скачать книгу бесплатно
– О, Луи, Луи, – дип мактаган иде патефонны американнарның ит консервысына алышкан немец карты карлыккан тавышы белән. Шушы тәлинкәне уйнатып та күрсәткән иде. Шушы икәне тәгаен истә: гел шул ялгыз быргы өзгәләнә дә, аңа кушылып, барабан ярсый.
– Луи, Луи Армстронг, – дип, шул карт төртеп-төртеп күрсәткән иде быргының ялгызы гына бигрәк тә сызланган урыннарында. – Джаз, гут джаз. Танцен, танцен!..
– Танцен, – дип, авыз эченнән кабатлады Шәймәрдән. – Танцен, җен баласы! – дип, чүгәләгән җиреннән күтәрелде. – Танцен!.. – Ритмлы авазлар чыгарган быргы көенә ул арт санын телевизордан күргәненчә бора-сикерткәли, аннан, колачын җәеп, кулларын уйната башлады. – Танцен бер! Кабыргаларың шалтыратырлык итеп! И-иех, и-и-иех!
Болай итеп күптәннән бирле биеп караганы юк иде. Хәтта чүгеп-чүгеп тә алды. Галош эченә туфрак тулды. Куркытылган тузанга, алтын хәнҗәр булып, түбә ярыгыннан өч кояш нуры кисеп керде. Тамакка наждак кәгазе ябыштырып куйгандай булды.
Хатыны тавышына гына искә килде.
– Ни җимерәсең анда?
Кисәк туктап, ул патефон муенын, өскә килгән казны томшык очыннан элеп атарга җайлаган кебек, чеметеп кенә өскә күтәрде. Патефон шул казның муенын кыскандагыча гыжлап кына тора башлады.
– Нишлисең, дим, юләр, бөккәннәргә чүп коеп бетердең ич, мәнсез!
Чардакның ачык ишегеннән сузылып кына тузан чыгып тора. Юшкәсе ачылмый калган мич авызыннан төтен бәреп торган шикелле. Иртәнге салкынча кояшта алтынланып торган шул тузан эченнән Шәймәрдән үзе дә күренде. Бүлдергәнгә риза түгеллеге йөзенә язылган: маңгаендагы яра җөе кызарып тора.
– Бөккән, бөккән! Пешмәдеме, карын ачты лабаса.
– Әзер.
– Өстәп май сал әле. Өч бал калагы. Бер… җидесенә.
– Салдым. Унысына. Бишәр бал калагы.
– Әйтәм җирле, исе белән бөтен ишегалды тулды. Борынны ярып керә. – Ул төчкереп куйды. – Хәтерлисеңме, әнкәңнән сине сорый баргач, кабак бөккәне пешергән идегез. Өчне ашаган идемме әле?
– Җидене генә.
– Һәркайсына өчәр бал кашыгы май өстәп салдың бугай.
– Әни салды. Унысына. Бишәр бал калагы.
– Бүгенге минем нормам шуннан калган, алайса.
Ул, аягын салындырып, баскыч басмасына утырды да тирләгән йөзен зур канәгатьләнү белән кояшка каршы куйды.
– Карале, хатын, әйдә кунак җыябыз… Кече хатын сорамыйм ич, нәрсә авызыңны ачтың, яп!.. Җырлыйсы килә, биисе. Туйганчы. Умыртып алыйк та селкеп салыйк әле бер – кунак җыйыйк!
– Ниткән кунак? Үзегезнең арт-ал бушагачтын… Күпме кәбестә күчәндә утыра әле, син барып җыймыйсың ич аны, гел безгә…
– Ярар, алайса, җыймыйбыз. Мин Казанга барып кайтам. Бер көнгә. Күн итекне чистарт.
– Ниең калган ул җәһәннәм ераклыгында? Ичмасам, сатарга бер… ун капчык бәрәңге алып барыйм дисәң, бер хәер.
– Армстронг тыңлый барам мин.
– Ниткән «әрем страмы» ул тагын?
– Исеңдәме, мин сугыштан кайткан көнне төн буе патефон уйнатып чыккан идек? Исеңдәме… «Сөйсәң сөй, сөймәсәң сөймә генә-ә!» дигәнгә охшаган бер төше? Каравылчы Сөббух бабай йөгереп кергән иде, кемне кыйныйлар дип… Менә шушы тәлинкәдәге Армстронгның үзен күрәсе килә, җен баласы! – дип, ул Зәйтүнәгә патефон тәлинкәсен алып күрсәтте.
– Чәче агара башлаган ир тиктормастан күгәрек патефонга биеп ятамы инде? Кара ул башыңны – тузганак, өрдең исә, бөтен чәчең очып китәргә тора лабаса.
– Тиктормастан шул. Патефон көен әйтәм: яңа ачылган ярамыни!.. Унбиш ел буе биелмәгән, ә ярты Европаны айкап кайткан аяк тик торырга күнекмәгән – шуңа биелде.
– Уйлап та чыгарасың, билләһи, булмаганны.
– Булган, бик булган. Берлинга барып җиткәнче шушы тәлинкәне уйнаттык. Белдеңме?
– Ни гомергә бер уйнатып караган тәлинкәңнең ни икәнен каян белим мин? Сугыш безнең үзебезне тәлинкә итеп әйләндерде. Тик җыр түгел, ыңгырашу гына чыга иде.
– Уйнатырга вакыты юк ич. Безнең гомер Гитлер туктата язган дөньяны яңадан әйләндереп җибәрергә генә җитте.
Зәйтүнә өйгә кереп китте.
Шәймәрдәннең күз алдына бер сугыштан соң исән калган расчётының, сөремле әрҗәдәге патефон тирәли утырышып, шартлаулар шадралап бетергән кыр тынлыгында ялгыз торба изалануын тыңлавы килеп басты. Әнә ул үзе, Шәймәрдән, туп станинасына утырган килеш күзен кысып, янган солы басуын күзәтә. Ә сугыш тәмам басылгач, өйгә кайту юлында һәр станция саен да шуны уйнатулары, сугыштан кайтып кергән көнне тирә-күрше белән, аннары кызын һәм улын тезенә утырткан килеш, иң соңыннан Зәйтүнәсе белән икәү генә калгач та әйләндерүе исенә төште. Луи Армстронг. Кызык исем, җен баласы! Бу чит исемне пуля сызгырулары, көзән җыергандагыча катып калган бармаклары белән җир тырный-тырный үлгән җәрәхәтле солдатлар елавы, сугыштан соңгы игеннәрне урган комбайны, тракторы гөрелтеләре – һәммәсе хәтердән ничек йолыккалап бетермәгән икән соң? Ул ми тамырларына нинди җепләр белән тегелгән икән дә, һәр авазы белән ничек шулай яктырып тора икән?
Хәер, нәрсәсе гаҗәп? Алай дисәң, үзе үстергән-җыйган иген микъдарын санамаса да, үзе азат иткән күпме авыл-шәһәр исемен кабатлый алыр иде Шәймәрдән Касыймханов! Коттбус, Люббен, Цоссен, Беслитц, Лукенвальде, Тельтов һәм, ниһаять, Берлин… Бу аның туктаусыз сугышларда, әмма инде соңгы сугышларда үткән соңгы көрәш юлы. Луи Армстронг. Быргысын ничек шулхәтле сызландыра ала икән ул? Тылсымлы кодрәт белән микән, әллә гап-гади һәвәслек беләнме? Ничек кенә булса да, могҗиза могҗиза инде ул! Менә бүген дә ич: аның эшсезлектән интеккән җанына чишмә булып бәреп керде. Бәреп керде, җилкән итеп әллә кайларга илтеп ташлады. Татылмаган бөтен рәхәтлек, дөньяның бөтен сәерлеге, ул күрмәгән һәм күрмичә үлеп тә китү ихтималы булган бөтен нәрсә Шәймәрдән өчен әнә шул Л-У-И А-Р-М-С-Т-Р-О-Н-Г дигән җырчы исеменә сыеп беткән шикелле. Әгәр язмышына язган юлларны тагын бер мәртәбә урап-урап йөгерергә керешсә, елан булып боргаланган-сыргаланган, әкертен-әкертен җыела килеп, күкләргә күтәрелгәндәй яңгыраган бу быргы тавышын кабат очратыр иде микән ул – шуны беләсе килде. Дөньяда бер-берсенә охшамаган, бер-берсен кабатламаган нәрсә бар микән? Аның зиһенендә, бәлки, кайдадыр тагын бер Шәймәрдән һәм аны әйләндереп алган башка нәрсәләр дә бардыр әле дигән яшертен уй кыбырсып яши иде. Бу тойгысы да фронттан – үлемнең якынлыгын сизеп, әнә шул уе белән булса да үзенең үлемсез икәнлеген тоеп тынычланырга теләүдән калган. Аның үзен үтерсәләр дә, теге Шәймәрдән исән калыр кебек. Кеше яшәргә килгән ләбаса. Һәм шулхәтле дә газапланудан яки анда рәхәтлектән, бәхетле мизгелләрдән соң, кеше кадәр кеше кинәт кенә юкка чыкмастыр кебек иде. Кояш бата да калка, йолдызларны болыт каплый да, ул болытны җил куып тарата, орлык җиргә күмелә дә орлык булып кабат әйләнеп кайта ич әле! Шәймәрдән бөтен тәне һәм аңы белән йолдызлар арасында кешеләр яши торган тагын бер җир барлыгына, ә ул җирдә Луи Армстронг дигән негр җырчысын тыңларга теләгән тагын бер «Шәймәрдән» яшәгәнлегенә ышана. Тик менә нәрсә кызык: «Шәймәрдән» күн итеген үзе чистарта микән, әллә хатынына куша микән?
Баскыч басмасына аягын салындырып утырган Шәймәр- дән менә нәрсә уйлап алды. Аның дары сөреме белән каралгандай күренгән тузанлы бите буенча юл-юл булып тир ага иде.
– Ярар, күнитекне үзем чистартам, – диде ул тавыклар чакырып, аларны ашатып йөргән хатынына. – Синдәге хәтле генә сипкел минем үземдә дә бар. Пештеме әле?
– Пеште.
– Өстәп, өчәр бал калагы май салдыңмы соң?
– Салдым.
II
Калага ул өйлә узгач килеп төште. Автобус аны Куйбышев мәйданына илтеп ташлады. Шәһәр аңа командасыз калган гаскәр булып күренде. «Бер оя кырмыскага икенче ояны кушканнармыни, – дип уйлады ул, аркылы-торкылы юнәлгән халык, машина агымына карап. – Боларның берәр ашыкмаганы бар микән?»
Шәймәрдәннең өс-башы шәһәр кешеләренекенә биргесез, ә күн итеге елкылдап тора. Галстугы чуар, киң. Дөрес, әнә теге чандыр ирнеке сыман итеп, күкрәк кесәсенә, өчпочмаклап, галстук ише нәрсә бөкләп тыгылмаган. Кулъяулыгын ян кесәсендә йөртә. Ләкин тәртибе шулай икән, галстук төсендә булмаса да…
Шәймәрдән, кулъяулыгын алып, башта борын, күз тирәсендә йөртте дә шакмаклы пинжәгенең күкрәк кесәсенә тыгып куйды. «Зәһ-һәр!» – диде ул, үзенең ниндидер йорт тәрәзәсендәге чагылышына карап. «Диңгез шаулыймыни! – дип уйлады ул, тагын халык агымын күзләп. Мәгәр аның бер дә чын диңгез күргәне юк иде. – Миндә беркемнең эше юк. Адашкан кырмыска сымак торсам да. Кызганыч хәтта». «Кем кызганыч? – дип сорады ул үз-үзеннән. – Халыкмы?» «Юк, – дип җавап бирде ул бу сәер соравына. – Үзем кызганыч. Без дә яшибез дип санала инде, ә? Әнә нинди матурлар! Ә без? Гел эш, эш…»
Үз авылларына кергән юл өстендәге бер язу исенә төште: «Җиребезне чәчәк аткан бакча итик!» – дип язылган иде анда. «Кая анда бакча – авылның бөтен тәнен техника таптап бетергән. Сугыш кырымыни! Ә киноларда Европаны күрсәтәләр – шау чәчәктә! Булмый ни! Җирләрен үз тәннәребез белән ашлап, үз каныбыз белән сугаргач соң… Менә шул…»
Авырттырып ук, арттан кемдер иңбашына китереп сук- ты:
– A-а, мал-лай! Танырлык түгел сине, Шәймәрдән абый! Шик-модерн!
Үзе дә каршындагы ерык авызлы, тилгәннекенә охшаш борынлы егетне танымыйча торды. Аннары гына аңышты: тегермәнче Мәүлет Нәбиенең төпчек малае икән.
– Нәрсә саттың? – диде Нәби малае Фәйзелхак. – Бәрәңгедер инде.
– Болай гына килеш. Коньяк эчмәмме бер туйганчы дип.
Ул аңа килүенең чын сәбәбен аңлатып тормады.
– Туйганчы дип, ә? – Фәйзелхак ышанмады. – Эчтеңме соң әле?
– Кая борылырга икән дип уйлап торам. Берәр шәбрәк җир әйтә алмыйсыңмы? Телевизордагы ишерәк…
– Тапмыйбызмы соң! Менә генә! – Фәйзелхак янәшәдәге биек бер йортның тәрәзәләренә ишарәләде.
– Ару гына күренә, – диде Шәймәрдән һәм, муенын каерып, бинаның тоташ пыяладан торган биек тәнендә суда йөзгән казлар шикелле чагылган болытлар көтүен күзәтеп торды. Кепкасы шапылдап асфальтка килеп төште. – Ярый соң, күрсәт, – диде ул, аны иелеп алгач.
Эчкә уздылар. Өстәлләр арасында түгәрәкләп калдырылган бер урында дәү таш, ә аның янына, ялтыратып буяп, тармаклы агач төбе куйганнар. Музыка уйнап тора. Фәйзелхак, иңбашын сикерткәләп, музыка көенә бармакларын шартлатып алды.
Ерак почмакка узып утырдылар.
– Шәһәр табигатьне сагына, – диде Шәймәрдән, таш белән төпкә күрсәтеп һәм өстәлгә йомарланып беткән акчалар чыгарып салды.
– Үпкәләтәсең, – диде Фәйзелхак. – Яшер. Бу киек бездә чылбырсыз тотыла. – Ул, иренен бүлтәйтеп, күкрәк кесәсенә сугып куйды.
Официант килеп җитте. Фәйзелхак кыздырылган тавык, минераль су, коньяк, кофе сорады.
– Мул шаярасың син, – диде Шәймәрдән.
Фәйзелхак тезләрен кушырып утырды, балагыннан кызыл оегы күренде.
– Әле һаман комбайндамы? – дип сорады ул.
– Шунда.
Иң алдан коньяк китерделәр. Сакал-мыеклы официант рюмкаларга бүлеп тә куйды. Шәймәрдән үз рюмкасын фужерга бушатты да тагын өстәп салды.
– Безнең расчётның нормасы йөз грамм гына иде, – диде.
– Үпкәләтәсең. Өч йөз тәңкәне без уйнап кына алабыз. Баш исән булсын.
– Нинди баш? Баш белән эшли торганга укымадың бугай ич.
– Баш белән. Монтажчы мин. Анда, башың әйләнсә, кул ни дә кыра алмый… Ә! Әти-әни ни хәл минем анда?
– Зарланмыйлар… Атаң колхоз мунчасына мунчачы булып урнашам дип калды. Тегермәндә эшләү ярамый, ди.
– Мунчачы? – Фәйзелхакның иңбашлары җыерылып килде.
– Үпкә чире таптылар… Врач шундый итеп баш чайкаган ди… Рентген белән бар әгъзаларының сурәтен алганнар.
– Соңгы кайтуымда бер дә аны-моны әйтмәде ләбаса.
– Кайчан кайткан идең соң?
– Сабан туенда, ахрысы.
– «Ахрысы!» Әх, балалар!.. Сал әле печтик кенә, энем.
Беравык дәшми утырдылар.
– Атаң өй сипләтергә җыена.
– Әйткәне юк.
– Кайсыгызга гына әйтеп бетерсен соң. Дүрт ул ич сез аның. Таралышып беттегез, җен баласы! Карале, авылга кайтыр идең, Фәйзелхак… Тракторчы ич син.
– Белмим, белмим.
Тавык кимерделәр. Шуның белән булашып, сөйләшми утырдылар.
– Беләсеңме врач ник баш чайкаган?
– Чайкарлыгы булгандыр, – диде Фәйзелхак, сөмсере тәмам коелып.
– Ничек кенә әле!.. Беләсеңме ник?
– Ник?
– Атаңның күкрәгендә ярчык ята, ди. Менә ник, җен баласы. Шул кузгалган, диме… Чит нәрсә ич, фашист калдыгы… Тәннең кабул итмәведер. Бактың исә, инде күнегергә тиеш шикелле. Юк икән! Чит нәрсәгә күнегелми, күрәсең. Җан белән генә түгел, тән белән дә күнекмәс нәрсә икән ул сугыш… Кайтыр идең син, энем, ә? Атаң чабындырыр иде, ә син аның аркасын уарсың. Әх, чабындырыр иде!
Озак утырганнар икән. Шәймәрдән берзаманны сәгатенә караса – алты тулып ята. Урамда эңгер-меңгер төшеп килә. Шәймәрдән үз-үзенә сынаулы уй белән текәлде: исермәгән- ме? Ул-бу сизмәде. «Откат шәп!» – дип уйлады ул, торып баскач.
Фәйзелхак кызлар янына барам дип китте. Шәймәрдән, җир асты юлыннан чыгып, озын бер йорт буенча атлый торгач, таксилар күреп алды.
«Уһу, бер көтү ич болар! Кала булып кала хәтле җирдә берәр Луи Армстронг ише җырлый торган артист кеше табылмый калынмастыр». Үзенчә ул такси йөртүче шофёрларны каладагы бөтен нәрсәне белә дип аңлый иде. Кайда нинди концерт-фәлән буласын да белергә тиешләр.
– Гаражга кайтыр якка булса, әйдә, утыр, – диде ул эндәшкән шофёр.
– Рәхмәт, энекәш. Гараж кай очта соң?
– Түбән очта! – диде шофёр. Шәймәрдән алдан әйләнеп, ишек ача алмыйча торган арада кузгалды да китте.
Тукталган һәрбер такси аны алмыйча китеп барды. Ул «кая?» дип сораштырган арада бүтән кешеләр тыныч һәм һаваланып кына кереп утыра да китә иделәр. Ул да шулай итәргә булды.
«Үч итеп өйрәтәм мин сезне, печелмәгән маллар!» – дип уйлады ул машиналар хакында.
Яңа гына килгәне туктап калуга, Шәймәрдән, юри ашыкмый гына кыланып, аның эченә кереп утырды да, утыргычның йомшаклыгына кинәнеп, күзен йомды. Ачса – тик торалар.
– Ник бармыйбыз? – дип сорады ул.
– Кая? Бу сиңа… туалетмы әллә – кердең дә җәелдең!
– Ә син телеңне тыяр идең. Әйе! Синнән йомшак кәгазь сорамыйлар. Кәгазь бездә – менә! – Ул, шапылдатып, күкрәгенә сугып куйды.
– Чыгып кит моннан… авыл казы!
