Сайланма әсәрләр: 4 томда. 2 том

Керосинга чүпләп дөмектермәсәң, һични алмый каһәр төшкән нәрсәләрне. Каян килеп чыкканнардыр. Каза инде бер! Бәрәңгене уттан хәтәр корытучы хәшәрәтләрдән ул җирәнә, аларны күралмый иде. Тере бөҗәккә дә охшамаганнар бит, дуңгыз танаулар. Әйтерсең лә эчләре телевизорныкы ише электрон белән тулы.

– Курск дугасы ясыйм әле мин сезгә, – диде ул. – Маршал Жуков юк югын, әмма җир тазалыгы дигәндә, крестьян кулына туплар, танклар кирәкми. Мин сезне хәйләкәрлек белән алдырам. – Аннары ул әкрен генә: – Уйларга кирәк, – диде.

Кортлар кара җиргә, яшел бәрәңге яфракларына тамган кан тамчыларын хәтерләтә иде.

Шуннан нишләде? Сөнгатулла аягына басты, бозау янына килеп, аның муен астын кашып торды.

Шуннан соң, сукмак буендагы кычыткан белән алабутаны чапкач, ул яңа зиратны – чардуганнары затлы, агачлары яшь булган, зиннәтле истәлек ташлары куелган (исән туганнарының – хәленә, үлгәннәрнең кадеренә карап инде) каберләрне күзеннән кичерде: ул югында артмаганнармы? Артмаганнарын күргәч, күңеле сөенде. Шул ук вакытта ахыргы кабернең кемнеке икәнен барлаудан тыела алмады. Урман каравылчысы булып торган Зариф Зәетовныкы – яхшы кеше иде, мәрхүм. Шуны ачыклаганда, Сөнгатулла үз тәне тоярдай, үз аңы иңләрдәй дөньядагы барлык хәсрәтне, барлык тавышны бер генә мизгелгә туктатып торырга теләгән шикелле булды. Ул җан сызуы төсендә үтеп киткән бу теләгенең каян килгәнен тәгаенләп өлгермәде, тик Зариф Зәетов янәшәсендә үзе ятачагын ачык күрде инде. Әлегә аның «ятуым ихтимал гына әле» дип үз уена карышасы килде. Әйе, анда кемнедер аннан алда җирләп өлгермәгәннәр. Өлгермәгәннәр икән – яхшы. Әйе, Зариф Зәетов янәшәсендә ятарга була. Яхшы кеше. Яхшы. Ах, әлбәттә, әлбәттә, яхшы кеше иде…

Һәммәсенә дә җавап шушы иде. Яңа зиратта, анысыннан кычытканлы канау белән генә аерылган иске зиратта, ничә гасыр буена җыелган каберләрдә, алар өстендәге карт каеннар, наратлар, мүк баскан ташларда, өч алфавит алмаштырган, ә иманын алмаштырмаган халыкның ул ташларга үз телендә язган исемнәр, еллар, дога юллары, ядкяр сүзләре – боларның барысы да җавап. Барысы да. Җавап.

Аның каравы күзеңдә соңгы ышаныч нуры сүнгәнче каның белән тәнең буенча аккан һәммә сорау синеке. Яшәү – иң зур сорау. Иң зур сораудан да зуррак җавап юк.

Ул, койманың рәшәткә башына тотынып, карашын иске зиратның түренә – каеннар куерак булган урынга күчерде. Ул тарафтагы агачлар кырык-кырык биш еллыклар. Анда үткән сугыш чорында һәм сугыш тынгач үлгәннәр җирләнгән. Күбесенең йә бура, йә такта чардуганнары таралып черегән инде. Агач утыртылганнарында йә агачлары, таш куелганнарында йә ташлары тора. Әнә теге кара тап ни-нәрсә тагын? Каян килгән? Моңарчы юк иде ул. Иртә таңнан алып төнгә чаклы, хәтта төнлә дә җәен димсең, кышын димсең, көзенме, язынмы, үз өе яныннан кайда нинди тап, төс, шәүлә күренгәнне Сөнгатулла яхшы белә, бу аның канына сеңгән. Болар гынамы соң, тавышларны, авазларны да. Кайдан нинди җил искәндә агач ябалдашлары ничек бөгелә, күләгәләр нинди озынлыкта булганда вакыт күпме – барысын да белә. Әйе, анда бу кара тап юк иде. Ни икән ул? Каеннарның кояш нурлары яктырткан толымнары астында, ак кәүсәләре арасында каралып тора.

Кызыксыну басты. Шул тирәләрдән әйләнеп кайтасы да килде. Иске зиратка күптәннән аяк басканы, әнкәсе каберен байтактан зиярәт кылганы юк. Элегрәк, мал-туар асрау авырга килгәндә, зират үләнен бүлгәләп чабалар, кайбер чакны аңа да тигәне бар, яки карт-корылар үз пайларын чабып бирүне сорый, ул баш тартмый, тыңлый иде. Хәзер зиратны ялгыз, булышчысыз пенсионерлар, әле дә җомга намазына йөргән картлар гына бүлешеп чаба. Алар моны савапка саный. Зиратны чистарту ич. Авыл Советына акчасын түлиләр, шул керем исәбенә үзләре үк зиратның коймасын төзек тоталар. Ә быел үләнне чапмаганнар икән әле. Чәчәкләр җетелеген җуйган, кәлшә үләннәренең орлыклары җитешеп, зиратны саргылт-яшел төскә керткән инде.

Койма буйлап, үз сукмагыннан су буена таба төшкәндә, яр читеннән яңа зиратка кергәндә һәм иске зират канавын аркылы чыккач, инде түмгәкләр хәлендә генә калган исемсез каберләргә басмаска тырышып атлаганда, теге кара тап ак кәүсәләргә әле күмелә, әле тагын күренә, гүя качышлы уйный иде. Инде аңа туры юнәлешкә төшеп барганда ул күздән югалмады, үзе үк аңа якыная башлады кебек. Зурайганнан-зурайды, рәвеше үзгәрде, турайды, почмакланды. Сөнгатулла сагайды, чөнки аның яңа кабер ташы икәнен таныды. Тик менә ташы гына яңа микән, кабере дә яңа микән? Хәер, алар авылында таш яңарту дигән нәрсә юк; бу эш – гореф-гадәткә сыймый торган фигыль, әүвәлдән тыелган, ә халык гөнаһ санаган хәл. Хорафат, әлбәттә. Заманалар үзгәрде, тормыш бөтен, көн итүе җиңел, борынгы гадәтләрне санга сукмыйча, яңартулары да бар. Тик, ай-һай, ул моңа ышанмады. Бүтән халыкларда бу – гадәти нәрсә. Алай гына түгел, сөякләрен казып, башка урынга күчереп җирләү дә бар. Ә бездә – шикле.

Тәмам якынайды. Таш астында кызыл балчыклы яңа кабер иде. Нигә сугыш заманында, сугыштан кайтып, авыр яраларыннан вафат булганнар тирәсенә җирләделәр икән соң?

Таш зур, кап-кара, көзгедәй шома, ялтыравык. Килеп җитәрәк, чүкеп уелган тонык язуын, сурәтен, өске уң почмактагы йолдыз рәсемен шәйли төште. Чардуганы да кара, дүрт кырлы, нык, авыр тимердән, дүрт баганасы башында җиз шарлар.

Туктады, күзен кысып, сурәткә карады.

Һәм таш артындагы каеннарның яшел чуклары, зиратның яшел үләннәре кара көеп килде…

Сөнгатулла бозауның сыртына суккалады, шулай итеп, әллә аны сөйде, әллә уйларыннан арынырга теләп, үзен тынычландырды. Аннары чиләкне алып, борылышны әйләнеп узды да сөзәк ярдан су читенә төште, чиләгенә су тутыргач, өскә менде. Чиләк авыр, җиргә тарта иде, әллә ничә тапкыр кулыннан кулына күчерде.

– Эч, – диде ул, чиләкне бозау алдына куйгач.

Бозау эчмәде, ипи кисәкләрен, бәрәңге, кыяр кабыкларын ашарга кереште.

– Аударма, – диде Сөнгатулла һәм яр читенә барып басты. Башта ераклыкка, аннары су агымына, бөтерчекләренә, өстә йөзгән чүп-чарга, бака ефәкләренә, сайлыктагы җете яшел үсемлекләргә карап торды, һәм шунда борылыш елдан-ел ашалып ишелә барса да, елга ярының артык киңәймәгәненә төшенде. Елга үз ярларын үзе төзәтә икән; бирге яктан ишелеп киңәйсә, аргы яктан язгы ташуда утырып калган ләм, ком белән күмелеп тарая икән.

Кешеләрнең тормыш ярлары да шулай түгелмени?

Шулай. Әйе, шулай.

«Бәлане бәла төзәтә, яраны – яра» дигән сәер уена сискәнеп, ул иген басулары өстеннән еракка, урманга карады.

– Ничек, ничек? – дип сорады ул үз-үзеннән һәм «Бәлане бәла төзәтә, яраны – яра» дигән уен кабат яңартты. Чыннан да, чираттагы бәлане зуррагы каплый, иске яраны яңасы оныттыра шул. Әнә авырый иде – йорт-җире янды. Инде авырый гына иде, йорт-җире генә янган булган, ә аларның икесен дә иске зираттагы кара гранит ташы аның тәненнән, күңеленнән куптарып алды да яңа авыр кайгы иңдерде. Ә бәлки бәлагә – бәла, ярага яра өстәлә барадыр ул? Юк. Гранит таш барыннан да авыррак, кара көйгән каен чуклары һәм зират үләннәре барлык кайгылардан да карарак.

Шулай булгач, Сөнгатулла кебек хәлдәге кешеләргә нишләргә кала соң? Кара көяргәме, җиргә иңәргәме? Юк икән, бирге яктан ишелгән яр аргы яктан туларга тиеш икән. Кешеләр, Сөнгатулла кебек, нинди генә хәлләрдә калмасын, нинди генә бәлаләргә дучар булмасын, нинди генә яралар алмасын, аларның тормыш яры бөтен торырга тиеш икән.

Анда, зиратта, яшәү ярыннан ишелеп төшә язган Сөнгатулланы соңгы мәлендә бер көч тотып калды. Ишелә башлаган яр кисәген үлән тамырлары шулай тотадыр.

– Матурмы?

Күз алдын кара ялкын баскан Сөнгатулла ишетмәде дә кебек.

– Ничек дим, бабай, матурмы?

Ул тагын эндәшә алмады әле.

– Бабай, дим, бабакай!

Ул җиң очын тотып тарткалаганга кымшанмыйча, фәкать башын бора төшеп кенә карады – янына оныгы килеп баскан икән.

– Тукай… – диде Сөнгатулла, тик үз тавышын үзе ишетмәде. – Тукай улым, – диде ул, бу юлы телен көчкә әйләндереп.

– Бу – абый һәйкәле, – диде малай.

– Аныкы, – диде Сөнгатулла. Ул аның кулын капшап тотты, беләкләре сеңерле, җылы кул.

– Матурмы соң?

– Әйбәт һәйкәл, – диде Сөнгатулла аның ни хакында әйткәнен, ни белән горурланганын аңлап.

– Абый үзе дә әйбәт.

– Әйбәт иде.

– Герой!

– Герой икән шул.

– Аны ак тартмага салып апкайттылар.

– Аккадыр. Бик еракта иде бит. – Сөнгатулланың «җәһәннәмдә» дип тә өстисе килде, тик оныгы җәһәннәмнең ни икәнен белми иде. Белер әле.

– Әти ул тартманы ачмакчые.

– Соң?

– Майор абый ачтырмады. Кызыл ситсыга төрделәр.

– Ул ак тартманы кайчан алып кайттылар?

– Сиңа ап… оп… апир…

– Миңа операция ясагандамыни?

– Шул көнне. Ник кайтмадың?

– Әйтмәделәр.

Малай уң кулын йодрыклап селкеде:

– У-у, әшәке кешеләр! Әйеме?

– Юк, әйбәт кешеләр! Мине җылар дип әйтмәгәннәр. Тәгаен шулай.

– И-и, менә әби җылады ул! Көне буе, төне буе, тагын көне буе, тагын төне буе. Аннары да. Гел елады. Яңгыр шикелле.

– Тагын кем елады?

– Күп еладылар инде. Әйтеп бетерерлек түгел.

– Шуннан?

– Ә мин еламадым. Пионерлар да.

– Молодец!

– Ә! Тагын солдатлар да еламады әле.

– Ник икән?

– Алар автоматтан атты. Өч мәртәбә. Залп белән, бабай. Бөтен каргаларның коты очты! Майор абый да атты. Аның пистолеты бар икән. Ә минем пистолетым аныкыннан зуррак. Матуррак та.

– Шулай, улым. Синеке зуррак. Матуррак та.

– Ә кемнеке яхшырак? Минекеме, аныкымы?

– Синеке.

– Ник?

– Синеке атмый.

– Атмый торганы яхшыракмыни?

– Атмый торганы шул.

– Ә ник майор абый алышмады? Мин давай алмаштырабыз дигән ием.

– Алдалыйсы килмәгәндер. Синеке яхшырак ич.

– Абыйның автоматы булган микән?

– Булгандыр. Анда коралсыз ярамый.

– Аңа кирәк түгел ич инде. Ник миңа апкайтып бирмәделәр икән?

– Бирерләр әле. Зур үскәч. Зур үскәч, бер ир-егеткә дә мылтык тоттырмый калмыйлар. Андыйлар сирәк була.

– Ә мин үскәнче бетсә?

– Корал бетсә, бу бик яхшы, улым. Синең пистолетың бар ич инде.

– Бабай, ә, бабай! – дип, Тукай ике тапкыр аның кулын тартып куйды.

– Әү, улым, әү.

– Минеке яхшырак булгач, ник солдатларга да шундыйны бирмиләр?

Сөнгатулла оныгының бу соравына җавап бирә алмады. Алай да ул аңа түгел, ә үз-үзенә җавап биреп:

– Әгәр бар солдатка синеке шикелле мылтык өләшеп чыксалар, минем төпчек улым, ә синең абыең Фәрхадны үтереп җиргә күммәсләр иде, – диде.

– Абый үлдемени, бабай?

Сөнгатулла тагын җавап бирмәде.

– Геройлар да үләмени?

– Геройлар үлми, ә һәлак була, Тукай. Алар иң алдан һәлак булалар.

– Аның каравы безнең абыйныкы шикелле һәйкәл авылда беркемдә юк. Яхшы бит, әйеме, бабай?

– Бик яхшы, улым. Безгә генә булсын, шулай бит? – Ул оныгына нәкъ моның кебек һәйкәлләрнең башка җирләрдә дә бар дип ишеткәнен әйтмәде.

– Теге майор абый безгә яңадан килде. Ә әти аңа башка вакытта килергә кушты.

– Ник икән, белмисеңме соң? – дип, кызыксынмыйча гына сорады Сөнгатулла. Ул район хәрби комиссариатындагы майорның нигә тагын килгәнен әзме-күпме чамалый иде.

– Әти аңарга син кайткач килерсең дип әйтте.

– Минем кирәгем калмаган инде, эш эшләнгән, – диде Сөнгатулла, ияге белән кабер ташына ымлап.

– Ә Фәрхад абыйга йолдыз бирәсе булганнар. Алтын, ди! Хәзер аны синең кулга бирәселәр икән. Аласыңмы, бабай?

– Алмый кая барасың инде?

– Әти майор абыйга ни за шту алмыйм диде. Нәрсә диде әле? Хәзер, хәзер… – Сөнгатулла оныгының кашын җыерып, исенә төшергәнен көтеп торды. – Ә! Фәрхадны герой итеп мин үстермәдем, әтигә бирерсез, диде. Сиңа була инде, белдеңме?

– Белдем. Әйе, аны мин үстердем, улым.

– Әби дә бит!

– Әйе, ул да. Икебез үстердек.

– Син ул майор абыйны чакырт, йолдызны ал. Ә миңа тагарга бирерсеңме? Ә, бабакай? Бирерсеңме?

– Бирермен.

– Ипидер диген.

– Ипидер, Тукай.

Шушында Сөнгатулла түзмәде, бөтен җаны белән ыңгырашып, еламаска тырышып еларга тотынды. Аның җилкәсе калтыравыннан малайның да кулы, иңбашы дерелдәде.

– Җылама, бабай. Бабай, дим, бабакай, җылама.

– Нишлим соң, улым? Җыламыйча, җырлыйммыни тагын?

– Әйе, бабай, лутчы җырлыйк.

– Җырлый беләсеңме соң син?

– Белми ди сиңа – беләм!

Зираттагы тирән тынлыкта малайның нечкә чиста тавышы бәләкәй генә булып ишетелде. Киң кырдагы ялгыз тургай тавышы кебек кенә.

Олы юлдан атлар уза,Безгә кала тузаны…

– Кушыл, бабай, – дип, малай яңадан башлады:

Олы юлдан…

Сөнгатулла, оныгы җаена төшеп:

Атлар уза, –

дип кушыла. Әмма җырның:

Безгә кала тузаны, –

дигәнен малай тагын ялгызы гына җырлый.

– Ник туктадың? – дип сорый ул.

«Тузаны гына кала шул», – дип уйлый Сөнгатулла һәм бите буйлап тәгәрәп төшкән күз яшьләрен оныгына күрсәтмәскә тырышып, пинжәгенең җиң очы белән сөртеп ала.

Ул, ярым пышылдап, җырның:

Алда гомер бардыр барын, –

дигән урынын җырлаганда, малай тын гына торды, ә бабасының көйне югары күтәреп сузганнан соң тынын алганда, көтәргә түземе бетеп, ялгызы:

Сагындыра узганы-ы-ы… –

дип сузды. Ләкин кабатланып җырлана торган соңгы ике юлны алар кабатлап бергә җырлап бетерде:

Алда гомер бардыр барын,Сагындыра узганы-ы.

Малайның алда гомере барлыгын бар, әмма узганы сагындырмый иде әле. Ә Сөнгатулланың алда гомере бардырмы-юктырмы, тик узганы сагындыра иде инде.

– Минем монда икәнне каян белдең? – дип сорады Сөнгатулла оныгыннан.

– Мин су коена идем. Су буена әти төште. Сине карап торырга кушты. Мин карап тордым да артыңнан килдем – шул.

«Муса менә ни өчен эше ягына китмәгән булган икән бая».

– Атаң тагын нәрсә диде?

– Димәде.

Оныгы аның кулыннан тагын тартты:

– Кайтыйк инде, бабай, – диде Тукай.

– Кайтыйк, – дип килеште Сөнгатулла.

Һәм алар килгән эздән кайтырга борылдылар. Алда – бабасының кендегенә җитеп килгән таза, чиста, кояшта янган, кашы-чәче уңган, аягына сандаллар, өстенә зәңгәр күлмәк, кыска чалбар кигән малай. Артыннан бабасы бара. Ул иркенәеп калган чалбарын бүтән күтәрми иде инде. Куллары тезенә җиткәнче бөкрәйгән. Ул эсседән качып үләнгә поскан, әмма алар узганда күче белән күтәрелгән озынборыннарны һәм әрсез бөгәлчәннәрне оныгының муенына, күлмәгенә кундырмаска тырышып атлады.

Һәр адымы саен ул кое бушлыгына баскандай булды. Мусага: «Йорт-җирне Фәрхадка калдырып, башка чыгуы авыр булыр инде сиңа», – дип әйтүенә каршы аның: «Кайтса, бик бирер идем әле, әти», – дигәнен исенә төшерде. Аның мәгънәсе ниндилеген, барлык хәсрәте, афәте нидә икәнен ишегалдында белмәвен үзенең бәхетле чагы дип санарга гына калды инде. Тик аны кире кайтарып булмый шул инде. Кешенең бәхетле чаклары артта гына икән. Башына төшмәсә, кеше алда үзен ни көтәсен, дөрестән дә, белми икән…

Аяк астында үлән кыштырдый; кунарга чамалап, тирәләрендә бөгәлчәннәр, кигәвеннәр оча. Оныгының муены тирләгән, үзе бер дә бабасына борылып карамый, ул Сөнгатулланы сүзсез әйдәп бара кебек.

Ул төпчек улы Фәрхадны соңгы юлга озата алмады. Фәрхад та аны озата алмый иде инде. Аның каравы хәзергә Сөнгатулла үз оныгы Тукайга ияреп бара иде әле.

Ул – Сөнгатулла – бирге яктан аерылган, әмма ишелеп төшкәнче үлән тамырлары белән бар көченә туфракка ябышкан яр кисәге, ә оныгы аргы якны тутырып килүче яңа яр кебек бугай.

Яр читенә үк килеп басса да, керәшәләр аннан курыкмый инде. Аның кошлардан «Кошлар, балаларыгыз егылып төшкәндә сез елыйсызмы?» дип сорыйсы килде. «Ә мин?» Монысын ул ачыкламады. «Балаларыгыз оя корганда шатланып көлә беләсезме соң сез, кошлар?» Бусына Сөнгатулла «Ә мин?» димә- де. Гомеренең узган кадәресендә елаган да, көлгән дә инде. Ә ал- дагысында? Елар, көләр чаклары булыр микән? Чын яшәү артта түгел, гел алда кала микән соң әллә? Әллә яшәү, алдан килгән чабышкы ат сыман, язмышка уздырмыйча гел алдан чаба микән, ә? Сөнгатулла әлегә моны белми әле. Һәм моннан соң да беләчәк түгелдер инде. Әйе, зур сораудан да зуррак җавап юк.

Аның уйлары бетте. Тирә-якта кошлар гына чыркылдаша. Ләкин Сөнгатулла аларны аңламый иде.

– Яхшы, – диде ул, кичен Муса белән икәүләп капка төбендәге эскәмиягә чыгып утыргач. Кичен барысы бергә тавык ашы ашап, коймак белән сөтле чәй эчтеләр. Эскәмия дүрт баганалы капканың ачылмый торган ягы турысында, бетон баганалы, утыргычы урталай ярып ышкыланган имән бүрәнә.

– Нәрсәне әйтәсең?

– Нәрсәне дип… Шуннан калганнарын.

«Шуннан» дигәннең ни икәне болай да аңлашыла инде – табында бөтенесен сөйләштеләр: Фәрхад ничек һәлак булган, ничек җирләгәннәр, ничек зурлаганнар.

– Бәби дә көтәсез икән…

– Әйе, әти, – дип, Муса көрән туфлиенең очын капшаган булды.

– Яхшы. Малай булсын.

– Мәйсәрә кыз көтә.

– Кирәк, кирәк. Югыйсә бер бала – ярты бала ул.

Беравык дәшми утырдылар. Урамнан бая кайткан авыл көтүе исе таралып бетмәгән иде әле.

– Ниятең изге иде, Муса.

– Кайсысы?

– Кайтса, йорт-җирне…

Муса тирән итеп сулады да, тынын чыгарганда:

– Һәй, әти! – диде. Һәм бу хакта сөйләшергә теләмәгәнен, хәзергә сөйләшүдән мәгънә юклыгын, ләкин хәсрәт юшкыннары күңел төбенә утырып беткәч, әле, һичшиксез, кайта-кайта сөйләшергә туры киләчәген белдереп: – Урак та җитә-ә, – диде.

Капкадан Тукай чыкты. Атасының очкыннар тишкәләгән брезент пинжәген кигән. Пинжәкнең итәге җиргә тигән, җиңнәре салынып тора. Ул, шуңа чумып һәм аягын бөкләп, атасы белән бабасы уртасына кереп утырды.

– Ник моны кидең? – дип сорады Сөнгатулла. – Җылы ич.

– Шуны да белмисең, бабай! Озынборыннар тешләмәскә ул.

– Акылың алтын икән! – диде Сөнгатулла.

– Үзе белә ул. Ә, улым? – дип, Муса пинжәк башлыгын улының башына кайтарып салды.

– Су коенасыңмы соң? – дип сорады Сөнгатулла.

– Каз тәне чыкканчы, бабай!

– Кысла тешләмиме соң?

– Хәзер аларның эзе дә җук.

– Ник икән?

– Качып беткәннәр.

– Сездән куркыпмы?

– Бездән сиңа! Су ярамый аларга.

– Сезгә ярыймы?

– Безгә чуртым да булмый. Кыслаларга ярамый.

– Кызык икән!

– Кызык ди, бар! Суга өстәге комплекстан дуңгыз б…гы агып төшкәнгә ул, белдеңме?

– Кем әйтте?

– Кем булсын – әти. Ул бит нарутный кантруль. Предкә штраф чәпәттерде. Әйеме, әти? Шул кирәк, икенче агызмас.

– Хәзер акмыймы соң инде?

– Акмаган кая, бабай, хужырак!

– Акмас, – диде Муса. – «Чаян»нан килгән корреспондент язып чыкты инде. Вилдан Сәлмәновичның кесәсендә тагын җилләр уйный инде. Бу юлы – бер айлык эш хакы.

– Ә балык… балык бармы соң?

– Балык дөнья! Ә тотучы җук.

– Ник?

– Тамак тук – шуңа, – диде Муса, улы өчен җавап биреп. – Олылар – тамак тукка, бала-чага ялкау.

– Балык кибеттә дә пачкы. Алучы да җук. Алмагач, дуңгызларга гына ашаталар.

Сөнгатулла монысын белә иде.

– Ашыйлармы соң? – дип сорады ул, Тукайны сөйләштерер өчен.

– Ашамас алар! Сыптыралар гына, абжурлар.

Бабасы белән атасы кычкырып көлде, Тукай әле берсенә, әле икенчесенә карады, тик йөзләрен күрмәде: брезент пинжәк башлыгыннан аның борын очы гына чыгып тора иде.

Урам буйлап күрше Хамматның кайтып килгәнен алар тын гына көттеләр. Сөнгатулла аның ягына карамаска тырышты.

– Утырамсыз? – диде Хаммат, килеп җиткәч. Исәнлек-саулык сорашмады. Иртән генә күрешкәнмени.

– Кайттыңмы, күрше? – дип, Сөнгатулла белән кул биреп күреште.

– Болай соңарып каян киләсең әле? – дип сорады Сөнгатулла. Бераз кыймылдап, аңа утыр дигән ым бирде.

– Идарәдән, корт чаккыры!

Капка ачып япкан тавыш ишетелде. Каршы йорттан Идрис чыккан икән. Машина-трактор таптап, үлән заты калмаган урамнан ул туктый-туктый, җирдән нидер карый-карый килде.

– Самакатың ватылдымы әллә? – дип кычкырды аңа Хаммат. – Ындыр табагына төш, шөрепләрен кысып, майлап җибәрермен.

Хаммат ындыр табагындагы техниканы карый иде.

– Син үз шөрепләреңне кара – бер тартсам, микроскоп белән дә җыя алмассың!

– Ник бәйләнәсең әле син, Идрис? – дип, Хаммат аңа үпкәсен белдерде, урынында кыймылдап куйды. – Тик торганда…

– «Тик торганда, тик торганда!» Тотарсың син тик!

– Нишләгән әле мин?

– Нишләгән? Ә жукларың?

– Ник минеке булсын алар? Бөтен авылны басты! Ачуыңны БМОга язып җибәр. Колорадо штаты губернаторын судка бир – алар коңгызы.

– Аларныкы сиңа! – Идрис тал ботагы, ялтырап торган пычак тоткан – чалгы бөгәлҗәсе юнган җиреннән торып чыккан, сөйләшеп утырганда, бер очтан шуны ясап бетерүе уе да бар, күрәсең. Ул, тимер аягын сузып, каршыдагы утын кискеч «кәҗә»гә утырды.

– Син башта кеше белән күреш, – диде аңа Хаммат.

– Күрше белән мин гомергә җитәрлек итеп күрешеп куйган инде, әйеме, кордаш? – диде ул, Сөнгатулланы пычаклы кулы белән сәламләп. – Син үз жукларыңны өйрәт, Хаммат.

– Нәрсә өйрәт, нәрсә өйрәт?!

– Безнең якка чыкмасыннар.

– Мин чыгараммыни аларны? Карале, ә?! – диде Хаммат, кулларын җәеп, һәм юлга чыгып басты. Бер коңгызны шәйләп, аягын тәмәке төпчеген сүндергәндәй боргалагач, ул кире килде. – Ник аларны минеке дип бәйләнәсең әле?

– Синеке булмый ни? Сыртларын кара – ала-кола. Кем иртән дуст сиптереп йөрде? Ә? Әйтәм җирле Актырнак исни дә борынын җыера. Хәзер жукларың миңгерәүләнгәннәр дә миңа кыйгачлаганнар. Тапканнар йомшак кеше! Ябырылганнар!

– Син дә сиптер – ябырылмаслар.

– Бәрәңге тәмсезләпме? Тимер аяк белән Берлинга җитеп, фашист башына җиткәнне, боларны гына дөмектермәм мәллә? Ә, кордаш?

Сөнгатулла аны хуплау урынына рәхәтләнеп көлеп җибәрде. Ул күршеләренең хәл-әхвәл сорашмавына, кайгысын уртаклашып, юату сүзләре әйтмәвенә, уен-көлке белән шулай кызык тапкан булып әрепләшүләренә, гамьсезләр дип, башта сагаеп, сәерсенеп үк алган иде инде. Аларның бу гамәлләре үзе өчен икәненә төшенгәч, ул эчтән торган саен ризалыгы арта барып, куанып, күңеле рәхмәт хисләре белән тулуын тоеп утырды.

– Идарәгә ник чакыртканнар? – диде Идрис. Ул, әйтмәсәң дә ярый дигәндәй, ак ботакның урта җирен һич көчәнүсез уя бирде. – Кичә култык астыңа төенчек кыстырып мендең бугай. Социалистик милеккә кул сала башламагансыңдыр ич? Анда, ындыр табагында, нәфсеңне котыртырлык мал байтак.

– Култык асларын тикшерер көнгә калдыңмыни инде?

– Ник чакыртканнар соң? Минем тимер аякны кәҗүнни дип белгәннәр, ә? Бар әле, имеш, Хаммат синең күршең, әйт әле аңа, сәгать җидегә телефонга дәштеләр, янәмәсе. Срочно килеп җитсен, имеш!

Хаммат тагын йөренеп килде. Идрис артына басып, аның юнганын иелеп карап торды.

– Латвиядән дәшкәннәр дисәм ни әйтерсең? – диде ул.

– Латвиядән? Ник идарәгә чакыртканнар, ник авыл Советына түгел?

– Кичке җидедә нинди авыл Советы? Бикле ич инде ул.

Идрис аны үтә бер үҗәтлек һәм ләззәт белән аптырата бирде:

– Шуннан?

– Шуннан… дәшкәннәр – шул.

Дәвам ит дигәндәй, Идрис аңа күтәрелеп карады. Хаммат бу сорау алуның шаярту икәнен аңлый, ләкин шул шаяруда баш бирү аның җененә тия иде – Сөнгатулла үз күршеләренең холык-фигылен яхшы белә.

– Ник дәшкәннәр? – диде Идрис. Ул Хамматның сөйләп бетерәсе килгәнен сизә, ә мондый чакта бераз өскортып тору фарыз. Ул чалбар балагын күтәреп, юнып бетергән агачының уелган җирен тимер аягына куйды да, әйләндергәләп, пычак сабы белән тукмап йомшартырга, кыздырырга тотынды.

– Ник дәшсеннәр – җырларга! – дип, Хаммат «әлбәттә, җырларга, тагын нигә булсын!» дигән кыяфәт белән үз урынына килеп утырды.

– Җырларга?! – диде Сөнгатулла. Ул «болар ни кыландыра?» дип аптыравын бер мизгелгә онытты да кебек. Аны «болар ни сөйли?» дигән кызыксыну басты. Ул әйтерсең лә тыны җиткәнче тирән су төбенә чумган да, ниһаять, өскә калыккан, күкрәген тутырып сулыш алган, хәзер ярга таба йөзә һәм каты җиргә аяк басачак, аннары үзен көткән кешеләр янына барачак – ул үзендә менә нинди җиңеллек, иркенлек, хәтта омтылыш уяна башлавын сизенде.

Бу юлы Муса түзмәде:

– Җидегә дәштеләр дисезме әле? Наряд вакытындамы? – диде.

– Наряд түгелие шул. Идарә утырышы бара ие. Ян өстәл башында районнан килгән бер эшләпәле дә утыра. Килеп керәм. Латвиядән телефонга дәшкәннәр, мәйтәм, көтим әле. Ярый, көт, диделәр. Утырдым. Көтәм. Аны-моны сөйләшсәләр дә, тегеләрнең дә күзе телефонда. Алар да көтә. Шуннан – чылтыр-р-р, алам: «Вас вызывает Дуболт».

– Дубулты, – дип төзәтә Муса. – Ерак җир, начар ишетелгәндер.

– Булыр сиңа начар! Почмактан хатын дәшкән ише генә. Карасам – Хәйдәр Монасыйпов.

Хәйдәр Монасыйпов алар авылыннан, шушы очтан чыккан язучы иде. Китаплары басыла, аның хакында газеталарда язып, радио, телевизордан сөйләп кенә торалар. Әмма авылга кайткан чакларында бер дә алай «мин язучы» дип, язучылыгын күрсәтеп йөрми: тездән ләм, билдән су ерып балык тота, көзен кайтса, сазлык бетереп, үрдәк атам дип йөри. Өйләре йозакта, ачкычы Хамматларда.

– Кара син аны! Ул бот күтәреп, түшәмгә төкерә-төкерә ял итеп ятсын, ә мин монда, аксый-туксый, Хамматны телефонга дәшәргә йөгерәм! – дип, Идрис артка борылды да чыртлатып төкереп куйды.

– Ял тими аларга, сөйләгәне бар. Язалар. Көнгә унбишәр сәгать утырам дигән була.

– Кайчан гына йоклый икән соң ул?