәләгән җиреннән күтәрелде. – Танцен!.. – Ритмлы авазлар чыгарган быргы көенә ул арт санын телевизордан күргәненчә бора-сикерткәли, аннан, колачын җәеп, кулларын уйната башлады. – Танцен бер! Кабыргаларың шалтыратырлык итеп! И-иех, и-и-иех!

Болай итеп күптәннән бирле биеп караганы юк иде. Хәтта чүгеп-чүгеп тә алды. Галош эченә туфрак тулды. Куркытылган тузанга, алтын хәнҗәр булып, түбә ярыгыннан өч кояш нуры кисеп керде. Тамакка наждак кәгазе ябыштырып куйгандай булды.

Хатыны тавышына гына искә килде.

– Ни җимерәсең анда?

Кисәк туктап, ул патефон муенын, өскә килгән казны томшык очыннан элеп атарга җайлаган кебек, чеметеп кенә өскә күтәрде. Патефон шул казның муенын кыскандагыча гыжлап кына тора башлады.

– Нишлисең, дим, юләр, бөккәннәргә чүп коеп бетердең ич, мәнсез!

Чардакның ачык ишегеннән сузылып кына тузан чыгып тора. Юшкәсе ачылмый калган мич авызыннан төтен бәреп торган шикелле. Иртәнге салкынча кояшта алтынланып торган шул тузан эченнән Шәймәрдән үзе дә күренде. Бүлдергәнгә риза түгеллеге йөзенә язылган: маңгаендагы яра җөе кызарып тора.

– Бөккән, бөккән! Пешмәдеме, карын ачты лабаса.

– Әзер.

– Өстәп май сал әле. Өч бал калагы. Бер… җидесенә.

– Салдым. Унысына. Бишәр бал калагы.

– Әйтәм җирле, исе белән бөтен ишегалды тулды. Борынны ярып керә. – Ул төчкереп куйды. – Хәтерлисеңме, әнкәңнән сине сорый баргач, кабак бөккәне пешергән идегез. Өчне ашаган идемме әле?

– Җидене генә.

– Һәркайсына өчәр бал кашыгы май өстәп салдың бугай.

– Әни салды. Унысына. Бишәр бал калагы.

– Бүгенге минем нормам шуннан калган, алайса.

Ул, аягын салындырып, баскыч басмасына утырды да тирләгән йөзен зур канәгатьләнү белән кояшка каршы куйды.

– Карале, хатын, әйдә кунак җыябыз… Кече хатын сорамыйм ич, нәрсә авызыңны ачтың, яп!.. Җырлыйсы килә, биисе. Туйганчы. Умыртып алыйк та селкеп салыйк әле бер – кунак җыйыйк!

– Ниткән кунак? Үзегезнең арт-ал бушагачтын… Күпме кәбестә күчәндә утыра әле, син барып җыймыйсың ич аны, гел безгә…

– Ярар, алайса, җыймыйбыз. Мин Казанга барып кайтам. Бер көнгә. Күн итекне чистарт.

– Ниең калган ул җәһәннәм ераклыгында? Ичмасам, сатарга бер… ун капчык бәрәңге алып барыйм дисәң, бер хәер.

– Армстронг тыңлый барам мин.

– Ниткән «әрем страмы» ул тагын?

– Исеңдәме, мин сугыштан кайткан көнне төн буе патефон уйнатып чыккан идек? Исеңдәме… «Сөйсәң сөй, сөймәсәң сөймә генә-ә!» дигәнгә охшаган бер төше? Каравылчы Сөббух бабай йөгереп кергән иде, кемне кыйныйлар дип… Менә шушы тәлинкәдәге Армстронгның үзен күрәсе килә, җен баласы! – дип, ул Зәйтүнәгә патефон тәлинкәсен алып күрсәтте.

– Чәче агара башлаган ир тиктормастан күгәрек патефонга биеп ятамы инде? Кара ул башыңны – тузганак, өрдең исә, бөтен чәчең очып китәргә тора лабаса.

– Тиктормастан шул. Патефон көен әйтәм: яңа ачылган ярамыни!.. Унбиш ел буе биелмәгән, ә ярты Европаны айкап кайткан аяк тик торырга күнекмәгән – шуңа биелде.

– Уйлап та чыгарасың, билләһи, булмаганны.

– Булган, бик булган. Берлинга барып җиткәнче шушы тәлинкәне уйнаттык. Белдеңме?

– Ни гомергә бер уйнатып караган тәлинкәңнең ни икәнен каян белим мин? Сугыш безнең үзебезне тәлинкә итеп әйләндерде. Тик җыр түгел, ыңгырашу гына чыга иде.

– Уйнатырга вакыты юк ич. Безнең гомер Гитлер туктата язган дөньяны яңадан әйләндереп җибәрергә генә җитте.

Зәйтүнә өйгә кереп китте.

Шәймәрдәннең күз алдына бер сугыштан соң исән калган расчётының, сөремле әрҗәдәге патефон тирәли утырышып, шартлаулар шадралап бетергән кыр тынлыгында ялгыз торба изалануын тыңлавы килеп басты. Әнә ул үзе, Шәймәрдән, туп станинасына утырган килеш күзен кысып, янган солы басуын күзәтә. Ә сугыш тәмам басылгач, өйгә кайту юлында һәр станция саен да шуны уйнатулары, сугыштан кайтып кергән көнне тирә-күрше белән, аннары кызын һәм улын тезенә утырткан килеш, иң соңыннан Зәйтүнәсе белән икәү генә калгач та әйләндерүе исенә төште. Луи Армстронг. Кызык исем, җен баласы! Бу чит исемне пуля сызгырулары, көзән җыергандагыча катып калган бармаклары белән җир тырный-тырный үлгән җәрәхәтле солдатлар елавы, сугыштан соңгы игеннәрне урган комбайны, тракторы гөрелтеләре – һәммәсе хәтердән ничек йолыккалап бетермәгән икән соң? Ул ми тамырларына нинди җепләр белән тегелгән икән дә, һәр авазы белән ничек шулай яктырып тора икән?

Хәер, нәрсәсе гаҗәп? Алай дисәң, үзе үстергән-җыйган иген микъдарын санамаса да, үзе азат иткән күпме авыл-шәһәр исемен кабатлый алыр иде Шәймәрдән Касыймханов! Коттбус, Люббен, Цоссен, Беслитц, Лукенвальде, Тельтов һәм, ниһаять, Берлин… Бу аның туктаусыз сугышларда, әмма инде соңгы сугышларда үткән соңгы көрәш юлы. Луи Армстронг. Быргысын ничек шулхәтле сызландыра ала икән ул? Тылсымлы кодрәт белән микән, әллә гап-гади һәвәслек беләнме? Ничек кенә булса да, могҗиза могҗиза инде ул! Менә бүген дә ич: аның эшсезлектән интеккән җанына чишмә булып бәреп керде. Бәреп керде, җилкән итеп әллә кайларга илтеп ташлады. Татылмаган бөтен рәхәтлек, дөньяның бөтен сәерлеге, ул күрмәгән һәм күрмичә үлеп тә китү ихтималы булган бөтен нәрсә Шәймәрдән өчен әнә шул Л-У-И А-Р-М-С-Т-Р-О-Н-Г дигән җырчы исеменә сыеп беткән шикелле. Әгәр язмышына язган юлларны тагын бер мәртәбә урап-урап йөгерергә керешсә, елан булып боргаланган-сыргаланган, әкертен-әкертен җыела килеп, күкләргә күтәрелгәндәй яңгыраган бу быргы тавышын кабат очратыр иде микән ул – шуны беләсе килде. Дөньяда бер-берсенә охшамаган, бер-берсен кабатламаган нәрсә бар микән? Аның зиһенендә, бәлки, кайдадыр тагын бер Шәймәрдән һәм аны әйләндереп алган башка нәрсәләр дә бардыр әле дигән яшертен уй кыбырсып яши иде. Бу тойгысы да фронттан – үлемнең якынлыгын сизеп, әнә шул уе белән булса да үзенең үлемсез икәнлеген тоеп тынычланырга теләүдән калган. Аның үзен үтерсәләр дә, теге Шәймәрдән исән калыр кебек. Кеше яшәргә килгән ләбаса. Һәм шулхәтле дә газапланудан яки анда рәхәтлектән, бәхетле мизгелләрдән соң, кеше кадәр кеше кинәт кенә юкка чыкмастыр кебек иде. Кояш бата да калка, йолдызларны болыт каплый да, ул болытны җил куып тарата, орлык җиргә күмелә дә орлык булып кабат әйләнеп кайта ич әле! Шәймәрдән бөтен тәне һәм аңы белән йолдызлар арасында кешеләр яши торган тагын бер җир барлыгына, ә ул җирдә Луи Армстронг дигән негр җырчысын тыңларга теләгән тагын бер «Шәймәрдән» яшәгәнлегенә ышана. Тик менә нәрсә кызык: «Шәймәрдән» күн итеген үзе чистарта микән, әллә хатынына куша микән?

Баскыч басмасына аягын салындырып утырган Шәймәр- дән менә нәрсә уйлап алды. Аның дары сөреме белән каралгандай күренгән тузанлы бите буенча юл-юл булып тир ага иде.

– Ярар, күнитекне үзем чистартам, – диде ул тавыклар чакырып, аларны ашатып йөргән хатынына. – Синдәге хәтле генә сипкел минем үземдә дә бар. Пештеме әле?

– Пеште.

– Өстәп, өчәр бал калагы май салдыңмы соң?

– Салдым.

II

Калага ул өйлә узгач килеп төште. Автобус аны Куйбышев мәйданына илтеп ташлады. Шәһәр аңа командасыз калган гаскәр булып күренде. «Бер оя кырмыскага икенче ояны кушканнармыни, – дип уйлады ул, аркылы-торкылы юнәлгән халык, машина агымына карап. – Боларның берәр ашыкмаганы бар микән?»

Шәймәрдәннең өс-башы шәһәр кешеләренекенә биргесез, ә күн итеге елкылдап тора. Галстугы чуар, киң. Дөрес, әнә теге чандыр ирнеке сыман итеп, күкрәк кесәсенә, өчпочмаклап, галстук ише нәрсә бөкләп тыгылмаган. Кулъяулыгын ян кесәсендә йөртә. Ләкин тәртибе шулай икән, галстук төсендә булмаса да…

Шәймәрдән, кулъяулыгын алып, башта борын, күз тирәсендә йөртте дә шакмаклы пинжәгенең күкрәк кесәсенә тыгып куйды. «Зәһ-һәр!» – диде ул, үзенең ниндидер йорт тәрәзәсендәге чагылышына карап. «Диңгез шаулыймыни! – дип уйлады ул, тагын халык агымын күзләп. Мәгәр аның бер дә чын диңгез күргәне юк иде. – Миндә беркемнең эше юк. Адашкан кырмыска сымак торсам да. Кызганыч хәтта». «Кем кызганыч? – дип сорады ул үз-үзеннән. – Халыкмы?» «Юк, – дип җавап бирде ул бу сәер соравына. – Үзем кызганыч. Без дә яшибез дип санала инде, ә? Әнә нинди матурлар! Ә без? Гел эш, эш…»

Үз авылларына кергән юл өстендәге бер язу исенә төште: «Җиребезне чәчәк аткан бакча итик!» – дип язылган иде анда. «Кая анда бакча – авылның бөтен тәнен техника таптап бетергән. Сугыш кырымыни! Ә киноларда Европаны күрсәтәләр – шау чәчәктә! Булмый ни! Җирләрен үз тәннәребез белән ашлап, үз каныбыз белән сугаргач соң… Менә шул…»

Авырттырып ук, арттан кемдер иңбашына китереп сук- ты:

– A-а, мал-лай! Танырлык түгел сине, Шәймәрдән абый! Шик-модерн!

Үзе дә каршындагы ерык авызлы, тилгәннекенә охшаш борынлы егетне танымыйча торды. Аннары гына аңышты: тегермәнче Мәүлет Нәбиенең төпчек малае икән.

– Нәрсә саттың? – диде Нәби малае Фәйзелхак. – Бәрәңгедер инде.

– Болай гына килеш. Коньяк эчмәмме бер туйганчы дип.

Ул аңа килүенең чын сәбәбен аңлатып тормады.

– Туйганчы дип, ә? – Фәйзелхак ышанмады. – Эчтеңме соң әле?

– Кая борылырга икән дип уйлап торам. Берәр шәбрәк җир әйтә алмыйсыңмы? Телевизордагы ишерәк…

– Тапмыйбызмы соң! Менә генә! – Фәйзелхак янәшәдәге биек бер йортның тәрәзәләренә ишарәләде.

– Ару гына күренә, – диде Шәймәрдән һәм, муенын каерып, бинаның тоташ пыяладан торган биек тәнендә суда йөзгән казлар шикелле чагылган болытлар көтүен күзәтеп торды. Кепкасы шапылдап асфальтка килеп төште. – Ярый соң, күрсәт, – диде ул, аны иелеп алгач.

Эчкә уздылар. Өстәлләр арасында түгәрәкләп калдырылган бер урында дәү таш, ә аның янына, ялтыратып буяп, тармаклы агач төбе куйганнар. Музыка уйнап тора. Фәйзелхак, иңбашын сикерткәләп, музыка көенә бармакларын шартлатып алды.

Ерак почмакка узып утырдылар.

– Шәһәр табигатьне сагына, – диде Шәймәрдән, таш белән төпкә күрсәтеп һәм өстәлгә йомарланып беткән акчалар чыгарып салды.

– Үпкәләтәсең, – диде Фәйзелхак. – Яшер. Бу киек бездә чылбырсыз тотыла. – Ул, иренен бүлтәйтеп, күкрәк кесәсенә сугып куйды.

Официант килеп җитте. Фәйзелхак кыздырылган тавык, минераль су, коньяк, кофе сорады.

– Мул шаярасың син, – диде Шәймәрдән.

Фәйзелхак тезләрен кушырып утырды, балагыннан кызыл оегы күренде.

– Әле һаман комбайндамы? – дип сорады ул.

– Шунда.

Иң алдан коньяк китерделәр. Сакал-мыеклы официант рюмкаларга бүлеп тә куйды. Шәймәрдән үз рюмкасын фужерга бушатты да тагын өстәп салды.

– Безнең расчётның нормасы йөз грамм гына иде, – диде.

– Үпкәләтәсең. Өч йөз тәңкәне без уйнап кына алабыз. Баш исән булсын.

– Нинди баш? Баш белән эшли торганга укымадың бугай ич.

– Баш белән. Монтажчы мин. Анда, башың әйләнсә, кул ни дә кыра алмый… Ә! Әти-әни ни хәл минем анда?

– Зарланмыйлар… Атаң колхоз мунчасына мунчачы булып урнашам дип калды. Тегермәндә эшләү ярамый, ди.

– Мунчачы? – Фәйзелхакның иңбашлары җыерылып килде.

– Үпкә чире таптылар… Врач шундый итеп баш чайкаган ди… Рентген белән бар әгъзаларының сурәтен алганнар.

– Соңгы кайтуымда бер дә аны-моны әйтмәде ләбаса.

– Кайчан кайткан идең соң?

– Сабан туенда, ахрысы.

– «Ахрысы!» Әх, балалар!.. Сал әле печтик кенә, энем.