скачать книгу бесплатно
Оо, ол т??н бытааныан, эчикийэ сарсыарданы к??тэн да биэрбитэ. С?рэ?э мип-минньигэстик ыгыта туппахтаабыта, битигир-битигир тэбиэлээбитэ, имнэрэ кэйбитэ. Аанчык хара?а?а кытта кистээн мичээрдиир диэн тугун аан бастаан билбитэ. Билбитэ да буолуо дуо, маннык эбит диэн, дьэ, ?йд??б?тэ.
К?н? бы?а с??р??нэн ?лэлээт, киэ?элик уопсайыгар тахсыытыгар, ??р??н и?ин, аанын та?ыгар Толя хайыы-?йэ хоруопкалаах кэмпиэттээх кинини к??тэн турара.
Б?ттэ?э ол, Аанчык ол к?нтэн ыла к?ннэри-т??ннэри к??тэр ки?итэ со?отох кини, Толя эрэ. Уол архитектор буолаары ??рэммитэ ???с сыла эбит. Манна куоракка ??скээтэр да, тыа?а дьоннордоох буолан, сахалыы-нууччалыы барытыгар сыста?ас, элэккэй, булугас-талыгас, турбут-олорбут, букатын сиппит эдэр ки?иэхэ маарынныыр.
Аанчык со?отохсуйбут с?рэ?э ити кэмтэн ыла иччилэммитэ, кимниин да ?ллэстиэ суох к?нд? кистэлэ?нэммитэ. Кыыс санаатыгар кини бу уолу саа?ын тухары (онтубут да, саллайбыт саа?а диэхтээн, баара эрэ 17-тэ эбээт) билэр курдуга. Хайдах эрэ оннук, орун-оннугар буолуохтаа?ын курдук, кини с?рэ?ин суос-со?отох чопчута бу уол буолбута. Кинилэр, ол да и?ин буолуо, у?аабатахтара, били билсиэхтэриттэн нэдиэлэ эрэ кэри?э буолбуттара, кыыс биир хоско олорооччута уоппуска?а бараатын кытта, киэ?э киинэ кэнниттэн Толя киниэхэ хоно хаалбыта…
Онтон ыла, ??рэ?э б?ттэр эрэ, атын наадата суох кэмигэр уол куруук кэлэр. Аараттан атыыласпыт бэчиэнньэтин, ардыгар мороженайын кыбыммытынан и?эрин к?рд???нэ, Аанчык утары тахсан к?рс?р уонна бу к?н сиригэр кини са?а дьоллоох суо?ун илэ итэ?эйэр. То?о диэтэххэ, кини Толята куруук кинини таптыырын ту?унан олус минньигэстик, элбэхтик да элбэхтик сибигинэйэр. Ардыгар бойобуой ба?айы тыллардаах, тапталга ханан да сы?ыана суох эрээри, таптыыр бэйиэттэрин хо?ооннорун т??? сатыырынан, и?нэ-и?нэ, ?й?ттэн аа?ан к?ллэртиир. Ха?ан эрэ Аанчыкка эрэ анаан дьи?нээхтик айыам диэн анда?айар. Ити таптал буолбакка? Итинник дьи?нээх нарын тапталтан иитиллэн, кини и?игэр о?о ??скээбитэ, эчи, ?ч?гэйин эриэхсит.
– Анечка, анараа иккис палаата?а са?а кырачааны а?албыттара, к?р??р эрэ, на?аа ытыыр этэ, – диэн кыыс солбуга эмискэ киирэн со?уппутугар, сиэркилэ иннигэр эргичийбэхтии турар бэйэтэ онтон ?р? ходьох гынна, санаатын ситимин со?отохто бы?а баттаата.
– Ээ, барахсаны даа, сибилигин к?р??хп?т… – диэбитинэн, хостон к?т?р кэриэтэ ойон тахсан, к?р?д??р устун чэпчэкитик дугунан хаама турда.
* * *
– Аанчык-баанчык, Анчик-бантик, к?р эрэ, тугу а?албытым буолуой? – диэбитинэн Толя киэ?э кыара?ас хоско к?т?н т?стэ.
?лэтиттэн кэлээт, хортуоппуй ы?аарылыы турбут кыыс утары кэлэн уолу моонньуттан куу?а т?стэ уонна субу ууллаары гыммыт мороженайы ыты?ынан б??л?? уолга т?тт?р? аспыта буолла, дьээбэлээхтик уун-утары к?р?н туран, оргууй а?ай сибигинэйдэ:
– Аанчык аны манныгы сиэбэ-эт, то?о буолуой?
– Бай, талиябытыгар туох ?л?гэр куттала суо?аатай, эт эрэ миэхэ ону, сибилигин… – диэн уол тэ??э оонньо?он эрдэ?инэ, кыыс кини уо?ун саба тутта:
– Талия?а куттал суох эрээри, аны б?г??рэбит бэйэтэ битэмии??э наадыйар. Ол аата дьаабылыка, апельсин, банаан уонна… уонна туох эбитэ буоллар… – кыыс хара?ын симириччи к?р?н уолга таайтара сатаата.
Биирдэрэ сатаан ?йд??б?т???ттэн мунааран, хаа?ын т?рдэ?иннэрдэ, тас та?а?ын устан хоско ааста. Аанчык таайбара?а тута таайыллыбата?ыттан хомойбото, сырылас хортуоппуйун, сэниэлээхтик булкуйбахтаат, к??х луугунан тумалаата, т?тт?р? хаппахтаата уонна:
– Толя, мин б?г?н гинекологка сырыттым. Кини этэринэн, аны… 35–36 нэдиэлэнэн мин кыып-кыра ньээньэлэнэбин! Оччо?о эн уонна мин ийэ уонна а?а буолабыт! Хайа, хайда?ый, туох диэ? этэй?
Уол, кырдьык, со?уйан эрэ хаалла. Сыы?а истибэтим ини диэн саараата:
– Мин? А?а?! Тугун… т?ргэнэй… – Толя чочумча турбахтаата, онтон к?ллэ. – Оттон бэрт буолла?а дии, Аанчык. Эн… ону с?б?л??р буоллаххына… Ол эрээри, оччо?о… ??рэ?и? хайыырый?
– Тыый, оттон ??рэниэм дии, ыксаатахпына, кэнники кэтэхтэн да к????м, – диэн, былыр ?йэ?э ити ту?унан толкуйдаабытын биллэрэн, кыыс дьо?уннаахтык хардараат, остуолун тардар аакка барда…
Хайалара да холбо?ор, ыал буолар ту?унан тыл быктарбатылар, бы?ыыта, санааларыгар да о?устарбатылар. Аанчык баары баарынан, судургутук ылынар буолан буолуо. Оттон устудьуон уол, ситэ ??рэммэккэ сылдьан кыраланнахха уустук бала?ыанньа тириэ?ин сэрэйдэ?э буолуо, ордук-хос тугу да са?арбата.
* * *
Ити итинэн ааста?а. Сааскы к?н, ча?ылыйан, сырдыга дьикти. Ыйтан ый ??ннэ?ин аайы кыра-кыралаан ыараан и?эр Аанчык халтараа??а сэрэнэн хаамар. Били??итэ, и?э оннук айылаах улааппатар да, кини сирэйдиин кытта т?г?р?йб?т курдук. Хата, доруобуйата балачча этэ??э, чэгиэн буолан ыарахан кэмин этэ??э а?арыы?ы.
?лэтигэр кинини хат диэн ?сс? ким да ?йд??н-дь??ллээн билэ илик. Бииргэ олорор кыы?а уоппускатыттан кэлбитэ. Инньэ гынан Толялыын дэ??э кэриэтэ к?рс?лл?р. Киинэ?э сылдьары кыыс сылаар?ыыр, кафе, буфет а?ылыгын аны тулуйбат буолан, урут с?б?лээн чэйдиир сирдэригэр да сылдьыбатахтара ыраатта.
Ону аа?ан сааскынан уол, бэйэтэ этэринэн, ??рэ?эр а?ара ыктарда, биир ?кс?н курсовойа, реферата ситэ-хото о?о?уллан и?иэхтээ?э кыайда. Кини итинник кы?амньытынан кыыс киэн туттар, э?иил бэйэтэ эмиэ олус кы?аллан ??рэниэ турда?а. ?лэлиир буолан ха?ан чу?куйуой, куруук т?б?к ?рд?гэр сылдьар уонна бэйэтэ кырачаан ки?илэнээри к?н-т??н долгуйа к??тэр ураты туругунан ?л???йэн кыраны аахсыбат. Онуоха эбии Толятын таптыыра бэрт, кини ту?угар тугу ба?арар тулуйуох этэ.
Аанчык, быыс буллар эрэ, аттынаа?ы сквергэ бэркэ с?б?лээн дьаарбайар. Онно саас буолуо?уттан а?алар, кэлээскэлээх кырачааннарын ?тэн, ?р?б?л к?н элбииллэр. Атын к?ннэргэ ийэлэр бэйэлэрэ сылдьар буолаллар. Итини к?р?-к?р?, кыыс мичээрдиир, кинилэр Толялыын эмиэ о?олорун кы?анан к?р??хтэрин санаан олус долгуйа астынар.
Биир к?н кыыс ма?а?ыыннары кэрийэргэ былааннанна. Санаатыгар, са?а кэлиэхтээх ки?итигэр тугу ылыахха с?б?н эрдэттэн суоттанаары уонна иллэ?сийбиччэ атыыны-эргиэни к?р?н сэргэхсийээри.
Толя биллибэтэ?э ???с нэдиэлэтигэр барда. Бука, ??рэ?эр ыктарда?а, сааскы сессия субу ыган чуга?аата?а. Онон, хата, ??н??х сап атыыла?ан, быыска-арыкка кыра быысыпка анньарга с?б? дуу…
Оргууй сыыйыллан, турар бэйэ?ин бэйэтэ к??гэччи к?т???н ???э мэндиэмэ??э илдьэр кирилиэстээх улахан ма?а?ыы??а, ?лэ кэмэ буолан, ки?итэ а?ыйах эбит. Аанчык, биэс мэндиэмэн тухары бииртэн-биир лааппылары кэрийэн, балай эмэ илистэ бы?ыытыйда. Б?тэ?иккэ тиийбэккэ сананна, ол и?ин бэттэх со?ус сып-сырдыгынан сандаарар биир дьо?ус павильону к?рб?тэ, сыбаайба та?а?а-саба, киэргэлэ аа??а тиийэ анньыллыбыт. Итинник эгэлгэ киниэхэ ?т?р?нэн наадата суо?ун бы?ыытынан, т?тт?р? эргийиэх буолан эрдэ?инэ, хайдах эрэ на?аа билэр куола?а хантан эрэ:
– Заночка, маны к?р??й, бу фата эйиэхэ ордук барсыа дии. Мантын ыла??ын сирэйгэр саба т??эринэ?ин, оттон бу кэннэ ууп-у?ун… ыраахха диэри со?уллар. Оруобуна эн би?икки олохпут курдук эмиэ у?ун да у?ун буолуохтаах, оннук буолбат дуо, чыычаах? – диэтэ.
Аанчык эргиллэн к?рб?тэ – ким да суох. «?уу» гыныан саарыы турда?ына, ?ст??к?лэ аан анараа ?тт?гэр и?ирдьэ олус билэр к?хс? к???ннэ. Ону кытта кини иннигэр, уп-у?ун фатаны субуруппутунан, ?рд?к бэйэлээх кэрэ куо хааман наскылдьыйар уонна нарын да нарын куола?ынан чуораан курдук лы?кыныыр:
– Толи-ик, ама дуу… на?аа старомоднай буолбатах дуо? Мещанскай со?ус диэбэккин дуо? А не лучше ли, если тут прикрепить коротенькую фату, а? Что скажешь, будущий мой архитектор? Короче, эн дизайнер хара?ы? суох эбит диэн ?сс? биирдэ этэбин… Мне тут не нравится, пошли в другой салон, – кыыс о?ото били субуруппутун со?отохто э?э быра?ан, туохтан эрэ ???ргэммиттии туттан-хаптан, то?о?о курдук сип-синньигэс хобулуктарынан то?угураан, муннун анныгар ?с са?а са?алаах субу тахсан кэллэ. Кэнниттэн кини с?б?лээбитэ с?б? суох аатырбыт Толя, то?о эрэ ??т?н тохпут о?олуу туттан, баты?ан и?эр… Аанчык, к?рб?т?н итэ?эйбэккэ, т??нэри хайыста, битириинэни одууласпыта буолан дьон быы?ыгар кирийэ сатаата… Хара?ыттан сарк гыммыт сылаас таммахтар тохтоло суох иэдэ?инэн с??рд?лэр. Билигин да туох буолбутун т?б?т?гэр ситэ тиэрдибэтэ эрээри, с?рэ?э хайыы-?йэ сэрэйэн, туох эрэ олус суолталаах б?тэрэ б?пп?т?н биллэрэн ыарыылаахтык ыгыта туппахтаата. Мэйиитэ маннык т?гэни ылыныан ба?арбат бы?ыылаах, то?о эрэ Толяны к?м?скэ?иэх курдук гынна. Сибилигин эккирэтэн тиийэн ити кы?ал?аны билбэтэх, атаах, мааны кыы?ы эргилиннэри тардан: «Толя саамай с?пк? этэр. У?ун фата у?ун дьоллоох олох кэрэ?итэ. Туох да мещанскайа суох, олус кэрэ к?ст??лээх буолбат дуо?» – диэн м?кк????х, ?йд?т??х санаатыттан бэйэтэ да со?уйда.
Мух-мах баран, барыах-кэлиэх сирин булумуна, били т??нэри хайыспытынан туран хаалла. Аа?ан и?ээччи тугу эрэ к?р? турар диэ эбитэ буолуо да, кыыс хара?а туманынан б?р?ллэн тугу да к?рб?т. Ити аата… тугуй? Толя ту?унан кыыстаах, атын олохтоох? Хайдах ба?айыный? То?о да эппэтэ?эй? Аанчык булгу ?йд??х этэ дии, кырдьыгынан кэпсиирэ кыаллыбатах му?ай… Аата, кэргэн ылыах кыы?а хамсыыр хартыына курдук кэрэтиэн, куола?а минньигэ?ин, нарынын? Оо… Аанчыкка чахчы ханан да холооно суох мааны к?р??нээх, имилдьигэс бы?ыылаах-та?аалаах. Аны… уруккуттан до?ордуу дьо??о кини туораттан булкуспут бэйэтэ дуу, оччотугар Толя туох буруйдаах буолуой…
Итинник булкуур санаа?а ыктаран, са?ата суох ытыы турар ыарахан кыы?ы битириинэ анараа ?тт?ттэн атыы?ыт дьахтар к?р?н тахсан кэллэ:
– Кыысчааныам, туох буоллу?, к?м? наада дуо? – диэн а?ыммыт ба?айы куола?ынан сэрэнэн туо?уласта.
Аанчык, тугу да хардарбакка, ыараан хаалбыт атахтарын нэ?иилэ сы?арыталаан, халты хаамта. Маа?ын сып-сырдыгынан угуйбут салон, санаатыгар, б?д?к-бадык, имик-самык уоттарынан атаара хаалла… Эчи да… туох ааттаах, элбэх ки?и сылдьарыгар табыга?а суох к?р?д??р?й, хара?а со?ус дуу диэн аралдьытыныах санаа баара да…
Биирдэ ?йд?мм?тэ, тула ыгылыйбыт дьахталлар ньамала?аллар, кини сирэйин-хара?ын одуула?аллар. Ким эрэ уу и?эрдэ сатыыр, ким эрэ, ханна эбитэ буолла, т?л?п??нн??р. Кинини ханна эрэ олоппоско киллэрэн олорпуттар. Ээ, атыы?ыттар эбит…
– Хайа, тоойуом, бэттэх кэлли? дуо? Ааты? кимий? Са?ар эрэ, – эмиэ ???й?н к?р?н ыйыттылар.
– Анябын… Туох буоллугут? – туох да диэн булбакка кини т?тт?р?т?н бэйэлэриттэн ыйытта, т?б?т? то?о эрэ ды? курдук. Ити икки ардыгар туох буолбутун ситэн ?йд??б?т?. Арай, на?аа сылайбыкка, утуйуон ба?арарга дылы турук кинини нухарытан, сотору-сотору туймаарытар бы?ыылаах.
– Суох, суох, Анечка, мэ-мэ, бу диэки к?р эрэ! Кыргыттар, т?ргэнник су?ал к?м?н? ы?ыра охсу?, эмиэ охтоору гынна, – ити кэннэ кыыс, чахчы утуктаабыт курдук сананан, уу чуумпутук т?б?т?н хо?куччу т??эрэн кэбистэ…
«Бу иэдээни?! Пахай да, манна кэлэн аны у?ан охто оонньообут… Ки?и кыбыстыах». Аанчык су?ал к?м? быраа?а тугу диирин аанньа истибэккэ, биир кэм ыыты? диэн к?рд?ст?, мэктиэтигэр ытаата, ти?э?эр, т?л? к?т?н кэриэтэ, бу кыара?ас ма?а?ыынтан тахса ойдо.
«С?р?н ба?а?ын, туох абаа?ыта булла?ай, барыта этэ??э курдуга, ээ, арба да… Толяны к?рб?тэ этэ дуу. Кырдьык да оннук эбит, кини Толята манна кэрэчээн бэйэлээх кыыстыын сыбаайба та?а?ын сыымайдыыллар бы?ыылаа?а»…
– Оттон эмиэ да с?п дии, – Аанчык бэйэтин уоскутуна сатаата. – Мин диэн… ??рэх да суох, баай-дуол, дьиэ-уот эмиэ мэлигир, кэрэчээн кэргэн буолар кыыска туохпунан маарынныамый, – эмиэ бычалыйа охсубут хара?ын уутун а?арынаары хара к????нэн мичээрдии сатаата.
Кини ма?а?ыынтан тахсан уопсайын диэки сатыылаата. Син тэйиччи сири маа?ын оптуобу?унан кэлбитэ, оттон билигин маннык ытаан-со?оон, дьону толору тиэммит к?л??? туох диэн киирээхтиэй?
«Ол эрээри… ол эрээри, мин Толяны таптыырым бэрт буолла?а. Кини кэннэ миэхэ бу орто дойдуга кимим да суох. Арай ийэм, а?ам бааллара буоллар ньии, мин да син атыттар курдук кыанан, талбыппынан кэтэр та?астаах, сирэ-тала хонор сирдээх буолуом эбитэ ээ. Билбэт куораппар муммут кус о?отун курдук со?ото?ун сылдьыам суох этэ. Хата, Толя мин ыарахан кэммэр аттыбар баар буолан элбэхтэн быы?аата?а, олохпун уларытта?а. Дьи?эр, ис санаатын барытын эппитэ буоллар дуу… Мин син биир ?йд??м этэ. Миигин туох да диэн албыннаабатах буолла?а дии. Эйигин кэргэн ылыам диэн баран, ол тылын кэспитэ буоллар, кырдьык, хомойуохха т?р??т тахсыах эбит. Ону баара, кырдьыгынан, кини тугу да эрэннэрбэтэ?э, мин эмиэ ыйыппата?ым, к?рд?сп?т???м. Букатын да сыбаайба ту?унан санаабатахпыт буолбаат? Чэ, хайыамый, буолар буолбут. Ытаан да диэн. Мин курдук элбэхтик ытаабыт кыыс суо?а буолуо. Бу да сырыыга тулуйаа инибин. Бэйэм буруйдаахпын. Ээ, то?о, туохха буруйдаахпыный? Толя атын кыы?ы таптаабытыгар дуо? Ол… кини к???лэ буолла?а, бобор суох. Хата, мин таптыыр ки?ибиттэн о?олонуом, би?иги хайдах эмэ гынан иккиэн олоруохпут. Мин хайаан да ??рэниэм, ?лэм уопсайыгар олоруохпут, кэнники, ба?ар, ?сс? дьиэлэниэхпит, б?ттэ?э дии. О?обун таптыам да таптыам, син биир Толяны курдук к??скэ таптыам. Икки ки?и оннугар со?отох о?обун таптыам, хайаан да… дьоллоох буолуохпут. К?р??р да истээр, би?игини ата?астаммыттар курдук ким да к?р?? суо?а». Аанчык эрэйдээх хара?аран эрэр сааскы киэ?э, сырдык лаампалардаах уулуссанан хааман и?эн, уйа-хайа суох ытаата.
Элбэ?и эргитэ санаата, уруккуну-хойуккуну тэ??э ытыйда, ардыгар ки?и а?ыйах сиригэр б?т??хт??р диэри т?л? биэрэн, соруйан тыынын та?аарда. Ол быы?ыгар «билигин дьиэбэр тиийэрбэр уоскуйуохтаахпын, мин тус кы?ал?абын кимиэхэ да биллэриэм суо?а» диэн и?игэр кытаанахтык сананна.
* * *
Ити киэ?э кини эрдэ сыппытын к?р?н, смената б?пп?т аттынаа?ы кыы?а сыбдыйан киирэн сэмээр чэйдээтэ, остуол лаампатын холбоон тугу эрэ ?р аахта, онтон устунан сыппытынан утуйда. Аанчык с?рэ?э маа?ын тэбэн кэбиспит тэтимин то?о эрэ намыраппат, биир кэм битигириир. Ол и?ин бы?ыылаах, уута кэлбэт, сыта сатаан баран туран уопсай к?р?д??ргэ та?ыста.
Сибэкки б??? силигилии ??мм?т дьо?ус саалатыгар икки дьыбаан турар. Сынньанааччылар манна телевизор к?р?лл?р, сээкэйи сэлэ?эллэр. Т??н ыраатан, ким кэлиэй, имик-самык уот барбах а?ыйах сиргэ холбоммут. Кыыс баран дьыбаа??а олордо. Санныгар бырахпыт саал былаатынан б?р?нэ сатаата. Ким да суо?унан ту?анан курастыйбыт дуу?атын ыарыылаах хомолтотуттан ыгыллар хара?ын уутун эмиэ к???л ыытта…
Дойдутугар, эчикийэ, оннук чугас дь??гэтэ да суо?а.
Кимниин да иирсибэтэ, бэйэтэ-бэйэтигэр мэлдьи с?р?-с?п сылдьааччы. ??рэ?эр да орто?уор буолан соччо-бачча ким да бол?омтотун тардааччыта суох. Билигин дьикти ?йэ диэн дьон бары бэлиэтиир. Хас биирдии ки?и тус кистэлэ? сыаллаах, онтун сити?ээри туохха ба?арар тии?эр. Оттон халы? айма?а, билсиитэ-к?рс??тэ суох буоллаххына, эйигинниин куодары?а оонньооччу суох буолар. Саатар ??рэ?эр у?улуччу буолан Аанчык атыттары сабырыйар кыа?а суо?а абаккалаах. Оччо?о, ба?ар кими эмэ ?м?т?ннэрэн тумнарыа эбитэ буолуо дуу… Биир ?тт?ттэн к?рд?хх?, ол эмиэ да?аны туохха наадалаах буолуой?
– Анютка, бу б?г?н то?о арбы-сарбыгыный? Туох буоллу?? – уурайбыт вахтер уол оннугар кэлбит эбэтэ, на?аа намыын майгылаах Марыына эмээхсин, таапачыкалаах ата?ынан сыр-сыр ?ктэнэн, ханна эрэ аа?ан и?эн киниэхэ халыйда.
– Ээ, суох, таах… – хара?ын уутун кистээн т??нэри хайыспыт кыы?ы эмээхсин сэ?ийэтиттэн ылан бэйэтигэр эргилиннэри тарта.
– Хотуой, ол-бу буолума, миигин кырдьа?ас ки?ини албынныа? суо?а. Хат сылдьа?ын буолбат дуо?
Ити Толя уолтан диэ? Тугуй, албыннаата дуо, этэ тарт, к?н сарсын мин кинини ?ч?гэй а?айдык… – Марыынаны ситэ са?арпакка Аанчык кини айа?ын саба тутта:
– Толя туох да буруйа суох, кими да албыннаабата. Мин онтон ытаабаппын… – диэтэ.
– Оччо?о? – эмээхсин кыыс илиитин туора садьый-да. – Бай, хат кыыс уонна туохтан итинник айманыахтаа?ый? Эр ки?и эппит тылыттан туораата?ына буолбакка?!
– Эбээ… оннук буолбатах. Мин тулаайахпын, кыраттан да ытыырым кэмнээх буолуо дуо… – титирэстэс куолас, т??? да кистээбит, онон-манан аралдьыппыт и?ин, син биир т?л? к?т?н тахсан, б?г?н к?н? бы?а илистибит кыы?ы эбии ытатта.
Марыына эмээхсин кыы?ы дэллэритэн илдьэн кэбиниэт дэнэр быыкаа холлороон курдук хо?угар киллэрдэ. Итии м??ттээх чэйи буруолаппытынан сибэкки ойуулаах чааскыга толору кутан кэри-куру кыыс иннигэр ууран биэрдэ. Остуолун тардарыттан ы?ык гынар суухаратын кытта хас да кэмпиэти та?ааран кыракый б?л???э?э ??р?йэх ба?айытык тэлгэтэ о?уста. Бэйэтэ ха?ан да арахсыбат, таба ойуулаах дьо?ус ч??к?й?н хойуу ??ттээх чэйинэн толороот, сонно и?нэрэн, муус ма?ан б?л???э?э ыы-быччары кута охсон, сойута уурунна.
Итиэннэ, ийэ эрэ сатыыр алба?ынан буолуо, муунтуйбут кыы?ы дэлби ааттаан, ыраахтан таайтаран, устунан уоскутан олус и?ирэхтик, исти?ник кэпсэттэ. Саа?ыгар кими да кытта маннык наллаан, ирэ-хоро сэлэспэтэх Аанчык бастаан кистэнэн кумуччу туттубута сыыйа ааста бы?ыылаа?а. Кинини бэркэ ?йд??р, курдары к?р?р кэриэтэ санаатын сыы?ын на?аа чопчу бы?ааран кэби?эр, оло?у олорбут, араа?ы билбит эбээ барахса??а кыыс о?о ту?уй с?рэ?ин дьол икки, та?нарыы икки сытыытык кэйиэлиир кистэлэ?ин сыы?ын барытын то?о с??кээтэ…
– Мин Толяны буруйдуох санаам кэлбэт… Кини олус ?ч?гэй, ки?и да бы?ыытынан миэхэ саамай к?нд?м, мин кинини син биир таптыыбын… таптыам да?аны, – Аанчык эрэйдээх букатын о?олуу, туох да ситимэ суох булкуур бы?аарыыта итинник.
О?о барахсан, хата, итиччэ этиннэ?э диэн эмээхсин к?л?гэр имнэннэ. Та?нардылар диэн та?настар суолга киирэр толкуйа суо?уттан кини ??рдэ да?аны, т?р?пп?т кыы?ын, сиэнин кэриэтэ олус а?ынна да?аны.
Таптаабыта буруй буолбата?ын, о?о кэлэрэ дьыл?а бэлэ?э дэнэрин эмээхсин боростуойдук, ылыннарыылаахтык ?йд?тт?. Ытыыр-со?уур, ку?а?аны саныыр, ыраланар сыы?атын, ол барыта ки?и буолан кэлиэхтээх о?о т???н эрдэттэн сатарытыа, айгыратыа диэн, куттаабакка, кырдьыгынан ууран биэрдэ. «Кыыс о?олонуохтаа?ын билэн, уол, ба?ар, кинини харыстаан, атын кыы?ы кэргэн ыларын а?а?астык эппэтэх буолуон эмиэ с?п» диэн ?йд??х баабыска бала?ыанньаны бары ?тт?ттэн бы?аарыста, ???э-аллара ыара?натта. Кими да сэмэлээбэккэ, буруйдаа?ы ирдээбэккэ, буолбут бала?ыанньа хайа диэки ?т??нэн салаллыахтаа?ын ту?унан бэйэтин санаатын эттэ.
Инньэ гынан эмээхсиннээх кыыс иккиэн эрэ билэр тыын кистэлэ?нэрин кимниин да ?ллэстиэхпит суо?а диэн с?бэлэстилэр. Ти?э?эр Марыына:
– Анютка, эн, кырдьык да, с?пк? гына?ын, тоойуом. О?о? а?ата то?о ку?а?ан санаалаах, т?тт?р? кэмэлдьилээх, ыраас кыы?ы албыннаабыт дэниэхтээ?ий? Биллэн турар, т?р??хтээх о?ону эрдэттэн хомотор сыы?а. Кини а?ата эн таптыыр ки?и?, к?н сиригэр саамай со?отох к?нд? диэн эн талла?ы? эбээт! Онон о?о?ун да оннук иитиэхтээххин. Чэ, кытаат, тоойуом, сарсыарда буолара субу кэллэ. Бар, утуйа тарт! ??нэр к?н саргылаах санааны салайдын, – диэн бы?а кутугунатан, сып-сылаастык сыллаан-уураан, санаа?а баттаппыта са?ардыы ???лл??хчэ кыы?ы хо?угар утута ??рдэ…
Аанчык му?наа?ы, аата, ким да итинник ийэлии имэрийбэтэ?э эчи ырааппытыан! Марыына эбээ илиитэ сымна?а?а, са?ата намыына, экчи ийэ эрэ о?отун ити курдук таптыа буолуо. Ол эрээри Аанчык итинник сы?ыаны сэрэйэр эрэ.
Кини ?йд??р?н тухары а?атыныын бииргэ этилэр. Эр ки?илии модун к?р??нээх а?ата, тардына да буоллар, дэ?-ду? ??рэн к??-дьаа буолара. Оччо?о, бэйэтиттэн к???мм?т курдук, су?ал ?л?гэрдик кыы?ын с????ттэн «?ык» гына сыллаан ылара, т?б?т?ттэн имэрийэрэ. Онтон ордук исти? сы?ыаны билбэккэ улааппыт кыыс соччо-бачча туорха?ыйбата.
А?атын хара?ар куруук да?аны курус к?л?гэ ха?ан да арахсыбаттыы олохсуйбут бы?ыылаа?а. Омуннаах оонньуу да кэнниттэн Аанчык, биирдэ эмэ ал?а?атан, к?лэн-салан к?йг??рб?т?нэн дьиэтигэр киирэригэр аантан били курус дьикти ыар тыына илгийэ т??эрэ. Ийэтэ суох олох, кырдьыга да?аны, ??р??-к?т?? сырдык ара?атын мэлдьи к?л?кт?? т??эр бы?ыылаа?а. Ону улаатан эрэр кыыс син сотору ?йд??б?тэ. Ытаан-со?оон а?атын аймаабат буола сатыыра, бэйэтин к?ннээ?и кы?ал?атын кистэнэргэ, хороччу улаатар ки?ичээн т?б?г?н сатаан дьа?анарга т?ргэнник ??рэммитэ бы?ыылаа?а.
Онон Аанчык атаах о?олуу буолбакка, судургутук, араа?а, эр ки?илии со?устук улааппыт эбит. Ордук-хос тугу да к?рд?пп?т, туруорсубат, баары баарынан, суо?у суо?унан ылынан, со?отохсуйбут а?а боростуой оскуолатын ааспыта.
Итини барытын эргитэ саныы сытан Аанчык утуйан хаалла.
Арай т??ээтэ?инэ, ?рд?к да ?рд?к хайа?а ытта сатыыр. И?э улааппыт а?ай, ол и?ин сэрэнэр курдук, таах дабайа сатаабат, хайата ?рд?г?ттэн эмиэ да саллар. ???э диэки к?р? сатыыр, ол быы?ыгар то?о ити хайа?а ыттар ба?алаа?ын ?йд?? сатыыр. Суох, ыттыахтаах бы?ыылаах да… мэ?эйэ элбэ?э бэрт. Ыарахан дии, хайдах со?ото?ун ыттыай? Онтон т??эригэр хайдах буолуой, ким кэлэн к?м?л????й? Ити икки ардыгар хайа ?рд?гэр Толя турарын к?р?р уонна, туох баар хос санаатын илгээт, иннин диэки дь?кк?йэр… Тиритэ-хорута били тыаллаах чыпчаалга тарбачы?ан тиийбитэ, аны ким да суох. Хайдах ба?айыный? Сибилигин баара дии? «Суо-ох, Толя маа?ын т?сп?тэ-э, эн хойутаабыккы-ын…» – диэн тыал сипсийэргэ дылы. «Чэ, буоллун, сотору, сынньанан баран, бэйэм да т????м буолла?а. Толя, бука, тиэтэйдэ?э. Мин да киниэхэ ыттарбын эппэтэх буолла?ым дии». И?игэр итинник саныы-саныы, сэрэнэн-сэрэнэн сыыртан т??э сатыыр. На?аа туруору сиргэ кэллэ?инэ олоро биэрэр, онтон ата?ын иминэн дугунан, и?ин к??йэ туттубутунан, т??э сатыыр да, хайа тэллэ?э чуга?аан да бэрт…
У?уктан кэлбитэ, хайыы-?йэ сарсыардаа??ы к?н ча?ылыйбыт. Хата, мучумааннаах сырыыта т??л буолбутуттан ??рэн, Аанчык санныттан с?гэ?эри т??эрбит курдук сананна. Ону-маны эргитэ саныы барбакка, куолутунан к?ннээ?и т?б?гэр т?стэ…
Марыына эбээ аныгыскы сырыыбар сэ?эргэ?иэхпит диэбитин ?йд??н, эмээхсин дьу?уурунайдыыр к?н?гэр Аанчык к?н?с халаачык астаата. Онтун итиитинэ саахары уулларан ?рд?гэр саба кутан ордук минньигэс гынна. Эбээни к?нд?лээтэ?инэ т??? эрэ ??р??н санаан кыыс мичээрдээн ылла. Ол эйэ?эс т?гэни с?рэ?инэн ба?аран бэйэтэ биири да ылан амсайбата, б?тэйдии билэр, син биир с?б?л???э. Маннык халаачыгы астаата?ына, Толята на?аа хай?ааччы. Ааспыкка онноо?ор: «Бу кэннэ миэхэ атын туох да а?ылык наадата суох», – диэмэхтээбитэ, куу?ан туран исти?ник да исти?ник уураабыта. Ол астыныы бэлиэтэ хай?абыл буолбакка, тугуй? Кыыс бэркэ к?ннь??рэн а?ын тэриэлкэ?э тэлгэтэ ууран сойутта уонна, киэ?э нам-нум буолары к??тэ таарыйа, сээкэйин гына сырытта.
Марыына эбээ бу киэ?э сэ?эргэ?ии ис хо?оонун эрдэттэн толкуйдаабыт кэри?нээх. Аанчык о?олонуохтаа?ын уонна хайа ба?арар т?р??р-уу?уур аналлаах ту?уй дьахтар тугу билиэхтээ?ин, туохтан сэрэниэхтээ?ин быраабыла курдук наардаан, оргууй а?ай кэпсээбитинэн барда. Эбээ барахсан ??рэтэрдии такайара олус сатанар, бэйэтигэр на?аа барсар. Кырдьык да, биэнсийэ?э барыар диэри саа?ын тухары учууталлаабыта чуо к?ст?р, куола?а с?рдээх намыын, исти? уонна ылыннарыылаах.
Инньэ гынан Аанчык, ийэ-а?а ??рэ?ин ситэри ааспатах дьыл?алаах кыыс да буоллар, манна диэн эттэххэ, хата сорох-сорохтортон орто да бы?ыылаах. Эбээ Марыына кы?амньылаах ??рэ?э хайдахтаах да энциклопедия?а суруллубуттаа?ар ырылхайа, астыга уонна, хайа, ?йд?н?р? судургута сытта?а. Ийэлэр бары да кыыс о?олорун, эбээ Марыына курдук иннилэригэр тутан олорон, маннык такайбыттара сэрэйиллибэт. Бу олус уустук уонна тустаахха да к???ппэтэх ?тт?ттэн со?уччу сонуну дьахтар эрэ барыта о?отугар кыайан кэпсээбэт буолуохтаах…
– Дьэ, тоойуом, эппэтэ?э диэйэ?ин, тулуйа ??рэммиккинэн са?ата суох барытын искэр хаайа сылдьаайа?ын? Ки?и тутула чараас, туох ба?арар буолуон с?п. Хайа да т?гэ??э, эттэргин эрэ барыны учуоттааччылар, билээччилэр ити быраастар ананаллар. Кинилэр эбээ?инэстэрэ эбээт. Онон харса суох мунаарбыккын этинэ сырыт, билбэккин ыйыталас. Эн оннугар ким да ону о?орботун билэ?ин. Хайа, уонна о?о? ту?угар барыта этэ??э буолуохтаах, – Марыына б?г???? уруогун мас-таас курдук т?м?ктээтэ.
– Кыра аайы улахан дьону, быраастары кутугунатарым сыы?а буолбатах дуо? – Аанчык саарыыр.
– Хотуой, ол кыратын-улаханын ха?ан т?р??н-уу?аан эн биллэххиний? ?йд??, хайдахтаах да улуу дьыала, ?т??тэ-м?к?тэ барыта быыкааттан са?аланар. Дьолу? эмиэ оннук, ?л??? кытта соннук буолааччы. Биэбэйим сыы?а, араа?ы са?арда??ын, бу да кыыс. Ки?и тылын ылын, ч?мч?к???р хатаа уонна м?кк???мэ. Илдьэ сылдьар о?о?ор эппиэттээх со?отох эн буолбаккын дуо? – эмээхсин, к?лэ-к?лэ, б?л???элээх чэйин ?рд?гэр т?стэ, сырылаччы ?рэн кэби?э-кэби?э, минньигэс бэйэлээхтик сыпсырыйан барда.
– О?ом хотоку, хата, бу асчыт б??? ки?и са?а сылдьар эбиккин дии? Минньигэ?ин эриэхсит, – эбээ халаачыгы хай?аан, Аанчык имэ тэтэрэ кыыста.
Кини ити халаачыгын кыратыттан бу?ара ??р?йэх. Биирдэ а?ата лааппыга остуорастыыр эмээхсини дьиэтигэр анаан-минээн ы?ыран ылан кыы?ын алаадьылыырга ??рэттэрбитэ. Аанчык ки?илээбэтэ?э, улгумнук ??рэ?и ылыммыта. Ол ??р??т?гэр эмээхсин сиэннэрин к?нд?л??р халаачыгын хайдах о?орору биирдэ эрэ к?рд?рб?ттээх. Онтон ыла кыыс ?р?б?л?н аайы, бурдук б????? булкуллан, халаачыктыыр айдааннаммыта. Кэнники туттара-хаптара т?ргэтээн, улам саа?ыланан, наада буолла?ына, к?р??х бэтэрээ ?тт?гэр астыыр буолбута.
– Аанчык, бар, утуй. Кыра-кыратык, иллэ?сийдэргин эрэ сытан ылар буол. Онту? о?о?о наада. Киэ?э ба?ас на?аа у?аама, ол-бу ку?а?ан т??лгэ тиксээри… Эрдэ сытар ки?и т??ээбэт ба?айы. Оттон ону-маны ?л?г?нэйбэккэ утуйдаххына, ол аата с?рэхтиин-быардыын налыйа?ын, астыктык сынньана?ын, – Марыына куолута б?ппэт, и?итин дьа?айарын быы?ыгар, суо?ур?аммыта буолан, Аанчыгын эмиэ утута ??рдэ…
Толик биллибэтэ?э ыраатта. Били сыбаайба салонугар ал?ас к?рс?? (к?рс?? буолаахтаан… кыыс бэйэтэ т?бэ?э т?стэ?э эбээт) кэнниттэн Аанчык биллэн турар с?рэхтиин-быардыын аймаммыта. Ол эрээри онтун та?ыгар биллэрбэтэ?э. Ити Марыына эбээттэн ураты кини ытабылын-со?обулун к?рб?т суох.
?лэтинэн аралдьыйа сатыы сылдьар кыыс тугу эмэ тобулар кыа?а да суо?а. Арай биир киэ?э эмиэ сынньанар хоско дьыбаа??а олорон телевизорынан кэнсиэр к?р?р ба?алаа?а баара, нухарыйан ылбыт бы?ыылаа?а. Марыына баабыска аттыгар кэлэн ч?к?лл?б?т?н билиминэ да хаалбыта. Дьи?эр ити киэ?э эмээхсин ?лэтин к?нэ буолбатах этэ.
– Аанчык, ити… Туолук дьонун мин кыы?ым аах билэллэр эбит ээ. Кырдьык, Уля диэн куорат биир мааны кыы?ын ылан эрэр дииллэр. Сыбаайба?а ы?ырыллыбыттар. Ол хаартыскатын к?р?н со?уйдум. Кыыс, сура?а, ??рэ?иттэн уоппуска ылбыт курдук, ыарахана эбитэ эрэ, билбэтим. Эдэрдэр сыбаайба кэнниттэн аны сайын со?уруу к??лэйдии барыахтара ???. Истэ?ин дуо?
– Истэбин, эбээ, – Аанчык, т??? да кыатаннар, хара?ын уута субурус гынна.
Эмээхсин кыы?ы кууста, кэтэ?иттэн сыллаата уонна:
– Эн аналы? буолбата?ыттан хомойума. Олоххо араас буолааччы. Биири санаа. Мин Туолуктуун… бу кэпсэтэн баран и?эбин. Толкуйа суох, тураах мэйиилээх уол эбит. Биитэр мин сатаан ?йд??б?т?м дуу, Уля ханна эрэ кыраныысса та?ыгар баран ??рэниэ?ин кэргэнэ итээбит, ол и?ин ылабын диэх курдук эттэ дуу, хайа ??дэн… Бэйэм да бутуллан хааллым. Эйиэхэ кэлэ сылдьыам диир, – диэн истэ?инэ, кыыс эмээхсин илиитин т?л? к?т?н тилигирии т?стэ:
– Кэлбэтин хайаабатын… Мин… мин сурук суруйуом, эбээ, эн ону тиэрдиэ? буолбат дуо? – кыыс уулаах-хаардаах харахтарынан к?рд???рд?? к?рд?.
– Сэгэриэм, биэриминэ, к?н сарсын да биэриэм.
Эн уоскуй, суруй уонна миэхэ а?ал, тиксэриэм, – Марыына оргууй намылытта, ?р? тиргиллибит кыы?ы оннугар олорто.
* * *
– Ульзана, уоскуй, ити таах ээ, таах к?нн?р?… табаары?ым кыы?ын суруга дии… Тиэрдиэхтээхпин умнубуппун… – бобулла-бобулла, кыл т?гэ??э туох диэ?ин бэлэмнэнэ сатыы-сатыы, Толя т?л?тэ биэрдэ.
– Ничего себе, эн миэхэ свадьбабар подарогы? бу что-ли?! Ты итак никто, бедный студент с переулка, спасибо, что я подбираю тебя, женю на себе, а ты… – мап-мааны, куба ньаарсын т??т?н санатан к?нд? куру?убанан бэрт дэлэгэйдик симэммит ??т ма?ан былааччыйалаах, ?рд?к б?р?ч??скэтигэр и?иннэриллибит кылгас дьэ?кир фаталаах кэрэчээн кыысчаан уостара толлойбут, кип-киэ? харахтара ууламмыт, куола?а титирэстээбит.
– Чыычаах… – уол аатта?ар тылыгар тугу да хардарбакка кыыс, кылгас фататын салгы??а чэпчэкитик к?т?тэн, т??нэри хайы?ар, куттаан, а?ала сатаан санныларын ыгда?натар.
А?а?ас аанынан барыта и?иллэн турар бы?ыылаах. Эмиэ маанытык та?ныбыт, туттубут-хаптыбыт хотун хаан хобулугунан то?угураан киирэн эдэрдэр сирэйдэрин-харахтарын одууласта уонна туох да буолбата?ын курдук холкутук:
– Бу ?л?гэрдээх ыксалга холку со?устук бы?аарсы? эрэ. Ыалдьыттарбыт мусталлара чуга?аата, – диэтэ.
– Мамочка, ты как всегда, в первую очередь твои гости! Оттон со?отох кыы?ы? судьбата мало кого интересует. Толика ты, да-да, ты сама выбирала. Все уши прожужжала: «Перспективалаах, талантливай студент, честнай гражданин, не пьет, к тому же курить вообще не умеет. Дьоно дьада?ылар эрээри, порядочнайдар. Надежная стена тебе, то есть мне, с моими запросами кстати, очень кстати. Ха-ха! Господи, как я устала от вас? Ну и вот, что и предполагалось ожидать! Смотри, с кем он переписывается. Поди, собирался жениться на другой?! Чужого жениха арканить слабо мне?! В общем, я отказываюсь от него! Не пойду замуж! – ты?-ты? диэбит курдук лы?кынас куола?а биир кэм ты?кынаан, тыла тылыбыраан кыыс о?ото.
– Ульзана! Не время рассуждать! Я категорически против твоих истерик! Хватит! Всему есть объяснение, что случилось? – ийэтэ кыйаханна, тии?ин быы?ынан чуумпутук эрээри, кытаанахтык бы?ыта баттаталаан, кыы?ын саба са?арда.
Кэргэн барарыттан кини са?а дьоллоох суо?ун курдук сарсыарданы бы?а сиэркилэ иннигэр уру?уйдана оонньообут кыыс, аны, ?ст??хт?р?н кытта киирсэргэ бэлэм куосканы санатан, с????н аннынан к?рд?, мэктиэтигэр к?хс? кытта курдьугунуурга дылы буолла. Лаахтаах у?ун ты?ырахтарыгар кыбытан хантан эрэ кумаа?ы сыы?ын ойутан та?аарда уонна ийэтин диэки элээртэ.
Дьахтар т?ргэн ?л?гэрдик суруллубуту ?рд?нэн-аннынан с??рэлэттэ уонна:
– Ну и что? Бу тугуй? Манна ки?и айманара туох баарый? – ыйытардыы кыы?ын диэки к?рд?.
– Мин… эмиэ инньэ диибин ээ, Розалия Аманатовна, ити… мин табаарыспар до?ор кыы?а ыыппыт суругун тиэрдибэккэ сылдьабын. Ону Улечка булан ылан миэхэ к?т?р??р… – Толя сирэйэ-хара?а турдар да, ымыр да гыммакка, ?р?с??э со?ус кыбытан биэрдэ.
