Матурлык

Ниһаять, теге абзый, кырык минут торып, врач бүлмәсеннән чыкты. Ханым, аңа карап, башын чайкап куйды. Абзый кеше, безне бар дип тә белмичә, гаҗәеп бер гамьсез тынычлык белән китеп барды. Ханым кабинетка кереп китте, ә мин, торып, коридор буйлап йөрергә тотындым.

…Ни өчендер вакыт-вакыт, бизгәгем килгәндәй, их- тыярсыздан чак кына калтыранып та куям – йөрәк дулкынлануданмы соң бу? Әллә нәрсә шунда, үз хәлемне аңлап та җитә алмыйм. Хәтта беркадәр үземә ачуым да килеп китә – яшүсмер түгел ләбаса мин! Шулай да салкын кан белән уйларга тырышам: ни өчен соң әле бу ханым минем игътибарымны үзенә шулкадәр бәйләп өлгерде? Әлбәттә, эшнең сере кара керфек, зәңгәр күзләрдә генә түгелдер инде. Юк, алардан тыш, ул ханымда тагын нидер бар кебек… Әйтә алмыйм мин аны, хәзергә әле ул ачылмаган чәчәк бөресе шикелле… Әгәр ачыла калса, күңел күптән сагынып эзләгәнен табар төсле… Ихтимал, минем бу минуттагы дулкынлануым да шуны сизенүдән килә торгандыр.

…Шулай да мин, хәзерге «кабынуым» арзанлы, очраклы бер мавыгу булып чыкмасын өчен, хисләремне мөмкин кадәр ныграк сынарга, һәрхәлдә, ханымның үзенә, очрашырга туры килсә, берни дә сиздермәскә дигән карарга килдем.

Бераздан йөзе аз гына алсулана төшкән ханым кабинеттан чыкты. Ул миңа елмаеп карады, гүя күзләре белән генә «Сезне озак ялыктырмадыммы?» дигән шикелле булды һәм җиңел адымнар белән китеп тә барды. Мин ни өчендер аңа башымны игәндәй иттем, аннан ишек төбендә ярты минут чамасы тукталып тордым да кабинетка кереп киттем.

III

Санаторийның бер хосусияте бар: анда җыелган халык бер-берсен күрмичә тормыйлар. Таныш булмаска мөмкин, ай буена бер авыз сүз сөйләшмәскә мөмкин, әмма һәркемне күреп, танып өлгерәсең. Әгәр читтә, әйтик, театр-фәләндә, шуларның берсен очратсаң, «бу безнең санаторийдан» дип узасың.

Менә шунлыктан мин дә игътибарымны биләп өлгергән әлеге ханымны көн дә бер-ике тапкыр күрми калмый идем. Йә вестибюльдә, йә ашау-эчү залында, йә санаторий алдындагы шул кечкенә мәйданчыкта ул миңа очрый торган иде. Врач кабинеты янында бергә туры килеп, өстән генә булса да берникадәр сөйләшеп алганга күрә, мондый очрашу вакытларында мин аңа баш иеп, исәнләшеп уза идем. Һәм ул минем сәламемне алмыйча калмый иде. Ничек кенә булмасын, очраклы бер сөйләшүдән соң без инде үзара танышлар кебек идек.

…Ләкин ни өчендер мин аны санаторий бинасыннан читтә, диңгез буенда яки паркта, бер дә очратмый идем. Билгеле инде, ял итүчеләр барысы да иртәнге аштан соң җиңел киемнәрдән генә, зур сөлгеләрен култык асларына кыстырып, диңгез буена ашыгалар. Дөрес, ирләр һәм хатын-кызлар пляжы анда аерым, ләкин йөрү юлы бер булгач, ул ничек тә очрарга тиеш иде. Әмма ул очрамый торган иде. Кайда ул, нишли, көн буена бушап калган бинада ялгыз ятамы, әллә вакытын төрле процедурага йөреп уздырамы – мин белә алмыйча аптырый идем.

…Яшерә алмыйм, мин аны күңелем белән һаман эзли идем, ул күренмәгәч, эчем пошып, юксынып йөри идем.

Бу хәлемнән, дөресен генә әйткәндә, үзем бер дә ризасызлык хис итмим, аңардан котылырга да тырышмыйм, киресенчә, шул юксынудан әллә нинди генә бер моңсу рәхәтлек таба идем кебек.

Әнә шулай көнозын күренмичә зарыктырган ханым, кичке аш алдыннан гына әлеге кечкенә мәйданчыкка чыгып, читтәге эскәмияләрнең берсендә ялгыз утырып торырга ярата иде. Мин аның каядыр шунда утырып торуын, күзем белән күрмәс борын ук, күңелем белән сизә идем. Һәм, чыннан да, алданмый идем, күрә идем, ләкин –гаҗәпләнмәгез – янына барырга ашыкмый идем. Бу курку да, уңайсызлану да түгел, бу шундый тиз арада әсир итеп өлгергән кешегә якын барудан ихтыярсыз тыелып тору иде… Шуңа күрә мин, хәйран калган яшүсмердәй, аның күзенә чагылмаска тырышып һәм берәр төркем янына сыенып, ерактан гына аны күзәтә торган идем.

Беренче сөйләшүдән соң өчме, дүртме көн үткәч, мин аны кичкырын тагын шул кечкенә мәйданчыкта күрдем. Бу юлы ул якын эскәмияләрнең берсендә утыра иде, һәм мин, ишектән чыгуга, аның карашын очраттым. Бу караш, гади танышларча гына караш, минем тыелып маташуымны, ниһаять, сындырды. Баш иеп исәнләштем һәм һич икеләнүсез туп-туры аңа таба атладым. Рөхсәт сорап, янына утырдым. Миңа калса, ул мине шактый җылы каршы алды.

…Без, бернинди тартыну яки уңайсызлану кебек нәрсә хис итмичә, иске танышлардай сөйләшеп киттек. Ә аның өстендә бик гади генә итеп тегелгән, ачык изүле, кыска җиңле яшел күлмәк иде. Күкрәге өстендәге кечкенә кесәсенә ак ефәк кулъяулыгын төртеп кенә куйган… Бүтән берни дә юк. Тик сул кулының атсыз бармагында кызыл якут ташлы алтын йөзеге бар икән… Әйе. Һаман шулай аксыл чәчләре алкаланып йомшак ак муенына төшкән, һаман шулай кара керфекләре зәңгәр күзләрен күләгәләп торалар…

Мин аңардан: «Бу санаторий сезгә ошыймы, ияләшеп буламы?» – дип сорадым. Ул, нечкә коңгырт кашын күтәрә төшеп: «Ярыйсы, – диде, – башта бераз күңелсезрәк була инде, аннан ияләшеп китәсең», – диде.

Мин:

– Сез диңгезгә йөрмисез, ахрысы? – дидем.

Ул:

– Врачлар берәр атна сабыр итәргә куштылар, – диде.

Мин:

– Санаторийдан көн буе чыкмыйча яту бик күңелсездер бит? – дидем.

Ул, чак көлемсерәп:

– Юк, мин санаторийда бикләнеп ятмыйм, мин йөрим, менә бу паркның бөтен почмакларын йөреп чыктым инде, – диде.

– Бер дә очратканым юк, – дидем мин, гаҗәпләнгән булып.

– Алайса, без төрле вакытта йөрибездер, – диде ул җәһәт кенә.

Аның болай диюенә каршы минем, моннан соң сезне ничек тә очратырга тырышырмын, диясем килде, ләкин арзанлы комплимент булып чыкмасын дип әйтмичә калдым. Шулай да, сүз өзелмәсен өчен, мин аңа мондый сорау бирдем:

– Ихтимал, сез ялгызлыкны яратасыздыр?

Ул, ни дип әйтим сезгә дигән төсле, бер иңбашын җиңелчә генә җыерып куйды.

– Мин дәваланырга килдем, врачлар нәрсә кушсалар, шуны эшлим, – диде ул, гади генә итеп, аннары аз гына уйланып өстәде: – Ә дөресен генә әйткәндә, ялгызлыкны мин яратмыйм… Яратам диючегә ышанмыйм да, чөнки кешеләр белән аралашмыйча бер генә көн дә яшәп булмый…

Ханымның болай кинәт кенә «ачылып» куюы мине беркадәр гаҗәпләндерде дә, куандырды да: нидән икән бу?.. Һәм аңардан тагы да күбрәген ишетәсем килеп, мин, читләтебрәк булса да, мәсьәләне үземчә «конкретлаштыра» төшәргә уйладым.

– Әлбәттә, – дидем мин, – кеше кешесез яши алмый, дөрес әйтәсез… Ләкин бу әле, ничек дим, гомуми кагыйдә… Шул ук вакытта һәркемнең характеры белән бәйләнгән үз кагыйдәсе дә булырга мөмкин. Берәүләр, мәсәлән, кешеләр арасында күбрәк булырга яраталар, йөрүдән, сөйләшүдән, яңа танышлар булдырудан кызык табалар. Икенче берәүләр исә, киресенчә, кеше күп җирдән качалар, компаниядә булырга яратмыйлар, берәү белән дә танышырга теләмиләр, кыскасы, үз эчләренә йомылып, аралашмыйча яшәүне артык күрәләр. Шунлыктан алар ялгызлыкны сөяләр, ялгызлыктан ямь табалар… Була бит шундый кешеләр дә?

– Ник булмасын, була, билгеле, – диде ханым. – Менә мин үзем дә шау-шулы компанияләрне яратып бетермим, шулай ук очраган берәү белән танышырга да теләп тормыйм. Нигә ул?.. Ләкин япа-ялгыз булудан да кызык тапмыйм. Юк, дөрес түгелдер ул, ялгызлыктан ямь табу… Вакытлыча гына булса – бер хәл, ә гел – мөмкин түгелдер.

Шулай диде ханым, һәм мин аңладым: ул үзенең карашын, әллә нинди фәлсәфәгә төреп маташмыйча, ачык, туры гына әйтергә ярата икән…

Бик беләсем килде аның кем булуын. Нинди профессия иясе, нинди эш кешесе икән ул? Алама традиция буенча аның анкетасы белән танышу өчен түгел бу, юк, ә чын ихластан беләсем килеп кызыксынуым иде. Үзе татар кызы, үзе Уралдан, кем булырга мөмкин? Безнең заманда бит кайчак һич уйламаган профессия кешеләре очрап куялар. Ә бу ханымның бөтен кыяфәте укыган, интеллигент кеше булуын әйтеп тора. Чынлап та, кем ул?

Турыдан-туры: «Сез кем?» – дип сорап булмый, әлбәттә, шуңа күрә мин бераз хәйләгә керешеп, ягъни әле генә безнең арада барган сүзгә бәйләбрәк, ханым авызыннан үземә кирәкне алырга чамалап карамакчы булдым.

– Беләсезме, характерга профессиянең йогынтысы да бик зур бит, – дидем мин. – Мәсәлән, укытучылар шәхси тормышларында сүзгә саран булалар. Ихтимал, сезнең дә ялгызлыкны яратмавыгыз профессиягездән киләдер?

– Белмим, белмим, – диде ханым, көлемсерәгән килеш, башын чайкап, – һич сынаган нәрсәм түгел.

– Юк, дөрес бу… фән дә шулай ди. Менә сез, мисал өчен, миңа кайда, кем булып эшләвегезне әйтсәгез, мин сезнең характерыгызны шактый дөрес билгели алыр идем дип уйлыйм.

– Шулаймы?

– Чынлап әйтәм.

– Ай-һай, булмас.

– Ә сез юри генә әйтеп карагыз: кем булып, кайда эшлисез? Сер булмаса, конечно…

Ханым, һаман шулай көлемсерәп, башын кырын салды да каядыр югарыга карап дәшми калды. Аның бу торышы миңа: «Юк инде, күпне белсәгез, тиз картаерсыз!» – дип әйтә иде кебек. Мин инде җавап көтми дә идем. Кем шаярып сөйләшүне чынга алып утырсын, нинди хатын үзе турында дөресен әйтергә ашыксын!

Ләкин… ашыгыбрак нәтиҗә ясаганмын. Ул самими беркатлылык белән, хәтта башын да шулай назлы гына кырын салган килеш әйтте дә бирде:

– Мин… связьда эшлим… Сезнең Казанда ничек диләр әле, элемтә диләрме? Менә шул инде, алайса, мин элемтәче булам!

– Бик әйбәт, – дидем мин, артык ни әйтергә белмичә. Ничектер көтелмәгәнчәрәк килеп чыкты әле бу. Хуш. Элемтәче икән, дип уйладым мин эчемнән. Ләкин шулай да кем була соң инде ул? Хат ташучы да элемтәче, телефонда утыручы да, телеграм кабул итүче дә элемтәче. Шуларның берсе микәнни инде бу… интересный хатын! Юк, булмас, алай гына булмас, бер дә туры килми.

– Ягез, – диде ханым шул арада. – Менә белдегез инде, ни диярсез икән?

– Ни дә булса әйтүе читенрәк шул. Элемтәче – бик гомуми бит. Конкретрак мөмкин түгелме?

– Конкретрак?

– Әйе. Кайсы тармакта, ниндирәк эштә дигәндәй?

Ханым, бер күзен кыскандай итеп, аз гына уйланып алды.

– Була, конкретрак та була, – диде ул. – Тармагы дисәгез – шәһәр телефон челтәре. Эшләгән җирем АТСта. Беләсезме АТСның нәрсә икәнен? Белсәгез, менә шул автомат телефоннарны карап эшләтүче инде мин.

– Алайса, сез элемтә инженеры?

Ханым аз гына чыраен сыткандай итте.

– Ну шулай да булсын.

– Ни өчен… шулай да булсын?

– Ул кадәресен нигә әйтеп торырга инде, үзеннән-үзе ачык түгелмени?

– Гафу итегез, ә нигә туп-туры гына әйтмәскә?

– Ярый, анысы кечкенә мәсьәлә, – диде ханым, ашыгып. – Йә, менә конкрет белдегез инде, хәзер, бәлкем, минем характерны әйтеп бирерсез.

– Бу эшегезгә караганда, – дидем мин, тамак кыргалап, – сез кешеләрне бик яратырга тиешсез.

Ханым артка каерыла биреп, кычкырып көлеп җибәрде. Искиткеч матур тавыш колагым төбендә яңгырады. Ләкин мин, бу тавышка игътибар итүдән бигрәк, аның шул хәтле рәхәтләнеп көлүенә гаҗәпләнә калдым: болай көлү, гадәттә, эчкерсез балаларга гына хас була.

– Шәп психолог икәнсез, – диде ханым, ридикюльдән яулыгын алып. – Бик дөрес әйтеп бирдегез, кешеләрне яратам мин, тик элемтә инженеры булмас борын ук ул гадәтем бар иде.

Шулай итеп, бераз көлкегә калып булса да, мин максатыма ирештем – ханымның эшен-һөнәрен белдем. Әмма шуның белән бергә мин аның ниндирәк кеше булуын да шактый дөрес сиздем шикелле. Ачык, аңлаешлы, якты бер кеше булып тоелды ул миңа. Ничектер җиңел, рәхәт иде аның белән сөйләшүе. Гаҗәп табигый итеп тота икән ул үзен. Күп хатыннар шикелле, укам коела күрмәсен дип, бер дә юкка һаваланып маташмый икән. Шул ук вакытта нидер менә – мөлаем гадилегеме, әллә кеше белән тигез хөр була белүеме, әйтә дә алмыйм – әйе, нидер менә аңа соклану-хөрмәт белән карарга мәҗбүр итә иде. Минемчә, аның янында тыйнаксыз, әрсез яки ясалма булырга һич мөмкин түгел иде.

Шундый иркен, күңелле сөйләшеп утырудан соң, мин кузгалыр алдыннан гына кыюланып, аның исемен дә сорадым. Ул, бер дә көттермичә, гади генә итеп:

– Зөһрә, – диде.

Мин ни өчендер үзалдыма акрын гына:

– Зөһрә, Зөһрә, – дип кабатладым.

Ул, сөйкемле, хәйләкәр генә елмаеп:

– Нигә, әллә берәр танышыгызны исегезгә төшердеме минем исем? – диде.

Мин аны-моны уйламыйча, ихлас күңелдән:

– Юк, алай түгел… Зөһрә – бик матур исем, мәшһүр мәхәббәт легендасын хәтерләткән исем, шуңа кабатлавым, –дидем.

Ханым дәшмәде, күрәсең, ошатып бетермәде минем сүзләремне.

…Мәйданчыкта утыручыларның күбесе кичке ашка кереп киткәннәр иде инде, без дә кузгалдык.

IV

Тагын берничә көн узды. Санаторий шартларына ияләштек, ял, дәвалану бер эзгә төште, көннәр, бер-берсенә охшап, сиздермичә генә үтә тордылар.

Инде миңа үз хәлемне аңлап карарга вакыт иде. Беренче дулкынланудан соң, ничектер, тынычланган кебек тә булдым. Гүя күңелем күле өстеннән кискен җил кинәт кенә исеп узды да тынып калды ул… Ләкин бу вакытлы гына шулай иде шикелле. Ихтимал, куәтле давыл алдыннан була торган алдаучан тынлык кынадыр… Чөнки мин «аның» турында уйлаудан бер генә минутка да туктый алмый идем.

Була шундый хәл: беркайчан да үзең ишетмәгән, ләкин бар булып тоелган гаҗәеп матур көйнең бер килеп ишетелүен көтеп йөрисең. Һәм менә, көткән көй ишетелгән төсле булып, ниһаять, «ул» миңа очрады… Очрады һәм күпме шикләр, күпме каршылыклы уйлар да кузгатып өлгерде.

Мәхәббәт! Минем кебек төрле мәҗбүриятләр белән бәйләнгән кеше өчен ансат эшмени ул мәхәббәт! Телдән әйтелмәгән, кулдан язылмаган нинди рәхимсез тыюларга буйсынырга тиеш ул!

Мәҗбүрият дигәннән, Зөһрә ханым үзе бу җәһәттән ниндирәк хәлдә икән? Ире, гаиләсе бармы аның, юкмы? Ихтыярсыздан һаман шул турыда уйланам. Ә бәлкем, ул – ялгыз ханымдыр? Безнең заманда ялгыз ханымнар шактый еш очрый бит. Ни өчендер мин аның шулай ялгыз булуын телим, гүя ул миңа ниндидер хокук бирәчәк, ләкин ничек итеп моны белергә? Хәер, озак та үтми, бу нәрсә үзеннән-үзе ачыкланды.

Шулай көннәрнең берендә мин, вакытсыз уянып, бик иртә торып бакчага чыктым. Күп булса, сәгать алтылар чамасы гына булгандыр, санаторий әле тирән йокыда, тик пумала һәм чиләк тоткан бер хатын гына түбәнге катның вестибюлен чистартып йөри иде. Бакчага чыгып, иртәнге табигатьнең йомшак тынлыгына сокланырга һәм җан дәвасыдай шифалы һаваны киерелеп-киерелеп суларга өлгерә алмадым, паркның төп аллеясы буйлап Зөһрә ханымның каяндыр кайтып килгәнен күрдем. Бик гаҗәпләндем мин бу хәлгә. Күзләремне ала алмыйча, аны көтеп тора башладым. Өстендә аның халат өстеннән генә кигән кыска жакет, башында ияк астыннан китереп бәйләгән шакмаклы йон косынка иде. Килеп җиткәч, ул миңа «хәерле иртә» диде, бит урталары аның кызарган иде, гадәттә күләгәләнеп торган күзләре, чык бөртегенә нур төшкәндәй, куанычлы елтырыйлар иде, ашыгып килгәнгә, ахрысы, түшләрен тирбәтеп, тирән сулый иде…

Мин, гаҗәпләнүемне яшерә алмыйча:

– Сез кайдан болай? – дидем.

– Почтадан, – диде ул.

– Почтадан? Бу кадәр иртә нинди йомышыгыз төште?

– Картым белән сөйләштем, – диде ул, минем күзләремә туп-туры карап. – Иртән бик ачык ишетелә, менә шулай кара-каршы сөйләшкән кебек…

Мин тынып калдым, шул ук вакытта ханым берәр нәрсә сизә күрмәсен дип куркып та куйдым. Нидер әйтергә кирәк иде, ләкин кинәт сөйләү сәләтемне югалткан кебек булдым. Ярый әле, бәхетенә йотылган ханым, аны-моны сизмичә (ә бәлкем, сизгәндер дә), үзе яңадан сөйләп китте:

– Башта ук шулай сөйләшеп куйган идек: ул мине телефонга һәрвакыт иртән чакырырга булды.

– Сезнең йокыгызны кызганмыйчамы? – дидем мин ничектер бик аптыраган кеше сыман.

– Нәрсә ул йокы? Җан тыныч булганда, йокларга вакыт табыла.

– Нигә… җаныгыз бик үк тыныч түгелмени?

– Юк, тыныч, бик тыныч…

– Димәк, ул борчыла?

Зөһрә ханым, елмаеп, миңа хәйләкәр генә күз сирпеп куйды.

– Ул да борчылмый, тик… сагынам, ди, мескенем!

Һәм колак төбемдә кинәт көмеш кыңгырау яңгырап китте – шундый сихри итеп ханым бер көлеп куйды да ашыгып вестибюльгә кереп тә югалды.

Мин баскан урынымда бераз тынып тордым да аулак аллеяларның берсе буйлап акрын гына китеп бардым… Менә барысы да ачыкланды: ул ялгыз түгел, аның «карты» бар… Әйе, аның кебек чибәр хатынның ире булмыймы соң! Ахмак, башта ук моның шулай икәнен белеп торырга тиеш идең син!.. Булмас өметләргә юл куймаска, йөрәгеңдә кузгала башлаган хисне, көчәймәс борын, рәхимсез рәвештә буарга тиеш идең син! Кеше кешесе ул, хакың юк синең, хакың юк!

Ләкин… Дөресме бу? Йа Хода! Әйтерсең мәхәббәт минем, «тукта, яратыйм әле» яки «юк, яратмыйм» дип, үземә үзем сүз бирүгә карап йөри ул! Юк бит, юк! Аяусыз бер хакыйкать бар: мәхәббәт кешенең үзеннән сорап килми, сорап китми, ул – ихтыярдан өстен көч… Йөрәгемә минем мәхәббәт чаткысы төште, ул көйрәргә тотынды, ниһаять, ул кабынды. Йә, әйтегезче, кемнең аны сүндерергә хакы бар, нинди көч аны сүндерә ала?.. Нигә, суфиланып, үз-үзеңне алдап маташырга?

Күземә бер эскәмия чагылды, шуңа барып утырдым. Гаҗәп, шундый бай, купшы табигатьтә кошлар аз, кошлар сайравы ишетелми. Инде вакытлары узып, сайраудан туктаганнар дияр идең, әле бит җәйнең башы гына, бездә бит әле бу чакта бакчалар, урманнар кошлар тавышыннан чыңлап торалар… Әллә ишеткән идем, әллә укыган идем –диңгез буенда сайрар кошларның булмавы елгалар юклыктан килә, имеш, чөнки тозлы диңгез суы аларга ярамый, шунлыктан монда калмыйлар, имеш. Бәлкем, дөрестер дә… Әйе, кошлар сайрамый, ә менә Зөһрә ханым ничек итеп көлде! Кошлар сайравына биргесез иде бу көлү! Әле дә булса колагымда яңгырап тора. Гүя ерактан үзенә чакырып торган сихри бер өн ул! Йә, ничек итеп шул дәшүгә таба барудан тыела алыйм мин, ничек итеп «аны» күрүдән ваз кичим мин?

Ни булыр, ни булыр?!

Шундый бер әкият ишеткәнем бар: гөлҗимеш куагы чәчәк аткач, сандугач тына, имеш, чөнки шуның чәчәгенә гашыйк булып, сайравын оныта, имеш. Шуның төсле мин саескан да эшемне-көнемне онытып барам. Кандидатлык диссертациямә аз булса да әзерләнермен дип (мин үзем тарихчы, күптән тарих укытам), ярты чемодан әдәбият төяп килгән идем, шуларга тотынып караганым да юк. Безнең язучылар, мәхәббәткә дучар булган кеше таулар актара, дип язалар язуын, ләкин һәр очракта да алай булып чыкмый, күрәсең! Әгәр шуннан мәхәббәткә каршы мәхәббәт булса, ул чакта эш башка, ул чакта, бәлкем, «таулар актарып» булыр иде.

Шактый гына вакыт үтте булса кирәк, бакча юлларында санаторийның чуар халкы күренә башлады, көлгән, сөйләшкән тавышлар ишетелде. Ул да булмый, бина алдындагы мәйданчыкта аккордеон тавышы яңгырады. Баянист Миша, көндәлек гадәтенчә, ял итүчеләрне иртәнге физзарядкага чакырып, беренче вальсны уйнап җибәрде.

Миңа да барырга кирәк иде… Әллә ничек шунда: мәхәббәт һәм физзарядка!.. Эч поша, йөрәк яна, күңелдә меланхолия, башта философия, шайтан алгыры! Ә син шул чакта йөгерергә, сикерергә, бөгелергә, сыгылырга тиешсең… Мәгънәсезлек, валлаһи!

Ләкин… мәхәббәт тотучылар өчен биредә аерым кагыйдә юк. Бәс, шулай булгач, барырга кирәк.

V

Хәзер бәхәссез инде: мин Зөһрә ханымга гашыйк булдым, мин яратам аны. Өметсез, берни вәгъдә итмәгән мәхәббәт белән яратам мин аны… Моның өчен һич үкенмим, хакым юк дип, хисемне йолкып ыргытырга тырышмыйм, әйдә, тирән бер ләззәт һәм газап белән татып калыйм, дим. Дөрес, баштарак тыелырга, йөрәгемне тынычландырырга, мәхәббәтне акыл белән җиңәргә чамалап карадым, ләкин аңардан берни дә чыкмады. Ахыр чиктә мин озак, газаплы уйлардан соң бу «законсыз» туган, әмма шуңамыдыр аеруча кадерле булган үксез мәхәббәтемне, көчемнән килгән кадәр, Зөһрә ханымның үзенә сиздермәскә дигән карарга килдем.

Без һаман шулай үткән-сүткәндә очраша торабыз, ләкин әлеге иртән иртүк очрашып сөйләшүдән соң безнең арада яңадан сүз булганы юк иде әле. Ул чакта миңа бөтенесе ачык, Зөһрә ханым турында белер нәрсә калмады, хәзер инде очрашуның да, сөйләшүнең дә кирәге юк кебек тоелган иде. Ләкин икенче көнне үк мин бик нык ялгышуымны аңладым. Алай җиңел генә кул селтәүдән минем хәлем узган иде инде. Кая ул! Аеруча бер сабырсызлык белән мин аны юксына, сагына башладым. Сәгать саен, минут саен минем аны күрәсем килә иде. Күрәсем, сөйләшәсем, көлгәнен ишетәсем килә иде.

Якшәмбе көнне иртәнге аштан чыккач, мин аны уйламаганда икенче катның вестибюлендә очраттым. Исәнләштек. Минем бер планым да, ачык кына теләгем дә юк иде, шулай да аны туктатып, кыю гына мондый сорау бирдем:

– Зөһрә ханым, бүген сез нишләргә уйлыйсыз?

Ул, көтелмәгән сораудан гаҗәпләнгән сыман, миңа карап алды да иңбашын җыерыбрак:

– Нишләргә уйлыйм? – диде. – Бер дә әйтә алмыйм… Нигә сорыйсыз?

– Бүген – якшәмбе бит, буш көн, кая да булса барырга уйламыйсызмы, дим?

– Юк, уйлаганым юк… Ә кая барасың?!

Мин дусларча ихластан, әмма гади генә итеп:

– Зөһрә ханым, минем сезгә бер тәкъдимем бар, – дидем. – Әйдәгез, «Дендрарий»га барыйк… Көнозын буш санаторийда вакыт уздыру күңелсез булыр. Бер йөреп кайтырбыз.

Зөһрә ханым аз гына уйланып торды.

– Минем анда булганым бар инде, – диде ул, ничектер назлы-сүлпән генә итеп. – Үткән ел килүдә…

– Бигрәк тә яхшы, – дидем мин өлгер генә. – Миңа паркны күрсәтерсез, минем әле анда булганым юк… Шуннан шәһәргә узарбыз, кайтканда – диңгез белән, глиссерда кайтырбыз. Күңелле булып калыр. Чын-чын.

Зөһрә ханым читкә карап, тагын бераз уйланып торды: үзенчә ничегрәк итеп баш тарту турында уйланамы инде? Гаеп эш түгел ләбаса!

Ахырдан ул:

– Ярый, алайса, – диде. – Тик сезгә бераз көтәргә туры килер, минем кереп, киенеп чыгасым бар.

– Рәхим итегез, пожалуйста… Мин сезне түбәндә көтәрмен.

Ул өченче катка менеп китте, ә мин, канатлар үскәндәй, түбәнгә ашыктым… Бина алдында арлы-бирле йөргәләп, аны көтә башладым.

Ә санаторийда беркем юк диярлек, ял итүчеләр шәһәргә, паркларга, төрле җирләргә экскурсиягә таралышып беткәннәр. Бушап калган зур бинада ялгыз көн уздыру нинди күңелсез булыр иде. Ярый әле, мин аны тәвәккәлләп чакырдым. Һәм аның риза булуы мине бер дә гаҗәпләндермәде. Ахыр чиктә без дә ял итүчеләр ич!

…Менә ул җиңел атлап, ишектән килеп чыкты. Өстендә ак ефәктән җәйге костюм. Аякларында биек үкчәле кара елтыр туфлиләр… Яланбаш, тик чәчләрен артка җыеп, кызыл тасма белән бәйләгән. Кулында нечкә саплы кытай зонтигы…

Мин, туктап, сүзсез генә аны каршы алдым. Ул килеп җитте, минем онытылгандай һаман карап торуымнан, ахрысы, уңайсызланыбрак елмайды, миңа туры карамаска тырышып:

– Киттекме? – диде.

– Киттек!.. – дидем мин, эчтән генә тирән сулап.

Без иң элек үзебезнең парк аша шәһәргә илтә торган асфальт юлга чыктык. Биредә бик әйбәт автобуслар йөреп тора. Курорт шәһәрен буеннан-буена кисеп узган, ике ягыннан да төп-төз пальмалар тезелеп киткән бу зур юлда хәрәкәт, гомумән, бик көчле иде. Әледән-әле Хоста – Гагры ягына таба экскурсантлар төягән түбәсез ачык машиналар үтеп китә, ниндидер үзләренә генә хас тавыш чыгарып чапкан шәп, чибәр «Зим»нар, «Зис»лар, «Победа»лар бер-бер артлы узып кына тора.

Без дә озак көтмәдек. Яңа автобус шома гына алдыбызга килеп туктады: утырдык, киттек.

«Дендрарий» паркы бездән шәһәргә таба. Юлы артык озын булмады, бишме-алтымы тукталышны узгач та, без барып җиттек. Якшәмбе көн булгач, бирегә дә халык шактый күп килгән икән… Ике рәт колонналар тезеп, көянтә сыман ярым түгәрәк формада эшләнгән матур капка алдында бераз гына чират та бар иде. Бу хәл минем эчемне пошырып куйды. Дөресен әйтим, ишле халык арасында бер дә буталып йөрисем килми иде… Ләкин пошыну бушка булды… Иркен парк эченә кергәч тә, халык төрле якка таралып та бетте.

Без башта төп аллея буйлап бераз югары күтәрелдек, аннан, уртасында канатлы амурлар басып торган түгәрәк фонтан янына җиткәч, сулга борылдык һәм, озак та үтми, үзебезне тып-тын, буш бер матур аллеяда күрдек… Биредә, гомумән, эреле-ваклы юллар бик күп икән. Аларның кайберләре борылып-борылып куе агачлыклар арасына кереп югалалар; кайберләре, туры гына барып, йә берәр беседка, йә берәр фонтан янына илтеп чыгаралар… Кайбер аллеялар буйлап тик бер генә төрле агачлар үсеп утыралар. Һәм шул агачлар исеме белән аларны «Пальмалар аллеясы» яки «Кипарислар аллеясы», яки «Платаннар аллеясы» дип атап та йөртәләр икән.

Инде бу парк үзе тулаем нинди җир, нәрсәсе белән ул атаклы дисәк, кыскача гына шуны әйтергә була: «Дендрарий» дип бик күптөрле агачларны бер җиргә җыеп үстергән зур бакчага әйтәләр икән. Биредә дә дөньяның төрле почмакларыннан – Һиндстаннан, Кытайдан, Япониядән, Австралиядән, Африкадан, Америкадан китерелгән бик күптөрле гаҗәеп агачлар үсеп утыралар. Шунлыктан халык бирегә матур урында ял итәр өчен генә түгел, карап йөрер, хикмәтле нәрсәләр ишетер өчен дә килә. Бакчаның фәнни сотрудниклары, төркем-төркем халык ияртеп, шул гаҗәеп агачлар турында сөйләп йөриләр.

Без инде, төркемгә кушылып, экскурсовод тыңлап йөрмәдек. Дөрес, Зөһрә ханым башта, берәрсенә иярмибезме, дип сораган иде дә, мин, көлгән булып, сез үзегез генә экскурсовод булырсыз инде, дидем. Миңа бит бөтенесеннән бигрәк аның белән икәүдән-икәү генә булу кадерлерәк, аның сүзен, аның тавышын ишетү кыйммәтрәк иде. Ә агачлар турында күбрәк беләсем килсә, бер җай табып, ялгызым гына килеп китәрмен әле…

Зөһрә ханым, минем сорашканны да көтмичә, «Дендрарий» турында белгәннәрен сөйли дә башлады. Нигә ул алай иткәндер инде: сүзсез йөрмәс өченме яки сүз кирәкмәгән якка кереп китмәсен дипме – хатын-кыз уен ничек сизеп бетерәсең.

Башта ул «Дендрарий»ның тарихы турында шундый кызык кына нәрсә сөйләде: имеш, революциягә кадәр бу бакчаның хуҗасы берәр тиенлек кенә китаплар бастырып сатучы бер нашир булган, ди. Бакчадагы зур йортларны, матур беседкаларны һәм фонтаннарны, төрле җирләргә куелган статуяларны – барысын да шул кеше эшләткән, ди. Хәтта хәзер үсеп утырган агачларның да шактый өлешен ул ерак илләрдән китерткән, имеш… Менә сиңа берәр тиенлек китап бастыручы!