Эр киһи уонна дьахтар

Бэргэн кинини кытта улаханнык кэпсэтэр санаата суох, ол иһин дьээбэлэнэр курдук эрээри, тымныытык быһа биэрдэ:

– Кыһыл көмүһү.

5

Ити эрээри Бэргэннээх Ксенья тулуйбатылар, сол күн аҕалбыт балыктарыттан быһар быһаҕаһын кыракый быласымаасса солуурчахха кутан, Сайсарыга Көстөкүүн ыйбыт аадырыһыгар бардылар. Киһилэрин олорор дьиэтэ аспаалламмыт тэргэн аартыктан туора тахсар, соччо уһуна суох уулусса эбит. Чуумпу, киһи сэдэх, масссыына да хаа-дьаа сылдьар чинчилээх, суол кытыытыгар кыстаммыт бэрэбинэлэр аттыларыгар от бытыгыраабыт кырыс сирэ баарыгар кууруссалар тугу эрэ тоҥсуйаллар, бэйэ-бэйэлэриттэн былдьаһан, сырсан сарымтахтаналлар. Уулусса ортотугар көппөҥнөс сымнаҕас сиргэ үктэннэххэ буор күдэриктэнэ бурҕаҥныыр, арааһа, ардах кэнниттэн бүтүннүү бадараан-идэрээн дойдуга кубулуйар чинчилээх. Атыттартан туох да уратыта суох самнайбыт дьиэ хаптаһын олбуоругар кинилэр көрдүүр аадырыстара суруллан турарыгар харахтара иҥнэ түстэ. Кэлииккэни тоҥсуйан дарбыйан балачча турбуттарын кэнниттэн, киһи хааман саллырҕайдаан кэлэн ыйытта:

– Кимнээххитий?

– Биһиги устудьуоннарбыт, Намтан Көстөкүүн диэн суоппар атаһыҥ кыра кэһиитин ыытта уонна бэйэбит эмиэ эйигин кытта кэпсэтэр наадалаах этибит, – диэн Бэргэн эр киһи киэбин ылынан саҥарда.

– Көстөкүүн даа? Кэһии диигин дуу? – дьиктиргиир ыйытыыны кытта, сонно кэлииккэ аһыллан халыр гынна, энньэйбит сыҥаахтаах, үрдүк уҥуохтаах киһи сахаҕа сэдэх сырдык харахтарынан уорбалыырдыы көрдө-иһиттэ. Уол тута биэдэрэни ууммутун эһэ охсон ылан, хаһыатынан саппыттарын хастыы тардаат, балыгы көрөн баран, саҥа аллайда:

– Оо-сиэ, бу киһини, доҕор! Миигин куоракка сордоҥу булан сиэбэтэ буолуо диэн ыыттаҕа дуу?! – уолу өтөрү-батары көрдө: – Оттон миэхэ туох наадалааххыт?

Баччааҥҥа диэри саҥата суох турбут Ксенья инники таҕыста:

– Көстөкүүн эйигин «баҕар дьиэ куортамныа» диэбитэ.

– Ээй, – дии түстэ киһилэрэ эгэ-дьаҕа, – оттон мааҕыҥҥыттан инньэ диэххитин, эһиги устудьуоннаргыт дуу?

– Устудьуоннарбыт.

– Үөрэххитин хаһан бүтэрэҕит?

– Эһиил.

– Эһиил даа? Саҥа ыал буолбут дьон буоллаххыт?

– Оннук.

– Ааккыт-суолгут кимнээх диэҥҥитий?

– Бэргэн уонна Ксенья.

– Сирэйгититтэн-хараххытыттан көрдөххө, бэрт сымнаҕас дьүһүннээх-бодолоох дьон буолуоххутун сөптөөх эбит. Манна олорор күннээх буоллаххытына, дьону, устудьуоннары эҥин мунньубаккыт. Сөбүлэһэҕит?

– Сөп.

– Чэ бэрт, мин Дьарааһын диэммин, дьиэ баар, эмиэ устудьуоннар олорбуттара уонна үөрэхтэрин бүтэрэн саҥардыы барбыттара, киирэн көрүҥ.

Кыыстаах уол киһилэрин батыһан иһирдьэ киирдилэр, кэҥэс уһаайба, хортуоска уга саҥа бытыгыраан эрэр ыһыллыбыт сонуога, олбуору кыйа сарай, туох эрэ тутуулар бааллар, улахан дьиэттэн өссө антах, уһаайба иһигэр турар буруус маһынан тутуллубут дьоҕус дьиэҕэ кэлэн киирдилэр. Ортотугар сыбаҕа суох кирпииччэ оһох, ситэ ыпсыбатах быыстарыттан хаппыт буор долгуннура быгар, оһох хаҥас өттүгэр биир эркини барытын киэптии кэтит тимир орон кураанах боробулуоханан көрөн турар, үрдүгэр кырааската суох хаптаһын долбуур, ону аннынан «Огонек» сурунаалтан кырыллан ылыллыбыт хайа эрэ сыл халандаара – эдэр уоллаах кыыс бугул тэллэҕэр көҕүс-көҕүстэринэн өйөнөн олороллор. Кинилэр уопсайдарыгар Крамской ааспыт үйэтээҕи «Биллибэт дьахтара» улуутуйа туттан, карета түннүгүнэн кынчыатыы көрөр эбит буоллаҕына, манна билиҥҥи кэм уоллаах кыыһа тыаҕа, бугул түгэҕэр олороллоро хайдах эрэ кинилэр олохторугар маарынныыр буолан дуу – быдан чугас курдук. Ити хартыынаҕа сайыҥҥы тыа сирин чуумпу киэһэтэ нуурайбыта-нусхайбыта бу быыкаайык дьиэ иһин холку, истиҥ, нуһараҥ көрүҥнүүр. Оһох уҥа өттүгэр бэйэ оҥоһуута остуол, икки эрэ киһи батыан сөп быһыылаах.

– Устудьуон дьонтон элбэҕи көрдөөбөппүн, ыйга отут солкуобай уонна уокка оттор маскытын бэйэҕит булунаҕыт, – хаһаайын боппуруоһу быһаччы быһаарсар киһи буолла.

Устудьуон ыйдааҕы истипиэндьийэтэ 56 эрэ солкуобай, онон холбоон мөһөөх уон иккиттэн чиэппэрэ куортамҥа барарыттан Бэргэн иһигэр төһө да ыарырҕата санаатар, сөбүлэһэригэр тиийдэ: «Ыксаатахха, харабыл эҥин курдук туох эмэ быстах үлэҕэ киириллиэ уонна эһиил бүтэрэр сылбытыгар истипиэндьийэбит арыый эбиллиэхтээх, оттон дьиэ диэн дьиэ, үрдүбүтүгэр кэм кырыыһалаах буолабыт», – дии санаата уонна ыйытта:

– Хас массыына маһынан сыл тахсарбыт буолла?

– Ээ, пахай, биир массыынан ыллыы-туойа кыстыыгыт, кыратык отуннугут да, таһырдьа куотардыы итиинэн оргуйар баанньык буолар, – диэн хаһаайын дьиэтин хайҕаата уонна дьээбэлэнэн мүчүк гынна: – Бачча эдэр оҕолор уотунан умайа сырыттаххыт, оттубатаххытына да ити орон үрдүгэр түүҥҥү үлэ-хамнас тоҥорбото буолуо ээ, һа-һа-һаах! Биир биллэр бэйиэттэн: «Оҕоҥ тоҕо элбэҕий?» – диэтэхтэринэ: «Дьиэм тымныы, дьиэм тымныы», – диир сурахтааҕа. Һа-һа-һаах!

Бэргэннээх Ксенья сирэй-сирэйдэрин көрсөн эрэ кэбистилэр, киһилэрэ толоос соҕустук үөрэрин-көтөрүн хайалара да биһирээбэтэ, арай кыыс моонньуттан саҕалаан, иэдэстэрэ кытаран хааллылар.

– Чэ, ити курдук, – диэтэ Бэргэн, киһилэрин халыҥ соҕус оонньоһуутуттан саллан, кэпсэтиини бүтэрэ охсоору, – Ксенья сотору соҕуруу сынньана барар, мин иһит-хомуос аҕалыам уонна каникулбар дойдулуубун, аны күһүн үөрэх аһыллыбытын кэнниттэн кэлиэхпит.

– Чэ, сөп, – Дьарааһыннара боччумура охсон Бэргэнниин илии тутуста уонна үһүөн таһырдьа таҕыстылар, дьиэлээх хаһаайын олбуор ааныгар диэри атаарарыгар саҥата-иҥэтэ хам буолбат:

– Биир усулуобуйалаахпын – түүн олус хойутаабаккыт, уонтан киэһэ кэлииккэ лип хатанар.

– Биирдэ эмэ бырааһынньыкка хойутаатахпытына, ыалга хоно хаалыахпыт, онтон атыныгар эрдэ баар буолуохпут, эчи бу диэки түүн сырыыланар куттала да бэрт ини…

– Һа-һа-һах! – Дьарааһын мааһа табыллан күллэ, – дьэ, кырдьык, бэйэтин дууһатыгар өстөөх эрэ киһи биһиги оройуоммутугар түүн мэнээктиэн сөптөөх.

Кыыстаах уол эмиэ быыллаах-буордаах уулуссаларыгар баар буоллулар.

– Куһаҕана суох дьиэ дии? – диэтэ Бэргэн, арыый тэйэ түспүттэрин кэнниттэн.

– Хаһаайын хайдах эрэ балабыай тыллаах-өстөөх, киһини кыбыһыннарыах да, өһүргэтиэх да курдук, – Ксенья санаатын малтаччы эттэ.

– Ээ, кырдьаҕас дьон бары итинник тылга тииһэр буолан хаалаллар, туох буолуой, санааҕар тутума уонна куоракка дьиэ дэбигис көстүбэт, итини да былдьыы иликтэринэ кэпсэтэн, ылар буолбуппутугар махтал, – диэтэ уол, кыыһы саарбаҕалаппат гына.

– Тылга тииһии – кырдьыы бэлиэтэ, – диэн, Ксенья бэйэтэ-бэйэтиниин кэпсэтэрдии ботугураата.

Сотору Ксенья соҕуруу көттө, оттон Бэргэн үөрэҕин үмүрүтэ охсон, саҥа дьиэлэригэр кыһыҥҥы таҥастарын кытта иһит-хомуос, чаанньык-чааскы атыылаһан аҕалан хаалларда уонна дойдутугар айаннаата. Сайын устата кыыһын, оо, ахтан да биэрдэ! Өлүөнэ эбэ кытылыгар этиҥнээх ардах түүн хайдах курдук имэҥирэ-дуоһуйа таптаһа сыппыттарын ымпыктаан-чымпыктаан өйдөөтөҕүнэ олус сылаанньыйан, эт-этэ итийэн кэлэрэ, эмиэ да: «Кэргэннэнним дуо, тоҕо түргэнэй, холостуой олоҕум барахсан, быраһаай, аны бэйэм бэйэбэр сылдьан бүттэҕим», – диэн курутуйа саныыра. Дойдутугар аймахтарыттан тастыҥ убайа аах эр бааллар, кинилэргэ ыал буолан эрэрин туһунан иһитиннэрдэ да, дьоно онтон үөрэн өрө көтө түспэтилэр, көннөрү истэн эрэ кэбистилэр, арай саҥаһа, кэм дьахтар киһи буолан, кини балаһыанньатын өйдөөн эттэ: «Харчы кыратык бэрсиэхпит».

Биир киэһэ почтаттан аҕыйах тыллаах тэлэгирээмэни аҕалан биэрдилэр: «Куоракка эргилинним, аҕабар эттим, эйигин кэтэһэбин», – диэн. Кэргэн ылан эрэр кыыһа куоракка кэлбитин кэнниттэн Бэргэн туруон-олоруон булбата, сарсыарда уһугуннаҕына, түннүк сабыытын быыһынан тыргыллар күн бастакы сардаҥаларын кытта Ксеньята мичээрдээбит мөссүөнэ көстөн кэлэрэ. Киэһэ утуйаары сыттаҕына, балаакка анныгар өрүс долгуннара кытылга охсуллар тыастара уонна ыраах хойутаабыт мотуор тыҥкыныыра, ону кытта субу өрө тэбэ сылдьар тыгынас эмиийдэргэ түөһүнэн саба түһэн, уотунан умайар уостары уҥа-таала уурааһынтан тумнаста туймаарыы, куугунуу көтүү сыралҕан уотугар ууллуу умсулҕана сүрэҕэ муҥнааҕы нүөлүтэ мөҕүһүннэрэрэ, хараҕа ирим-дьирим буолара, тыынар салгына тиийбэтэ…

Ол иһин оттоон бүтэн, ходуһаларыгар бүтэһик кэбиһиилээх оту туруорсаат, Бэргэн суһаллык куораттаата. Бу сырыыга уопсайыгар таарыйбакка да, дьиэлээх-уоттаах киһи сиэринэн, тута Сайсарыны быста. Сүрэҕэ тэбэ-тэбэ кэлииккэ аанын тоҥсуйбутугар, кинини эрэ кэтэһэн турбут курдук Дьарааһын саҥата:

– Кимий? – диэтэ уонна хоруйдуурун кытта:

– Оок-сиэ, хаһаайын кэллэ! – диэн саҥа аллайда уонна кэлииккэни сэгэттэ.

– Дорообо, доҕор! Оттон кэргэниҥ дьиэтин сууйан-тараан, киһи билбэт гына оҥорон, эйигин күүтэр, билигин суох, куораттаабыта, аны тыаттан аҕата кэлбитэ, дьэ күтүөт киһини үтэн-ааньан, тургутан көрөрө буолуо, ойоҕоскор хатырыкта хаалан, хачыр-кучур тыаһыыра буолуо, һа-һа-һаах! – үгэһинэн эмиэ бэрт сатаархайдык күллэ.

Бэргэн суумкатыгар чугас бэлэмнии анньыбыт сугун барыанньалаах бааҥканы хостоон ууммутун, киһитэ үөрэ-көтө ылла:

– Махтал, куорат чугаһыгар сир аһа мөлтөх, урут Горнайтан, Маҥарас аттыттан сыл тахсар отоммутун булар этибит, быйыл мэлийдибит.

Уол олбуор иһигэр турар дьиэтин аанын тэлэйэ баттаат, соһуйан, аан чанчыгар өйөнөн турда. Муоста кытархай кырааската саҥардыллан, киһи халтарыйыах айылаах күлүмүрдэс лааҕынан кылбачыйар, оһох үрүҥ оппуоханан сотуллубут, быыһынан бырдьайар буор мэлийбит, билиитэҕэ ыга хаппахтаммыт көстүрүүлэ, кэтит орон утуйар таҥаһа сибэкки ойуулаах анал сабыылаах, куруһуба ойуулаах устуоралаах соҕотох түннүк анныгар кыракый остуол күөх ыскаатарыгар кини атыыласпыт иһиттэрэ кэккэлээбиттэр, орон үрдүнээҕи долбуурга аҕыйах кинигэ, кытыытыгар Шолохов статуэтката. Кыыс оҕо барахсан диэн дьэ маннык буоллаҕа, барыта уруккутун курдук, сайыҥҥы нуурал киэһэ көҕүс-көҕүстэригэр өйөммүт уоллаах кыыс хартыыналара да уларыйбатах, ол эрээри дьиэ иһэ истиҥ, ыраас, орун-оннугар: «Ксеньям барахсан үтүө да хаһаайка буолсу, – диэн иһигэр үөрэ санаата уонна кини аҕатын кытта билсэриттэн эмиэ да дьулайан кэллэ, – дьэ хайдах-туох билсиһии буолар, соҕотох кыыһыгар тиэрдибэккэ сирэн кэбиспэт ини, хайыахпыный – син биир хаһан эрэ хайаан да көрсөр-билсэр түгэммит туһаайыахтаах буоллаҕа…»

Уол ааны төттөрү аһан, аан айаҕар бачыыҥкаларын хаалларда, ол кэнниттэн дьиэҕэ сэрэнэн сыбдыйан, Шолохов статуэткатын илиитигэр ылан ыараҥнатта – мрамор кыра олбохтоох, хараҥа кырааскалаах ылтаһын буолан лис курдук, кэтэҕэр: «ск. Арапов Г.Е.» диэн суруктаах, төттөрү уурда, онтон оһох үрдүнээҕи көстүрүүлэни аспытыгар миин сыта саба биэрдэ. Үчүгэй, олус үчүгэй! Оок-сиэ, кэргэннээх буолар диэн бэрт да эбит!

Сис туттан, оһох эркинигэр сыстан турда, уун-утары кыыстаах уол бугул тэллэҕэр көхсүлэринэн сыстан сылаанньыйан олорор хартыыналара, ити курдук кинилэр Ксеньятынаан эмиэ баран иһиэхтэрэ буоллаҕа олох суолун устун бэйэ-бэйэлэригэр өйөнөн, тоҥхойо кырдьыахтарыгар диэри…

6

Күһүн кэлэн, саахсаҕа сайабылыанньа биэрбиттэрэ, саахсаланыы туһунан докумуону ылар күннэригэр бииргэ үөрэнэр уолаттарын-кыргыттарын ыҥыран, кафеҕа хас да остуолу холбуу тардан бэлиэтээбиттэрэ. Ити курдук орто дойдуга Бэргэн уонна Ксенья Уйбаныаптар диэн ыал баар буолбута.

Кыыдаан кыһын обургу муустаах кырыанан илгистэн, тымныынан силлиэрэн кэлэ охсубута. Сайсарыга Бэргэннээх олорор ыалларын олбуорун иһэ ыраастык күрдьүллүбүтүгэр сиппиир уонна туора күрдьэх анньыллыбыттар. Олбуор иһигэр онтон атын туох да суох, уу чуумпу, бүгүн Ксеньята тоҕо эрэ хойутаата, Бэргэн сарсын буолуохтаах сэминээргэ бэлэмнэнэригэр, бэйэтэ да өйдөөбөтүнэн, түннүгүнэн таһырдьаны одуулаһа олорор буолар. Бэйи, бу кыыс тоҕо хойутаата, үөрэҕэ бүппүтэ да син балачча буолбута чахчы. Уулуссаҕа массыына тыаһа тохтообутугар, эмиэ көрө түстэ – кэлииккэ аһылынна уонна буут эти сүкпүт Дьарааһын улахан дьиэтигэр күлүкүччүйдэ, кэнниттэн кууллааҕы туппут киһи батыспыт. Ити аата, ыаллара тыаттан кэллэҕэ, лааппыларга эт тамты эстэн, билигин тыаттан ситимнээх дьон эттэрин-үүттэрин булунан олороллор. Эбэтэр ити Дьарааһын курдук, кэлэри-барары, ылсары-бэрсэри сатыыр дьон, хантан эрэ эти-балыгы аҕалан баһаарга илдьэн атыылаан, син үп-харчы булуналлар быһыылаах.

Бэргэн биирдэ киниттэн эт атыылаһаары ыйытан баран, сыаната ыарахана бэрдиттэн чаҕыйбыта: «Устудьуон дьоҥҥо кыратык чэпчэппэккин дуо?» – диэбитигэр киһилэрэ: «Миэхэ устудьуона-миниистирэ, нууччата-сахата син биир, сыана уларыйбат, харчы сыта суох», – диэн кэбиспитэ. Кэлин өссө толуон олохтоон абыраатылар, ол иннинэ ыарахан кэмнэр этилэр, ханна эрэ эт тахсар сураҕын иһиттэхтэринэ киэһэ кэлэн уочараттыыллара уонна маҕаһыын сабыллыбытын кэнниттэн уот отто-отто, күһүҥҥү хараҥа түүн уочараттаан таһырдьа хоноллоро, ол кэнниттэн маҕаһыын аһылларыгар, ааны көҥү анньа сыһан, ойоҕос тостор улахан уочаратынан иһирдьэ кутулла түһэллэрэ. Дьэ итиннэ араас айдаан, этиһии тахсар – быһа киирэ сатааһын, хас да сиргэ уочаратттааһын, билсэр дьонун: «Манна турбута», – дии-дии уочаракка быһа киллэрэргэ холонуу, аны эт бүтэн эрэр диэн, уочараттара тиийбэккэ хаалар куттала, ол аайы ардырҕаһыы барыта баар. Оннук дьаабыланан, урааннаах уһун күнү быһа тэбинэн туран, киэһэ маҕаһыын сабыллыыта биирдэ ыҥырар-ымсыырдар атыылаһааччыга тиийэн, биир киһиэхэ тиксэр икки киилэ эттэрин сыыһынан бүтэ тураллара.

Бэргэннээх үксүн балык кэнсиэрбэтин ылан миин оҥостоллор, син миин испит курдук буолаллар, ол курдук инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан сыккыраан олордохторо. Толуонтан ураты, таайа биирдэ эмэтэ эт бэрсэр буолан абырыыр. Кини таайа кэпсииринэн, 70-с сылларга диэри араас эт, халбаһыы дэлэй үһү, уочарат суох, өрөһөлөммүт кырбастартан анал биилкэнэн дьөлө анньан, сөбүлээбиттэрин талан ылаллар эбит, ол соҕотохто ханна мэлис гынан хаалбытын бэйэлэрэ да бэркиһииллэр.

Саҥа ыал дьиэлэригэр уруккуттан эбиллиилэрэ диэн – прокаттан уларсыбыт өҥө суох тэлэбиисэрдэрэ биир муннугу барытын күөнтээбит. Киэһэ оһохторун оттон баран, кыараҕас дьиэлэрэ сыыйа сылыйан барарын күүтэ сытан, тэлэбиисэрдэрин көрөллөрө, онтукаларын «аан дойдуга түннүк» диэн, хаһан эрэ Бүөтүр ыраахтааҕы Петербург куораты тутан баран, «Европаҕа тахсар түннүк» диэбитин маарыннатан ааттыыллара.

Бэргэн экрана харааран турар тэлэбиисэрин көрбөхтөөтө, билигин кинилэр сериал диэн хас киэһэ ахсын субуруччу салҕанан барар киинэлэри көрөн, ханна эрэ ыраах Латинскай Америкаҕа буолар дьоннор үөрүүлэринэн-кыһалҕаларынан олороллор, киэһэ киинэ кэллэр эрэ ыаллар бары тэлэбиисэрдэрин иннилэригэр хатаналлар…

Санаатын ситимин быһан кэлииккэ тыаһаабытыгар, Бэргэн түннүккэ сыстаат, сүрэҕэ үөрүүнэн туолла – кырса саҕалаах сонноох уонна эмиэ оннук бэргэһэлээх доҕоро барахсан маҥан хаартан да ыраастык туналыйа сырдаан иһэр. Маҥан хаар өҥүнүү ып-ыраас Ксеньята туртаҥныы дайан иһэрэ үчүгэй даҕаны… Кэргэнэ илиитигэр суумкалаах, онтон суон халбаһыы уһуга көстөр. Ити халбаһыы сыралаах уочарат түмүгэр ылылыннаҕа, ол иһин Бэргэн Ксеньятын хайгыы санаата: «Оок-сиэ, доҕорум барахсан төһөлөөх өр уочаракка турбута буолуой…» Ити кэмҥэ кыыс ыксаан-бохсоон ахан ааны аста, үрүҥ туман дьиэлэрин иһин күдэриктийэ толордо.

– Бэргэн! – диэтэ кыыс, таҥаһын да устубакка эрэ, – бу аттыбытынааҕы маҕаһыыҥҥа халбаһыы киллэрбиттэригэр түбэһэн, хата, тигистим, аны киэһэ сымыыт тахсар үһү, онно эмиэ уочараттаатым, билигин аһаан баран иккиэн барыахпыт, онно уочараккын булларан баран, мин кэлиэм. Хата маҕаһыын дьиэбититтэн чугас, онон сымыыт тахсыар диэри хардары-таары туруохпут…

«Эмиэ эт, халбаһыы айдаана, – Бэргэн сибилиҥҥи өрө көтөҕүллүбүт иэйиититтэн туох да хаалбакка, сииктии симэлийдэ, – бу туох ааттаах иэдээнэ түбүлээтэ, бачча улахан дойду эрээри, нэһилиэнньэтин аһатар эти-халбаһыыны оҥорон таһаарар кыаҕа суох, соторутааҥҥа диэри барыта баара дии, уларыта тутуу диэн саҕаланыаҕыттан ханна барыта сүтэн хаалбыт бэйэтэй…»

Ксенья тиэтэлинэн килиэби бысталаата, арыы сыыһын уонна мэлии саахары уурталаата, муора бытархай балыгыттан кэнсиэрбэни аста. Онтон атын киһи сонургуур астара суох буолла, иккиэн утарыта көрсөн олорон саахардаах, арыылаах килиэптээх хара чэй истилэр, биилкэнэн килиэпкэ балыгы сыбыы-сыбыы сиэтилэр, онтон Ксенья ыйытта:

– Сарсыҥҥы сэминээргэр бэлэмнэнниҥ дуо?

– Оттон син, – диэн хоруйдаата Бэргэн уонна түннүгүнэн көрбүт сонунун кэпсээтэ. – Ыалбыт хантан эрэ атаҕынан эт аҕалла.

– Абыраммыт дьоннор, – диэн баран Ксенья үөһэ тыынна, – бу олоххо Дьарааһын курдук кэлэр-барар дьон эрэ этэҥҥэ олорууһулар. Оттон биһиги курдук тыаттан улахан көмөтө суох устудьуоннар ас-таҥас булбакка улаханнык эрэйдэнииһибит быһыылаах, үөрэхпитин бүтэрэн, үлэһит буоллахпытына үрүҥ харахпытын дьэ өрө көрөр инибит.

– Тыаҕа да олох лаппа кытааппыт дииллэр, сопхуостар эстэн эрэллэр үһү, судаарыстыба аны харчы биэрбэт буолан, сопхуос үлэһиттэрэ хастыы да ый хамнастарын ылбакка букатын иэдэйбиттэр, ол иһин биирдиилээн ыаллар түмсэннэр бааһынай хаһаайыстыба диэни тэринэн эрэллэр үһү.

– Оччоҕо тугуй? Сопхуостар эстэллэр дуу?

– Оннугар тиийэр.

– Дьэ дьикти эбит, оччоҕо былыргы курдук бытархай хаһаайыстыбаҕа көһүү буолсу, итиччэтигэр хаппыталыыһымҥа төннүүһүбүт дии?

– Кэбис, доҕор, аньыыны саҥарыма, – диэн Бэргэн кэргэнин буойда, – аны тылбытыттан ыйана сылдьаайабыт, «бассабыыктар бараммат күүстээхтэр» диэн этэллэр дии, Сэбиэскэй былаас оннук судургутук сууллубата буолуо ээ. Хата, олоруохтааҕар тэлэбиисэрбитин холбуохха.

Тэлэбиисэр экрана сырдаабытыгар, иккиэн саҥата суох ону одууластылар – сонуннары биэрэ тураллар эбит, Горбачев хайа эрэ омук сиригэр уулуссаҕа хааман нэлэлдьийэ-хотолдьуйа сылдьан, дьоҥҥо тугу эрэ кэпсиир, кэргэнэ Раиса аттыгар туран, кини хас биирдии тылын бэркэ болҕойон истэр. Онтон атын сирдэртэн кадрдар элэҥнэстилэр – баһыйар үксэ армяннар олорор Нагорнай Карабаҕы Азербайджантан таһааран, Арменияҕа киллэрии туһунан олохтоох армяннар туруорсууларыттан сылтаан иирээн, миитиннэр, эбиитин Арменияҕа сир хамсаан, урусхал ортотугар сытар дьиэлэр, ону Азербайджаҥҥа сэтэрээччилэр баар буолуулара…

– Ээ, абааһыны сабан кэбис, – диэтэ Бэргэн, – туох аанньа сонуну кэпсиэхтэрин, хата халбаһыыга тиксбиккин, маладьыас, аны сымыыт ылларбыт…

– Ыарахан да кэмнэр кэлэн эрэллэр быһыылаах, тыаҕа сопхуос суох буоллаҕына дьон хайдах олорор? – диэтэ Ксенья тарбаҕын үрдүгэр кураанах бүлүүһэтин эргичитэ-эргичитэ, ол ойуутун кыҥастаһа олорон, – үөрэхпитин бүтэрдэхпитинэ, куораттан наһаа ырааппатарбыт бэрт буолуох этэ…

– Чэ, бастаан үөрэхпитин бүтэриэххэ, уоннааҕыта бэйэтэ көстөн иһиэ этэ буоллаҕа…

Ити курдук уку-сакы чэйдээн баран, маҕаһыыннарыгар бардылар, лаарга диэри хаста да эргийэн тиийэр уһуннаахай уочарат субуллубут, Ксенья тиийэн, ким кэнниттэн ханна турбутун булла, иккиэн уһун синньигэс уочаракка күнү быһа турардыы дьиппиэн көрүҥнэрин ылыннылар.

7

Бэргэн биир киэһэ дьиэтин аанын аһаат да, Ксеньята оһох иннигэр олорорун көрө түстэ. Бүгүн кэргэнэ эрдэлээбит, остуолга аһын-үөлүн тардыбытыттан сылыктаатахха, син балача өр күүппүт быһыылаах. Кэргэнэ эрдэ кэлбититтэн уол үөрдэ, үксүгэр дьуһуурустубата эҥин буолан, хайдах эрэ мэлдьи кини хойутуур буолара, онон тугу эмэ буһаран тоһуйуу үксүн Бэргэҥҥэ тиксэрэ.

– Хайа, бүгүн дьуһуурустубаҥ суох дуу? – диэтэ Бэргэн эгэ-дьаҕа уонна таҥаһын уларытта туран Ксенья хайдах эрэ сэниэтэ суох «ыык» диэбитигэр соһуйан, болҕойон көрбүтэ – кэргэнин сирэйэ-хараҕа хайдах эрэ салбаҕырбыт, ытаабыт быһыылаах.

– Тыый, бу хайдах буоллуҥ, ким атаҕастаата? – дии оҕуста.

– Суох, ким да атаҕастаабата эрээри… – кыыс сүрдээх туруору хайаны дабайан тахсыбыт киһилии эмискэ күүскэ төлө биэрдэ уонна: – Биир мөлтөх сонуннаахпын, бүгүн баран дьахталлар консультацияларыгар сырыттым, ону чинчийэн көрөн баран, миигин оҕото суох буолаҕын диэн быһаардылар, – Ксенья эмискэ куолаһа титирэстээн, ытаан барда.

Бэргэн кэргэнин аһынан, төбөтүн түөһүгэр ыга тардан баран, бокуойа суох баттаҕын имэрийэ-имэрийэ сыллаата-уураата:

– Доҕоччуок, уоскуй даа уоскуй, ол алдьархай буолбатах, наһаа ыксаамыах, билигин эмп күүстээх, баҕар, эмтиэхтэрэ.

Кыыс хараҕыттан ып-ыраас таммахтар тохтоло суох тобурҕастылар:

– Мин оҕо мааткалаах үһүбүн, онон туох да быыһаабат…

Бэргэн ыксаата уонна:

– Оҕону ылан иитиэхпитин да сөп буоллаҕа, – диэтэ, – Чыычааҕым, ытаама эрэ, эн айманнаххына, миэхэ наһаа ыарахан буолар.

Ксенья аһыннаран, өссө сэтэрэн, уйа-хайа суох ытаата уонна ытыырын быыһыгар бокуойа суох сипсийдэ:

– Айбыппыт тоҕо миигин маннык хабырдык атаҕастаабыта буолла? Итинник ыарыылаах бэрт сэдэх, тыһыынчаҕа биир эмэ баар буолар дииллэр, онно мин түбэһэн хаалбыппын. Лотереяҕа массыына сүүйэр курдук, биир эмэ киһиэхэ тиксэр үчүгэй эбитэ буоллар, миэхэ түбэһэн да бэрт, оттон куһаҕантан Айбыт матарбат, ким хайа иннинэ мин тииһинэ охсубуппун… Хайа дьоллоохторго санаатылар да оҕо үөскүүрэ эбитэ буолла? Били эһигини кытта уопсайга ыаллыы олорбут Динаҕыт кылгас кэмҥэ билсибит уолуттан ыарахан буолан, онтон кыбыста ахан сылдьар, хайдах эмэ гынан улаата илигинэ түһэртэрэн кэбиспит киһи диир. Оттон биһиэхэ бу… Ким эрэ кыраабытын курдук…

– Чэ, кэбис, аньыыны саҥарыма, ама ким кыраатаҕай, – онтон Бэргэн эмискэ хонос гынан, кэргэнин өрө тардан, уу-хаар баспыт хараҕын утары көрдө, – Динаҥ хата ол оҕотун түһэртэрбэтин-хайаабатын, биһиги да ылан иитиэхпит, бэйи эрэ, оттон аҕата биллэр дуо?

– Биллэр, хоту дойдуттан сылдьар саха уола.

– Чэ, оччоҕо оонньуута суох дьүөгэҕин кытта кэпсэт, киниэхэ оҕо наадата суох буоллаҕына, биһиги ылыахпыт.

Ксенья кытархай сибэкки ойуулаах былатыагынан хараҕын соттуммахтаата уонна хаттаан ыйытта:

– Кырдьык дуо?

– Кырдьык буолумуна, үөрэхпитин бүтэрэн, атын сиргэ үлэлии барарбытыгар кыһыл оҕону көтөҕөн тиийиэхпит уонна бэйэбит оҕобут диэхпит, оччоҕо ким да бу иитиэх оҕо диэн уорбалыа суоҕа.

– Бэргэнчигим, арааһа, сөпкө эттиҥ ээ, – кыыс биллэ сэргэхсийдэ, ойон турда, – бэйи, оччоҕо сибилигин уопсайга баран, мин Динаны көрсө охсобун, бэркэ ыксыыр этэ, аны сарсыарда тураат, түһэртэрэ баран хаалыа, чэ, түргэнник аһыы охсуохха.

Кэмчи астаах остуолларыгар утарыта көрсөн олорон чэйдииллэригэр Бэргэн:

– Мин эйигин кытта уопсайга барсабын, – диэбитигэр кэргэнэ күллэ:

– Доҕоччуок, туох диэн эттэххиний? Ол биһиги, дьахталлар, кэпсэтиибитигэр эр киһи кыттара наадата суох уонна куттаныма, Сэргэлээх бу икки ардыгар аҕыйахта үктээн тиийиэм, наадабын быһаарсаат, төннүөм буоллаҕа, – дии-дии Ксенья урукумуонньугу талырҕатан сирэйин суунна, лаампа сырдыгар пуудараланан, бааталаах маҥан тарбахтара элэҥнэстилэр.

– Уопсайга тиийэн мин уолаттарбар олоруом, соҕотохтуу ыыппаппын, аны күлүгээттэргэ түбэһиэҥ.

– Чэ, баҕар, буоллун.

Иккиэн аһаан бүтэн, тиэтэйэ-сарайа таҥнан, туманынан бүрүллүбүт уулуссаҕа тахсан, хаамсан хоочугураһа турдулар. Сайсары күөлүгэр киирэн, тэпсиллибит элбэх ыллык ортотугар тумаҥҥа хайысхаларын сүтэрэ да сысталлар, уҥуор туораан тахсаннар, стадион олбуорун кыйа барбахтыылларын кытта туман быыһыттан Сэргэлээх таас дьиэлэрин уоттара тырымнаһа түстүлэр.

Түргэнник сылдьыах курдук санаабыттара да, хайа-хайалара бииргэ үөрэнэр оҕолорун ортолоругар киирэн, кэпсэтэн-ипсэтэн уһаатылар, дьиэҕэ-уокка наллаан көрсүбэтэхтэрэ да ырааттаҕа. Төннөллөрүгэр, таһырдьа тахсыбыттара, тымныы арыый сыһыйбыкка дылы, туман арыый дьэҥкэрэн, бэл үөһэ будулҕан быыһынан туолбут ый көстөр. Тымныы да, хойут да буолан, биир эмэ тиэтэйбит киһи күлүгүлдьүйэн ааһар уонна туох да баара биллибэт, арай ханна эрэ ыт үрэн ньаҕыйан иһэн ах барда.

– Хайа, Дина туох диэтэ? – Бэргэн тымныы салгыны эҕирийимээри, иллэҥ илиитинэн саал былаатын сирэйигэр өрө тарда-тарда ыйытта.

– Чэ, дьиэбитигэр тиийдэххэ сиһилии кэпсиэм, манна киһи кыайан саҥарбат, тыыным хаайатарар…

Ол иһин атахтарын эрчимнээхтик тэҥҥэ үктээн, хоннохторун анныттан тутуһан күөллэрин устун балачча өр хааман хаачырҕатан, син сыыры дабайдылар, кэмниэ-кэнэҕэс олбуордарын ааныгар кэлэн, хатаммыт кэлииккэни аһан, дьиэҕэ киирдилэр, ити тухары биир да тылы бырахсан кэпсэппэтилэр.

Ааннарын аһан иһирдьэ атыллыылларын кытта, сирэйдэригэр сылаас салгын ил гына охсулунна, электрическэй лаампа умайан күндээрэ түстэ.

– Дьэ маннык, – диэтэ Ксенья сонун устаат да: – Мин маҥнай Динаттан туруга хайдаҕын туоһуластым, кыыһым: «Оҕом улаатан хаалла быһыылаах, түһэрээри эмп иһэн көрөбүн да – билиммэт уонна эми сөбүлээбэккэ дуу – сүрэҕим-быарым эриллэр», – диир. Мин олох туһугар охсуһан муҥнанар оҕо эрэйдээҕи наһаа аһынным: «Дина, оҕоҕун түһэртэримэ, төрөө, биһиги эйигиттэн ылан иитиэхпит», – диэтим. Кыыһым наһаа соһуйда да, үөрдэ да быһыылаах, маҥнай ытамньыйда, ол курдук өр кэпсэттибит, кини оҕотун аҕатын – аанньа билбэт киһитин кытта быстах билсэн ааспыттарын, ол түмүгэр оҕо үөскээбитин, ону төрөттөҕүнэ, соҕотох бэйэтэ оҕо чэҥкээйилэнэн олорор кыаҕа суоҕун, өссө үөрэнэр уонна ыал буолар санаалааҕын эттэ. Чэ, онон сөбүлэстибит, арай ол эмп испитэ оҕо доруобуйатыгар охсубат ини.

– Оо, эрэйдээҕи, оҕо муҥнаах тыыннаах хаалар туһуттан төһө эрэ куттанан, олох туһугар охсуһан эрдэҕэ, киһи аһыныах…

– Акаарычаан, кини билигин тугу да билбэт быыкаайык үөскэх эрэ буоллаҕа.

– Син биир, тыыннаах дууһа диэн тыыннаах дууһа.