Сармоядор

Бир куни жаноб Сэмпл хотини билан Каупервудларникига меҳмонга келди. Жаноб Сэмпл уй эгаси билан яқиндагина пайдо бўлган янги шаҳар транспорти – кўнка (от қўшилган вагон) темир йўли ҳақида гаплашмоқчи эди. Шимолий Пенсильвания темир йўл компанияси томонидан қурилган, узунлиги бир ярим мил бўлган тажриба линияси эндигина фойдаланишга топширилганди. У Уиллоу стритдан бошланиб, Фронт стрит бўйлаб Жермантаун роудгача, у ердан эса ҳар хил кўчалар бўйлаб “Кохоксинк бекати” деб аталувчи жойгача борарди. Одамлар орасида бу транспорт воситаси шаҳарда юрадиган ва унинг савдо қисмида пиёдалар ҳаракатини жуда қийинлаштирадиган омнибусларни аста-секин сиқиб чиқаради, деган гаплар юрарди.

Ёш Каупервуд бошиданоқ бу ишга қизиқиб қолди. Темир йўл, айниқса, бу тури Фрэнкни жуда қизиқтирарди. Кўнка масаласи қизғин баҳсга сабаб бўлди ва Фрэнк ҳам бошқа қизиқувчилар билан бирга уни кўргани кетди. Кўз ўрганмаган ғалати кўринишдаги – узунасига ўн тўрт, энига етти ва баландлиги ҳам тахминан шунчага яқин бўлган вагон кичкина темир ғилдиракларга ўрнатилган бўлиб, одамларга омнибусдан кўра анча қулайлик туғдирарди.

Альфред Сэмпл шаҳар ҳокимияти томонидан санкция олингандан сўнг Бешинчи ва Олтинчи кўчалар бўйлаб қуриладиган иккинчи линияга пул тикишни режалаётганди. Катта Каупервуд бу ишнинг келажаги буюклигини тахмин қилаётган бўлса-да, уни рўёбга чиқариш учун маблағ қаердан олинишини тушунмаётганди. Фрэнк эса агар унга рухсат берилса, Тайнинг компанияси Бешинчи ва Олтинчи кўчалардан ўтадиган келажакдаги линияларнинг акцияларини сотишни ўз зиммасига олиши керак, деб ҳисоблаётганди. У акционерлик жамияти ташкил қилингани ва сотувга донаси беш доллардан қўйиладиган акцияларнинг катта миқдори чиқаётганини эшитганди. Фрэнк ушбу акциялардан анча-мунча сотиб олиш учун етарлича пули йўқлигига афсусланарди.

Бу орада Лилиан Сэмпл Фрэнкни бутунлай ўзига мафтун қилиб, унинг фикру хаёлини эгаллади. Ёш Каупервудни у нимаси билан қизиқтириб қолди, буниси сирли ва номаълум эди, чунки аёл на ҳиссиёти, на салоҳияти ва на бошқа жиҳати билан унинг тенги эмасди. Фрэнк аллақачон аёллар билан муносабатда анча тажриба орттирган ва ҳали ҳам илгаригидек Маржори Стэффорд билан дўст эди; лекин Лилиан Сэмпл чиройи ва ақли билан бошқалардан устунлик қилмаса-да, бунинг устига, турмуш қурган бўлса-да унга мафтун бўлиб қолганди. Аёл йигирма тўрт ёшда, йигит эса энди ўн тўққизга кирганди. Бироқ аёл ҳам сиртдан, ҳам руҳан йигит каби ёш ва дилдош кўринарди. Баланд бўйли, ҳатто ундан баландроқ (бу пайтга келиб Фрэнкнинг бўйи беш фут ва ўн ярим дюймга етганди), жуда нозик эди. Ундан вазминлик уфуриб турар, бу аёл табиатининг кучлилигидан эмас, балки ҳамма нарсани юзаки қабул қилишидан шундай кўринарди. Лилианнинг кулранг сочлари қалин ва доим ҳурпайган бўлиб, ингичка юзи оппоқ мум каби, чиройли лаблари эса нозик пуштиранг, бурни қиррабурун эди. Унинг кулранг кўзлари ёруғлик тушишидан келиб чиқиб, гоҳ ҳаворанг кўринса, гоҳ тимқора тус оларди. Қўллари ҳам нозик ва чиройлилиги билан одамни ҳайратга соларди. Аёл чаққонлиги ва ўткир идроки билан ажралиб турмас, аксинча, ҳаракатлари вазмин бўлиб, ўзи билмаган ҳолда нафис ва гўзал эди. Каупервудга унинг ташқи кўриниши ёқиб кетаётганди. Бу кўриниш йигитнинг ўша пайтдаги гўзаллик идеалига тўғри келарди. “Бу аёл қандай чиройли, қандай ёқимли, – ўйларди йигит, – қандай назокатли!..” Агар танлашга тўғри келса, у ўзига, албатта, айнан шундай рафиқа танлаган бўларди.

Аёллар тўғрисида фикр юритишда йигит ақлдан кўра кўпроқ ҳиссиётларига суянарди. У бойликка, обрў ва эътиборга эришишга интиларкан, албатта, аёлнинг келиб чиқиши, жамиятдаги ўрни ва яна бошқа кўпгина нарсаларга ҳам эътибор берарди. Бироқ хунук аёллар ҳеч қачон уни жалб қила олмас, уни гўзалларгина қизиқтирарди. У оиласида аёлларнинг, шу жумладан, эркакларнинг ҳам фидойиликлари, эри ёки фарзандларига қулдек вафодор бўлган меҳнаткаш аёллар тўғрисида, қийин пайтларда яқинлари ва дўстлари учун ҳамма нарсаларини қурбон қилган аёллар ҳақида кўп эшитганди. Бироқ бу воқеалар негадир Фрэнкка таъсир қилмасди. У ҳаммани, ҳатто аёлларни ҳам очиқчасига худбин деб аташни афзал кўрарди. Негалигини унинг ўзи ҳам тушунтириб бера олмасди. Ўзини ҳимоя қила олмайдиган, ҳар қандай шароитдан чиқиб кета олмайдиган одамларни у тентак, жуда бўлмаганда бахтсиз деб биларди. Атроф-теваракда юксак маънавият ҳақида шунчалик кўп гапирилар, виждонлилик ва яхши фазилатлар кўкларга кўтарилар, Муқаддас китобда ёзилган қоидаларни бузганлар ва ҳатто бузган деб шубҳа қилинганлар тўғрисида эшитганда, даҳшатга тушишарди! Фрэнк бундай гапларни жиддий қабул қилмасди. Унинг ўзи ҳам кўп бора зинога қўл урди. Бошқа ёш йигитлар ҳам шундай қилишган. Тўғри, у кўча аёлларидан жирканарди. Уларга тегинишда ифлос бир нарсани қучгандай ҳис қиларди. Аввалига “ишратхоналар”нинг ясама дабдабаси унга ёқаётганди. Бу муҳташамлик кенг қулоч ёйган: қизил бахмал қопланган жиҳозлар, ажойиб қизил дарпардалар, дидсиз бўлса ҳам, қимматбаҳо рамкалардаги расмлар ва ҳаммадан ҳам олдин бу ерда яшайдиганларнинг ўзлари – онасининг сўзи билан айтганда, “эркакларнинг ҳавасини келтирадиган” соғлом ва кучли, эҳтиросли ҳамда лоқайд аёллар. Улар таналарининг чидамлилиги ва руҳининг шаҳвонийлиги, ясама эркаланиб тавозе билан бир эркакнинг ортидан бошқасини қабул қилишлари аввалига Фрэнкни ҳайратга солаётганди, бироқ сал ўтиб у бундай аёллардан нафратлана бошлади. Бунинг устига, бу турдаги аёллар тентак эдилар. Улардан бирорта ҳам тузук гап чиқмасди. Қизиқ, улар бошқа ҳеч нарса қила олишмасди. Йигит хаёлан уларнинг завқ-шавқ билан ўтказган тунларидан кейин эрталаб фақат уйқу ва пул топиш хоҳишигина тарқата оладиган кўнгил ғашлиги билан уйғонишларини кўз олдига келтирарди. Ва ёшлигига қарамай, Фрэнкнинг юраги увушарди. У кўпроқ самимият, назокат, шахсийлик, ўзига хослик бўлган яқинликни хоҳларди.

Ва мана, унинг идеалига узоқдангина ўхшаб кетадиган Лилиан Сэмпл пайдо бўлди. Шунга қарамай, аёл унинг аёллар ҳақидаги фикрларига файз киритганди. Лилиан Сэмплда фаҳшхоналардаги аёлларда бўлгани каби умумжамият қабул қилган маънавий тушунчаларни бузадиган ҳайвонларча ҳаракатлар йўқ эди. Ва Лилианнинг йигитга ёқиши учун шунинг ўзи етарли эди. Фрэнк ўзининг ҳозирги қизғин кечаётган янги ишида юраркан, аёл унинг хаёлидан кетмасди. Чунки Каупервуд боши билан шўнғиган биржа дунёси ҳозирги кунда бизга қанчалик содда туюлмасин, Фрэнк учун мафтункор эди.

Учинчи кўчадаги маклерлар, уларнинг агентлари ва хизматчилар – ҳаммаси бўлиб бир юз элликтача одам тўпланадиган фонд биржасининг зали архитектуранинг бирор диққатга сазовор жойи эмас – шунчаки ўлчами олтмишга олтмиш фут бўлган, тўрт қаватли уйнинг иккита юқори қавати қўшилган бино эди. Бироқ Фрэнк зални кўриб ҳайратда қолди. У ерда деразалар баланд ва энсиз бўлиб, шундоққина кираверишда, рўпарада – ғарб томондаги деворда баҳайбат циферблатли соат осилиб турар, шимоли-шарқий бурчакда эса конторкалар, стуллар ва бир тўда телеграф аппаратлари уюлиб ётарди.

Биржа пайдо бўлган пайтда залда стуллар қатор бўлиб турар, у ерда маклерлар турли акция таклифларига қулоқ солганча ўтиришарди. Кейинчалик бу стулларни олиб ташлашиб, залнинг ҳар хил ерида у ёки бу қоғоз қаерда сотилаётганини кўрсатиб турувчи устунчалар ўрнатилган (ёки полга белги қўйилган). Бундай устунчаларнинг олдида битим тузишга қизиққан одамлар тўпланиб туришарди. Учинчи қаватнинг йўлагидаги эшик торгина ва одамлар учун салгина жиҳозлаб қўйилган галереяга олиб кирарди. Ғарбий деворда эса Нью-Йорк ва Бостондан телеграф орқали берилаётган акцияларнинг биржадаги айланмаси белгиланадиган баҳайбат қора доска осилиб турарди. Залнинг ўртасида, пастгина тўсиқ орқасида расмий раиснинг ўрни бўлиб, кичкина балкон ҳам бор эди – бу ерга шошилинч хабарларни етказувчи биржа комитетининг котиби чиқарди. Жануби-ғарбий бурчакда биржа аъзолари турли ҳисоботлар ва йиллик натижалар билан танишишлари мумкин бўлган хонага олиб кирадиган эшик бор эди.

Агар унга муҳтож бўлган ва бундай одам ўзига фойдали бўлишига ишонган жаноб Тай Фрэнк учун жой сотиб олмаганида, ёш Каупервудни на маклер ва на ёрдамчи сифатида биржага яқинлаштирардилар. Жой учун тўланган икки минг долларни Тай Фрэнкка қарз сифатида ёзиб қўйди ва ҳаммага эшиттириб, уни ўзининг шериги деб эълон қилди. Бундай қалбаки шерикчиликлар биржанинг қонунларига зид эди, бироқ маклерлар кўпинча шундай қилишарди. Кичкина шерик ва шогирдларни мазах қилиб, “нимчорак“ ва “икки долларлик маклерлар” деб аташарди, чунки уларнинг ҳар бири арзимаган пул учун истаган одамнинг топшириғига кўра сотиб олиш ёки сотишга тайёр туришарди ва бу операция ҳақида фақат ўзларнинг фирмаларигагина ҳисоб беришарди.

Ўзининг ажойиб қобилиятига қарамай, Фрэнк ҳам бошида “нимчорак” саналиб, “Тай” компаниясининг биржадаги мухтор вакили жаноб Артур Райверс ихтиёрига топширилганди.

Райверс ўттиз беш ёшлардаги жуда бақувват одам бўлиб, келишган, барваста, соқоллари доим тоза олинган, юзлари қатъий ифодали, калта қора мўйлови ва ингичка қора қошлари ўзига ярашиб турарди. Сочларининг ўртасидан текис фарқ очилган, ияги билинар-билинмас иккига ажралганди. Райверснинг товуши юмшоқ, ҳаракатлари босиқ, доим ва ҳамма ерда бир хил сипо эди. Каупервуд аввалига нега шундай тажрибали ишбилармон жаноб Тайнинг қўлида ишлашига тушунмай юрди, бироқ кейинчалик у Райверснинг бу ишда иштирокчи эканини англади. Тай ташкилотчи эди, у мижозларни идорасида қабул қиларди, Райверс эса биржада фирманинг вакили бўлиб, ташқи алоқаларни олиб борарди. Фрэнк тез орада акциялар нега гоҳ кўтарилади ва гоҳ тушади – тушунишга ҳаракат қилишнинг фойдаси йўқлигини англади. Тайнинг тушунтиришича, бу албатта қандайдир умумий сабабларга кўра рўй беради, бироқ уларни ҳисобга олишнинг ҳеч иложи йўқ.

– Бу бирор банкнинг синиши бўладими ёки шунчаки фалончининг фалончиси нимадир бўлибди, деган ғийбат гапми, истаган бир сабаб биржада шов-шув ва ваҳима кўтариши мумкин, – ўзига хос талаффуз билан дерди Тай. – Каупервуд, биржа бутунлай ўзгача бир дунё. Дунёда ҳеч ким сизга буни тушунтириб бера олмайди. Мен қанчалаб акционерлик жамиятлари ўз-ўзидан учиб кетганини кўрганман, ҳатто энг кучли биржа аъзоси ҳам бунинг сабаби нима эканини тушунтириб бера олмайди. Яна акциялар ҳеч қандай сабабсиз осмонга кўтарилиб кетганини ҳам кўрганман. Эҳ, бу биржа ғийбатлари! Шайтоннинг ўзи ҳам бундай ишларни қила олмайди. Одатда акциялар тушиб кетса, демак, кимдир уларни биржага ташлаяпти ёки бозорда ҳамма тушкун кайфиятда. Агар акциялар юқориласа, демак, вазият яхши ёки кимдир уларни сотиб оляпти. Бу – факт. Бундан ташқари… Майли, Райверс ҳозирча сизни бор ички сирлар билан таништираверсин. Фақат бир нарсадан огоҳлантириб қўйишим керак: мени ҳеч қачон қарзга ботира кўрманг. Бу – ишончли одамим қилиши мумкин бўлган энг катта гуноҳ!

Бу гапларни айта туриб Тай мулойимлик билан, лекин маъноли жилмайиб қўйди. Каупервуд тушунди, бироқ… Тай айтган гаплар унинг билганларига ҳеч нарса қўшмаганди.

Бу алдамчи дунё унга ёқаётган, унинг табиатига мос эди. Ҳамма ёқда темир йўл ва кўнка линиясининг қурилиши тўғрисидаги катта режалар, янги ерларни ўзлаштириш, ҳукуматнинг божхона тарифларини қайта кўриб чиқиши, Франция ва Туркия ўртасидаги уруш, Россия ва Ирландиядаги очлик ва ҳоказолар ҳақида гаплар юрарди. Биринчи трансатлантик кабель ҳали ўтказилмаганди, чет эл хабарлари секин етиб келарди. Шунга қарамай, биржа аренасида Сайрус Филд, Уильям Вандербильдт ёки Ф. Дрексель каби энг йирик сармоядорлар фаолият кўрсатаётганди. Улар мўъжизалар яратишаётганди. Ва уларнинг бу фаолиятлари, тарқалган ҳар хил гапларга кўра, биржа ҳаётида катта роль ўйнаётганди.

Фрэнк биржадаги иш техникасини жуда тез ўзлаштириб олаётганди. У курс ошиши умидида акция сотиб олганларни “буқа” деб аташларини, агар шу маклер маълум бир қимматли қоғозларнинг жуда катта партиясини сотиб олган бўлса, у ҳақда “ҳаддан ортиқ кўп юк ортиб олибди” дейишларини билиб олди. Ўша маклер сотишни бошласа, бу ўз фойдасини “сотяпти” деган маънони англатарди, агар унинг “маржа”си тугаб қолган бўлса у “куйиб қолган” бўлади. Қўлида нақд бўлмай туриб, нархи пасайишига ва шунда уларни арзонга сотиб олиб, ўзининг олдинги битимларини ёпишга умид қилиб акцияларини сотган биржачи “айиқ” деб аталарди. Қўлида бўлмаган қоғозларни сотгани учун у “бўш” ҳисобланарди; агар у мижозни қониқтириш ва чўнтагига фойдани солиш ёки кўзда тутилмаган курс ошишидан кўрадиган зарардан қочиш учун акция сотиб олса, уни биржа тилида “ўраниб оляпти” деб аташарди. Агар у одам буюртмаларни бажариш учун олган одамларига қайтариш мақсадида акция топа олмаса, у ҳақда “бурчакка тиқиб қўйилган” деб гапиришарди. У ҳолда бу одам ўз қарзларини ўзи ва бошқа “бўш” маклерлар сотган қоғозлари баҳосида тўлаши керак бўларди.

Аввалига ёш маклерларнинг сирли кўринишлари ва ўзларини ҳамма нарсани биладигандек тутишлари Фрэнкка қизиқ туюлди. Улар шунчалик самимий ва айни пайтда ўта шубҳали эдилар. Тажрибалироқ ҳамкасблари эса қоидага кўра, ичидан пишган бўларди. Улар ўзларини бепарводек тутишса-да, бироқ йиртқич ҳайвон каби ўлжа қидириб юришарди. Бир сония ва имконият қўлдан кетиб қолади: бошқа одам бундан фойдаланади. Уларнинг ҳар бири блокнотини қўлидан қўймасди. Ҳар бирининг кўз қисиб қўйиш услуби, ўзига хос туриш ёки “Яхши. Мен оламан” деган маънони билдирувчи имлаши бор эди. Баъзида улар ҳатто ўз олди-сотдиларини тасдиқламайдиганга ҳам ўхшаб туюларди – ахир бир-бирларини жуда-жуда яхши билишади. Бироқ шундай туюларди, холос. Агар биржада жонланиш бўлиб қолса, у ерда биржа секин ишлаётган кундагидан кўра кўпроқ биржачи ва уларнинг агентлари бўларди. Эрталаб соат ўнда бонг овози операциялар бошланганини билдирар ва агар бир ёки бир нечта компания акцияларининг кўтарилиши ёки пасайиши кутилаётган бўлса, ажойиб манзарани кузатиш мумкин эди. Элликтача, балки юзтача одам таклиф қилинаётган ёки талаб қилинаётган қоғозлардан фойда чиқариш учун баравар бақирар, қўлларини силкитар, у ёқдан-бу ёққа худди қутургандек югурарди.

– “П” ва “У”нинг беш юзтасига саккиздан беш бераман! – қичқирарди маклерлар – Райверс, Каупервуд ёки бошқа яна кимлардир.

– Беш юзтаси учун чоракдан! – жавобан қичқирарди кейинчалик керакли акцияларни сотиб олиш ва олинган буюртмани бажариб, яна фарқида бирор нарса ишлаб қолиш умидида шу нархда ёки пасайишга кетаётган баҳода сотишга кўрсатма олган гумашта.

Агар биржада шу нархдаги акциялар кўп бўлса, у ҳолда мижоз, масалан Райверс, ўзининг “саккиздан бешида” туриб олаверади. Бироқ уни қизиқтирган қоғозларга талаб ўсаётганини сезиб, у “тўртдан уч” тўлайди. Агар профессионал биржачилар Райверснинг у ёки бу акцияларнинг йирик партиясига буюртма олганидан гумонсираб қолса, кейин уларнинг устига қўйиб сотиш учун олдинга югуриб, акцияларни Райверсдан олдин ҳеч бўлмаганда “тўртдан учига” сотиб олишга ҳаракат қилишарди. Бу профессионаллар, албатта, жуда кучли психологлар бўлишарди. Уларнинг муваффақиятлари Тайга ўхшаган бирорта йирик ишбилармоннинг вакили бўлган маклер бозорга таъсир қиладиган ва ўз савдосини пишитгунча уларга ишларини тугатишга имкон берадиган даражада катта буюртмаси бор-йўқлигини топа олиш қобилиятларига боғлиқ эди. Улар рақибининг панжасидаги ўлжани тортиб оладиган дақиқани пойлаётган қирғийга ўхшардилар.

Тўрт, беш, ўн, ўн беш, йигирма, ўттиз, қирқ, элликта одам, баъзида эса бутун бир оломон у ёки бу қоғозни сотиб ёки сотиб ола туриб, уларнинг нархи ошишидан фойдаланиб қолмоқчи бўларди. Бунақа вазиятда шовқин кўтарилиб кетарди. Алоҳида бир гуруҳлар бошқа қимматбаҳо қоғозларнинг олди-сотдиси билан шуғулланишда давом этар, бироқ жуда кўпчилик қулай вазиятни қўл дан чиқармаслик учун ҳамма ишини ташларди. Ҳамма нарсани биттада қўлга киритиб, курснинг кўтарилиши ёки тушишини ўз фойдаларига ўгирмоқчи бўлган ёшроқ маклер ва клерклар ҳаяжонланганча бармоқлари билан шартли рақамларни кўрсатишиб, имо-ишоралар қилишар ва у ёқдан-бу ёққа югуришарди. Бировларнинг елкалари устидан, бировларнинг қўллари остидан буришиб кетган башаралар кўриниб қоларди. Ҳамма билибми-билмайми, ғалати қийшаярди. Бирортаси фойда ваъда қилаётган нархда қоғозларни сотиш ёки сотиб олиш истагини билдириши билан одамлар орасида қолиб кетарди.

Аввалига буларнинг ҳаммаси, тўғрироғи, ташқаридан қараганда, ёш Каупервудга жуда қизиқ туюлаётганди, чунки у оломонни, жонланишни яхши кўрарди. Бироқ тез орада унинг ўзи иштирок этаётган манзара ва фаолиятнинг Фрэнк учун жозибаси йўқолди ва у бўлаётган барча ишларнинг моҳиятини тушунишга ҳаракат қила бошлади. Акцияларни сотиш ва сотиб олиш нозик иш, деярли руҳий бир кўтаринкилик эди. Шубҳалана билиш, мақсадга интилиш, ҳис қила билиш – муваффақиятга эришиш учун керак бўлган хислатлар эди.

Сал вақт ўтгандан сўнг Фрэнк бу ишда ким энг кўп пул қилади, деган саволга жавоб қидира бошлади. Маклерларми? Ҳечам-да! Тўғри, уларнинг баъзилари ёмон ишламасди, бироқ уларнинг барчаси – Фрэнк тез орада буни тушуниб етди, худди оч бўронқуш ёки балиқчи қушлардек эҳтиёткорликни унутганча балиқ кетидан кузатиб, очкўзлик билан шамол эсган томондан ёпириларди. Уларнинг орқасида бошқалар – ўлгудек ҳийлагар ва уддабурон одамлар, фаолиятлари ва бойликлари шу акцияларда мужассамлашган йирик капиталистлар турарди. Темир йўлларни режалаштириб, бинолар қураётган, конлар қазиётган, тижорат корхоналари ва баҳайбат фабрикаларни яратаётганлар шу кимсалар эди. Тўғри, биржа операциялари учун улар маклерлар хизматига мурожаат қилишарди, бироқ ҳамма нарса – сотиб олиш ҳам, сотиш ҳам фақат иккинчи даражали ишлар бўлиши мумкин ва шундай ҳам эди, асосий нарсалар конлар, тегирмонлар ва шу кабилар эди. Нақд бойликка тезроқ эга бўлиш мақсадида ёки маблағини тикиш учунгина қилинган, оддий харид бўлмаган нарсаларнинг бари қимор ўйини бўлиб, бу билан шуғулланадиганлар – ўйинчилар эди. Унинг ўзи, Фрэнк ҳам бор-йўғи бир ўйинчининг гумаштаси. Йигит ҳозирча бу нарсага куйинмаётганди, бироқ энди бошқа топишмоқ қолмаган, у ўзининг кимлигини яхши тушунарди. “Уотермен энд Компани”да ишлаган пайтидаги каби у ҳозир ҳам касбдошларини хаёлан гуруҳларга бўларди: уларнинг бирлари иродасиз, бошқалари тентак, учинчилари ақлли, тўртинчилари эса қўпол, бироқ ҳаммалари бирга – майда одамлар, чунки улар гумаштагина эдилар: бировларнинг, қиморбозларнинг қўлида қурол эдилар, холос. Ҳақиқий одам ҳеч қачон бировнинг қўлида на гумашта, на бировнинг иродасини мутелик билан бажарувчи, на биров учун ёки ўзи учун ўйинга кирадиган қиморбоз бўлади. Йўқ, Фрэнк бу турдаги одамларни ишга солиши керак. Ҳақиқий инсон – сармоядор – бошқа бировнинг қўлида қурол бўлиши мумкин эмас. Унинг ўзи шундан фойдаланади. У яратади. У бошчилик қилади.

Бу нарсани Каупервуд ўн тўққиз ёки йигирма ёшларида аниқ, мукаммал тушуниб етган, бироқ у пайтда ўз билимларидан амалий хулоса чиқаришга ҳали тайёр эмасди. Бироқ шунга қарамай, у бир нарсага аниқ ишонарди: ҳали унинг даври келади!

7

Қанчалик беандишалик бўлмасин, Фрэнкнинг жаноб Сэмплнинг хотинига телбаларча қизиқиши кун сайин ортиб борарди. Бир куни улар Фрэнкни меҳмонга таклиф қилди, йигитча бажонидил рози бўлди. Сэмплларнинг уйи Каупервудларга яқин жойда, Фронт стритда, ҳозирги 956-кўчада жойлашганди. Ёз фаслида ҳовли яшил рангга бурканарди. Жануб томондаги кичкина айвончадан дарё томонда ажойиб манзара намоён бўларди; ҳамма эшик ва деразаларнинг юқори қисми ярим доира шаклида ишланган, майда шишалардан безак берилганди. Бироқ уйнинг ички жиҳози Фрэнк кўришни хоҳлаган даражада эмас, мебеллар янги ва қимматбаҳо бўлса-да, нафислик йўқ эди. Девордаги расмлар ҳам оддий, кўпники қатори. Китоблар тўғрисида-ку, гапиришнинг ҳам ҳожати йўқ – Инжил, бир-иккита урф бўлган роман, бир нечта нуфузли бадиий тўпламлар ва Сэмплларга мерос бўлиб қолган эски китоблар уюми. Бироқ чиннилар ажойиб: қимматбаҳо, нафис суратлар билан безатилган. Хоналардаги гилам ва гулқоғозлар жуда ёрқин рангда эди. Бироқ уй бекаси Лилианнинг ўзи ажойиб аёл: у қандай ҳолатда бўлмасин, сирли яратиқлигича қолаверарди.

Эр-хотин бефарзанд бўлиб, бунда миссис Сэмплнинг айби йўқ эди – у болали бўлишни жуда ҳам хоҳларди. Болалигида уйларига кириб турадиган қўни-қўшниларни ҳисобга олмаганда, одамлар билан кам мулоқот қилганди. Лилианнинг икки акаси ва битта опаси бўлиб, улар Филадельфияда яшар, ҳаммаси оилали эдилар.

Синглисидан уларнинг кўнгли тўқ, Лилианни жуда яхши одамга турмушга чиққан деб ҳисоблашарди.

Аёл жаноб Сэмплни бир пайтлар телбаларча севган деб бўлмайди. У ўз хоҳиши билан турмушга чиққан бўлсада, эри жаноб Сэмпл ҳар қандай аёлни ўзига жалб қила оладиган эркаклар тоифасига кирмасди. У тажрибали, ўз услубига эга ва ўта батартиб одам эди. У эгалик қиладиган пойабзал магазини ёруғ ва жуда тоза бўлиб, урф бўлган молларнинг катта ассортименти мавжудлиги билан бошқалардан ажралиб туради. Жаноб Сэмпл гапиришни яхши кўрар, фақат пойабзал ишлаб чиқариш, янги пошналар ва бичимлар ҳақида узоқ гапириши мумкин эди. Ўша пайтларда тайёр, қисман машинада тикилган оёқ кийимлари аста-секин бозорга кириб келаётганди. Жаноб Сэмплда доим бундай оёқ кийимларнинг захираси сақланар, бироқ у ўлчам бўйича буюртмага маҳсулот тикадиган косибларнинг ишларидан ҳам воз кечмаганди.

Миссис Сэмпл баъзида бироз ўқишни ёқтирар, кўп вақтини хаёл суриб ўтириш билан ўтказса-да, бироқ бу унинг чуқур мулоҳазали эканидан дарак бермасди. Шунга қарамай, у ажойиб, ўзига хос тарзда гўзал бўлиб, шу туришида антиқа ҳайкал ёки юнон хорининг иштирокчисига ўхшаб кетарди. Шубҳасизки, у ёш Каупервудга худди шундай кўринарди, чунки йигит бошиданоқ ундан кўзини узолмай қолганди. Миссис Сэмпл унинг ҳайратли назарини ҳис қилиб турар, бироқ бунга жуда ҳам эътибор бермаётганди. Урф-одатларни ҳурмат қилишга ўрганган ва тақдири бир умрга эри билан боғланганига амин бўлган аёл тинчгина, ташвишсиз ҳаётдан завқ олиб яшарди. Фрэнк уларникига кела бошлаганида у аввалига йигит билан нима ҳақида гаплашишни ҳам билмасди. Меҳмонни хушмуомалалик билан кутиб олар, бироқ суҳбатлашиш вазифаси эрининг гарданида эди. Каупервуд миссис Сэмплнинг юз ифодасини кузатиб, дам ўтмай унга қарар, аёл сал зийракроқ бўлганида, бу қарашнинг маъноси нималигини дарров тушунган бўларди. Бахтига, у зийрак эмасди. Жаноб Сэмпл меҳмон билан хушмуомала оҳангда гаплашар, чунки биринчидан, ёш Каупервуд молиявий томондан аҳамиятли шахс бўлиб, мулойим ва илтифотли эди, иккинчидан, жаноб Сэмпл бойлигини кўпайтиришни хоҳлар ва Фрэнк эса бу соҳадаги муваффақият тимсоли эди.

Куз кунларидан бирида кечқурун улар учовлари айвончада ўтириб, ҳар хил майда-чуйдалар – қора танлилар масаласи, кўнка ҳақида, яқиндагина тарқалган молиявий ваҳима (бу 1857 йилда бўлган эди) ва Ғарбнинг тезлик билан ривожланиши ҳақида суҳбатлашиб ўтирарди. Жаноб Сэмпл фонд биржаси ҳақида аниқроқ билгиси келаётган, Фрэнк эса, аслида бу уни умуман қизиқтирмаса-да, ундан пойабзалчилик ишлари ҳақида сўрарди. Бутун шу вақт давомида йигит миссис Сэмплни зимдан кузатиб ўтирди. Унинг ўзини тутиши қандай майин, қандай назокатли деб ўйларди йигит. Аёл дастурхонга печенье ва чой келтирди. Бироз вақт ўтиб эса ҳаммалари чивиндан қочиб, ичкарига киришди. Сэмпл хоним секин бориб рояль олдига ўтирди. Соат ўнда эса Фрэнк улар билан хайрлашди.

Шу воқеадан сўнг ёш Каупервуд ярим, бир йилгача ўзига янги оёқ кийимни жаноб Сэмплдан сотиб олиб юрди, баъзида эса шунчаки бир-икки оғиз гаплашиш учун унинг Честнат стритдаги магазинига борарди. Жаноб Сэмпл бир куни ундан Бешинчи ва Олтинчи кўчалардаги шаҳардан рухсат олган – биржада катта шов-шув кўтарган воқеа – кўнка линиясининг акцияларини сотиб олса, қандай бўлишини сўради. Каупервуд унга барча хулосасини айтиб берди. Бу иш, албатта, фойда келтиради. Унинг ўзи беш доллардан юзта акция сотиб олди ва шунинг учун жаноб Сэмплга ҳам шуни маслаҳат берди. Аслида Фрэнк учун бу одамнинг аҳамияти йўқ эди, бироқ жуда кам кўраётган бўлса-да, у ҳали ҳам миссис Сэмплни ёқтирарди.

Тахминан бир йилдан сўнг жаноб Сэмпл тўсатдан вафот этиб қолди. Бу бошқа ҳодисалар орасида арзимаган, бевақт, тасодифий ўлим, бироқ яқинлар учун ғамгин воқеа, катта йўқотиш эди. Кеч кузда у арзимаган нарса – оёғидан зах ўтиб ёки пальтосиз совуқ ҳавога чиқиб кетганида урадиган совуқдан шамоллаб қолди. Шунга қарамай, миссис Сэмплнинг гапига қулоқ ҳам солмай, дўконига борган. Вазмин одам бўлишига қарамай, у ўз ҳолича ўжар ҳам эди, ишини жон-дилидан яхши кўрарди. У ўзини яқин келажакда эллик минг доллари бор одамдек тасаввур қилаётган эди. Ва кутилмаганда шамоллаш ўпкасига ўтиб кетиб, тўққиз кун ётди ва пневмониядан вафот этди. Унинг пойабзал дўконини бир неча кунга ёпиб қўйишди, уйи таъзия изҳор қилгани келганлар ва черков хизмати ходимлари билан тўлди. Сўнгра эр-хотин Сэмпллар мурид бўлган Кэллоухилл черковида дуо ўқилиб, марҳумни кўмиб келишди.

Миссис Сэмпл эрининг ўлимига аччиқ-аччиқ кўзёш тўкди. Яқингинадан кўргани – ўлим уни даҳшатга солганди, у анча вақтгача ўзига кела олмай юрди. Унинг катта акаси Дэвид Уиггин вақтинча синглисининг ишларини ўз қўлига олди. Марҳум ҳеч қандай васиятнома қолдирмаганди. Бироқ мерос тўғрисидаги масала ҳал бўлгач, миссис Сэмпл ўн саккиз минг доллардан кўпроқ пул олди, чунки унинг бор мол-мулкка эгалик қилиш ҳуқуқига ҳеч ким қарши чиқмади. Миссис Сэмпл ўша Фронт стритдаги уйида яшашда давом этиб, гўзал бева деган ном олди.