скачать книгу бесплатно
– Əyləşin! – dedi. – Mən sizinlə söhbət etmək istəyirəm. Cenni yanındakı stulda əyləşdi. Senator yüngülcə öskürdükdən sonra davam etdi:
– Bacınızın xəstəliyi nədir?
– O, qızılca tutmuşdur, – deyə Cenni izah etdi. – Bir vaxt biz hətta fikirləşirdik ki, o daha sağalmayacaqdır.
Senator qızı dinləyərək diqqətlə onun üzünə baxırdı, bu üz ona çox təsirli görünürdü. Cenni necə yoxsul geyinmişdir, onun yüksək mövqeyinə necə heyrət edir. Senatorun qəlbində ətrafındakı sərvət və dəbdəbədən doğan utancaqlıq baş qaldırdı. Əlbəttə, tale onu çox yüksəklərə qaldırmışdır!
O, mülayimliklə dedi:
– Mən şadam ki, o yaxşıdır. Atanızın neçə yaşı vardır?
– Əlli yeddi.
– Onun səhhəti düzəlir?
– Bəli, ser, o indi yataqdan qalxır, ancaq hələ evdən çıxmır.
– Deyəsən, sizin ananız deyirdi ki, o, şüşəüfürəndir.
– Bəli, ser.
Brender yaxşı bilirdi ki, yerli şüşə sənayesi böhran keçirir. Bu, son siyasi kampaniyanın nəticələrindən biri idi. Görünür, Herhardtların vəziyyəti, doğrudan da, çox ağırdır.
– Sizin kiçik bacı-qardaşlarınız hamısı məktəbə gedir?
– Bəli, ser, – deyə Cenni tutula-tutula cavab verdi. O, qardaşlarından birisinin ayaqqabısı yırtılıb-dağıldığı üçün məktəbi buraxdığını etiraf etməyə utanırdı. Yalan danışmağa məcbur olması isə ona əzab verirdi.
Senator bir dəqiqəliyə fikrə getdi. Sonra qızı saxlamaq üçün artıq bəhanə olmadığını düşünərək qalxdı və qıza yanaşdı. Cibindən bir neçə kağız pul çıxardıb birini Cenniyə uzatdı.
– Alın, – dedi. – Ananıza deyin ki, bu pulu istədiyi kimi xərcləsin.
Cenni özünü itirmiş halda pulu götürdü. Pulun nə qədər olduğuna baxmaq onun ağlına belə gəlmədi. O bu qədər şan-şöhrətli adamın yanında, onun gözəl otağında başını itirmişdi, nə edəcəyini pis başa düşürdü.
– Sağ olun, siz paltarlar üçün hansı gün gəlməyi təyin edərsinizmi?
– Bəli, bəli, – deyə senator cavab verdi. – Bazar ertəsi günləri gəlin. Bazar ertəsi, axşam.
Cenni çıxdı, Brender fikirli-fikirli qapını bağladı. Onun bu adamlara marağı heç də adi maraq deyildi. Şübhəsiz, yoxsulluğun gözəlliklə birləşməsinə laqeyd qalmaq çətindir. O, kresloda oturdu, Cenninin gəlməsindən doğmuş xoş xəyallara daldı. Nə üçün bu ailəyə kömək etməsin?
– Onların harada yaşadığını öyrənmək lazımdır, – deyə, nəhayət, o qət etdi.
Cenni sonrakı həftələrdə müntəzəm olaraq paltar aparmağa gəlirdi. Senator Brender qızla get-gedə daha artıq maraqlandı və onun yanında olarkən qıza hakim kəsilən utancaqlığı və bacarıqsızlığı çox keçmə-dən aradan qaldırdı. Onun qızı sadəcə öz adı ilə çağırması buna çox kömək etdi. Bu, Cenninin üçüncü gəlişindən başladı, sonra isə, demək olar ki, özü də bilmədən onu getdikcə tez-tez çağırdı.
Onun qıza münasibətinin atalıq xarakteri daşıdığını demək çətindir. Adamlara belə bir münasibət onun xasiyyətinə az xas olan şey idi. Bu qızla söhbət edərkən o özünü nədənsə xüsusilə gənc hiss edir və tez-tez özündən soruşurdu ki, məgər qız onda hələ nə qədər təravət olduğunu görmür və qiymətləndirmir?
Bu adamı əhatə edən zənginlik, dəbdəbə və – qız hələ dərk etməsə də – Brenderin özü onu əsir etmişdi. Cenni heç vaxt bu cür cazibəli adam görməmişdi. Bu adama mənsub olan hər şey gözəl idi, onun hər bir hərəkəti nəcib, əhəmiyyətli, hörmətə layiqdir. Bəlkə də öz alman ata-babalarından bir irs olaraq Cenni bu keyfiyyətləri başa düşmək və qiymətləndirmək qabiliyyəti əldə etmişdi. Məhz bu adamın yaşadığı kimi yaşamaq lazımdır. Onun alicənablığı Cenninin xüsusilə xoşuna gəlirdi.
Senatora valeh olmaq Cenniyə qismən, hissinin səsi həmişə mühakiməsinin səsindən gur olan, anasından keçmişdi. Cenni missis Herhardta on dollar verəndə o sevincindən özünü itirdi.
– Mən ancaq küçədə bu pulun nə qədər olduğunu gördüm. O dedi ki, bu pulları sənə verim. Missis Herhardt pulu götürdü, onu vəcdlə əlində saxlayaraq senatoru, onun yaraşıqlı qamətini, lütfkar rəftarını aydıncasına təsəvvürünə gətirdi.
– Bu nə cür adamdır! – deyə o dilləndi. – Onun necə xeyirxah ürəyi vardır!
Missis Herhardt bu axşam və ertəsi gün bu çox varlı adam haqqında, onun, şübhəsiz, xeyirxah və alicənab olması haqqında danışdı. Onun paltarlarının yuyulmasına gəldikdə isə arvad onları elə səylə ovuşdururdu ki, paltarlar az qalırdı cırılsın, ancaq yenə də hiss edirdi ki, nə qədər çalışırsa çalışsın, yenə azdır. Herhardtın özü heç nə bilməməlidir. O, möhkəm qaydalara riayət edən bir adam idi. Ehtiyacın bütün ağırlığına baxmayaraq, qazanılmamış pulu almağa onu razı salmaq arvadı üçün çox çətin olardı. Buna görə missis Herhardt heç nə demədi, gözlənilməyən sərvətin nəzərə çarpmaması üçün az-az çörək və ət almağa başladı.
Anasının senatora münasibəti Cenniyə də keçdi. Hədsiz minnətdar olan Cenni onunla daha sadə, daha sərbəst danışmağa başladı. Onların arasında o qədər yaxşı münasibət əmələ gəldi ki, senator tualet stolunun üstündəki balaca şəkil çərçivəsinin Cenninin xoşuna gəldiyini görüb onu qıza bağışladı. Cenni hər dəfə onun yanına gəldikdə, o bir bəhanə ilə qızı saxlayırdı. Çox keçmədən senator başa düşdü ki, duyduğu ehtiyac bu gənc, mehriban qızı qəlbinin dərinliyinə qədər təhqir edir, o öz yoxsulluğundan utanır. Bu həqiqətən onu həyəcanlandırırdı, qızın miskin paltarına və köhnəlmiş ayaqqabılarına baxdıqca öz-özünə belə bir sual verirdi: necə edim ki, qəlbinə toxunmadan ona yardım əli uzadım?
O dəfələrlə fikirləşmişdi ki, axşam bir bəhanə ilə onun arxasınca getsin və ailələrinin nə cür şəraitdə yaşadığını özü görsün. Ancaq necə olsa, o, Birləşmiş Ştatların senat üzvüdür, bu adamlar isə yəqin ki, şəhərin kənarında, miskin bir yerdə yaşayırlar, o bu fikri rədd etdi. Ehtiyat müvəqqəti olaraq üstün gəldi, düşünülmüş tədbir təxirə salındı.
Dekabrın əvvəllərində senator Brender üç həftəliyə Vaşinqtona qayıtdı və günlərin birində missis Herhardt və Cenni onun getdiyini bilib təəccübləndilər. O, paltar yudurtmaq üçün həftədə iki dollardan az vermirdi, bəzən beş dollar verirdi. Bəlkə də o öz səfəri ilə ailənin büdcəsinə nə qədər ziyan vurduğunu təsəvvür etmirdi. Lakin çarə yox idi. Onlar birtəhər dolanmalı idilər. İndi Herhardt özünü yaxşı hiss edirdi. İş tapmaq üçün boş-boşuna fabriklərin çoxunu dolaşdıqdan sonra, çatma və mişar tapdı, qapı-qapı gəzərək odun doğramağı təklif etməyə başladı. İş az idi, ancaq, o, hər halda qüvvəsini əsirgəmədən işləyir və həftədə iki, bəzən də üç dollar qazana bilirdi. Bu pullar, arvadının qazancı və Sebastyanın verdiyi pulla bərabər çörəyə çatırdı – yalnız çörəyə.
Milad bayramının şən vaxtı gəlib çatır və buna görə Herhardtlar üçün ehtiyac daha acı görünürdü. Almanlar Milad bayramını böyük təntənə ilə keçirməyi sevirlər. Bu günlərdə onların valideynlik hissinin bütün qüvvəsi əyani surətdə aşkara çıxır. Onlar uşaqlıq sevincini yüksək qiymətləndirir, balacaların əyləncələrdən və oyuncaqlardan doyunca həzz almalarına can atırlar. Bayramqabağı öz mişarı ilə işlərkən Herhardt bütün bunları az düşünməmişdi. Kaş balaca Veronikanı hədiyyələrlə sevindirə biləydi – axı qız uzun müddət xəstə olmuşdu. Kaş uşaqların hərəsinə bir cüt möhkəm ayaqqabı, oğlanlara isti papaq, qızlara bəzəkli kapor bağışlaya biləydi! Keçən illərin bayram günlərində onlar həmişə oyuncaq və şirniyyat alırdılar. O, qarlı bayram səhərinin gələcəyini və stolun üstündə uşaqların çox istədiyi şeylərin olmayacağını düşündükcə əzab çəkirdi.
Missis Herhardta gəlincə, onun hisslərini təsəvvür etmək təsvir etməkdən daha asandır. O bütün bunları nə qədər ağrı ilə duyurdu ki, yaxınlaşan mənhus gün haqqında əri ilə danışmağa qadir deyildi. O, bir ton kömür almaq və bədbəxt Corcun canını hər gün kömür anbarlarına ziyarətdən qurtarmaq ümidilə üç dollar qənaət edib yığa bilmişdi – indi bu pulu bayram hədiyyələrinə xərcləməyi qət etdi. Herhardt ata da yavaş-yavaş iki dollar yığmışdı ki, bayram günü ən ağır dəqiqədə onları araya çıxartsın, arvadını heç olmasa bir az sakitləşdirsin və şadlandırsın.
Lakin bayram ərəfəsi bu cüzi beş dollar çox zəif təsəlli oldu. Şəhərdə izdihamlı bayram şənliyi vardı. Ərzaq mağazaları yaşıl yarpaqlarla bəzənmişdi. Oyuncaq və qənnadı mağazaları öz gözəllikləri ilə adamın gözlərini qamaşdırırdı. Burada özünə hörmət edən Santa-Klausa nə lazım ola bilərsə, hamısı var idi. Valideynlər də, uşaqlar da vitrinlərə baxırdılar. Valideynlər öz acı ehtiyaclarını kədərlə dərk edir, uşaqlar isə bu şeylərə sahib olmaq arzularını çox çətinliklə boğaraq hədsiz heyrətlə baxırdılar.
Herhardt dəfələrlə uşaqların yanında demişdi:
– Şaxta baba bu il çox kasıbdır. O çoxlu hədiyyə gətirə bilməyəcəkdir.
Lakin uşağı, hətta ən kasıbını belə, buna inandırmaq çətindir. Ata hər dəfə görürdü ki, onun əvvəlcədən xəbərdarlıq etməsinə baxmayaraq, uşaqların gözləri eyni şən intizarla, sevincli ümidlərlə yanır.
Milad bayramı tək gününə düşürdü, bayram ərəfəsi, bazar ertəsi məktəblərdə məşğələ olmadı. Missis Herhardt otelə gedərkən Corca məsləhət gördü ki, mümkün qədər çox kömür yığsın ki, sabaha da çatsın. Corc iki kiçik bacısını da götürüb dərhal depoya getdi. Lakin kömür az idi, onlar səbətlərini tezliklə doldura bilmədilər, axşamçağı isə cüzi ehtiyat topladıqları məlum oldu.
Bu axşam missis Herhardt oteldən qayıdarkən onun ilk sualı bu oldu:
– Sən kömür üçün getmişdinmi?
– Getmişdim, – deyə Corc cavab verdi.
– Sabaha çatarmı?
– Məncə, çatar.
– Gedək baxım.
Lampanı götürüb kömür yığılmış saraya getdilər.
– Oh, ilahi! – deyə missis Herhardt qışqırdı. – Bu ki lap azdır! Bu saat get yenə gətir. Corc dodaqlarını büzərək sözləri uzada-uzada dedi:
– İşə düşdük də! Mən getmişəm, qoy indi də Bass getsin.
Bass işdən yeddiyə düz on beş dəqiqə işləmiş gəlmişdi, indi şəhərə getmək üçün yuyunub geyinirdi. Missis Herhardt:
– Yox, – dedi, – Bass bütün günü işləyibdir. Sən özün getməlisən.
– Mən getmək istəmirəm, – deyə Corc donquldandı.
– Lap yaxşı, – deyə missis Herhardt dilləndi. – Sabah yandırmağa bir şey olmasa, nə qayıracağıq?
Onlar evə qayıtdılar, lakin Corcun heysiyyətinə çox bərk toxunulmuşdu, o hələ məsələni bitmiş hesab etmirdi. O hələ kandardan böyük qardaşına qışqırdı:
– Bass, sən də get!
– Hara belə?
– Kömür gətirməyə.
– Elə bu qalmışdı, – deyə Bass cavab verdi. – Sən məni nə hesab edirsən? Corc başını inadla silkələyərək:
– Onda mən də getməyəcəyəm, – dedi. Qardaşı sərt bir ifadə ilə soruşdu:
– Sən niyə bu gün kömür yığmayıbsan? Bütün günü bekar idin. Corc:
– Yığmışam, – dedi. – Kömür çox az idi. Olmayan yerdə mən necə toplayım?
– Yəqin pis yığmısan, yaxşı çalışmaq lazım idi.
Dükandan qayıdan Cenni evə girən kimi Corcun hirsli və narazı üzünü gördü.
– Nə olub? – deyə o soruşdu.
– Bass mənimlə kömür yığmağa getmək istəmir.
– Sən gündüz gətirməmisənmi?
– Gətirmişəm, ana deyir ki, azdır. Cenni dedi:
– Mən səninlə gedirəm. Bass, sən bizimlə gedərsənmi?
– Yox, – deyə şıq geyinməyi sevən gənc etinasız cavab verdi. O, qalstukunu bağlayırdı. Ona mane olduqları üçün hirslənmişdi.
Corc dedi:
– Orada heç kömür də yoxdur. Ancaq platformadan tullamaq olar. Mən gedəndə kömürlü platforma da yox idi.
– Yəqin varmış, – deyə Bass bağırdı.
– Yox idi, – deyə Corc təkrar etdi. Cenni:
– Daha mübahisə etmə, – dedi. – Zənbili götür, gedək, yoxsa gec olar.
Böyük bacılarını çox sevən o biri uşaqlar da onunla getməyə hazırlaşdılar. Veronika səbəti, Marta və Uilyam vedrələri, Corc isə böyük paltar qoyulan zənbili götürdü. Bu zənbili o, Cenni ilə bərabər doldurmalı və ikisi gətirməli idilər. Bu zaman iş düzəltmək üçün bacısının göstərdiyi səydən mütəəssir olmuş və hələ ona qarşı qardaşlıq hissini mühafizə etmiş Bass:
– Qulaq as, Cenni, – deyə təklif etdi. – Sən balacalarla səkkizinci küçəyə get, platformanın yanında gözlə. Mən ora gedirəm. Ancaq mən ora çatanda heç biriniz özünüzü elə göstərməyin ki, məni tanıyırsınız. Elə-belə deyin: "Mister, rica edirik, bir az kömür tullayın". – Mən platformaya qalxaram, nə qədər lazımsa tullaram. Başa düşdünüzmü?
Çox razı qalmış Cenni:
– Yaxşı, – dedi.
Onlar evdən qarlı axşam dumanına çıxdılar və dəmiryoluna doğru yönəldilər. Orada, küçəni yük stansiyasının geniş köməkçi yollarının kəsdiyi yerdə bir az bundan qabaq gəlmiş kömür qatarı dayanmışdı. Uşaqlar vaqonlardan birinin kölgəsində gizləndilər. Onlar böyük qardaşlarını gözləyərkən bir neçə ən yeni yataq vaqonu olan gözəl və uzun Vaşinqton sürət qatarı gəldi. Böyük aynalı pəncərələr parlayır, onların arxasında rahat, yumşaq kreslolara quylanmış sərnişinlər görünürdülər. Qatar gurultu ilə onların yanlından keçərkən uşaqlar ixtiyarsız geri çəkildilər. Corc:
– Gör necə uzundur! – dedi.
– Belə bir qatarda konduktor olaydım! – deyə Uilyam köksünü ötürdü.
Təkcə Cenni susurdu, lakin uzaq səyahətlər haqqında, dəbdəbələr haqqında fikir onu hamıdan çox həyəcanlandırırdı. Varlı adamlar necə gözəl yaşayırlar!
Uzaqdan Sebastyan göründü, onun enerjili, cəsuranə yerişi var idi və onda olan hər bir şey öz qiymətini bilən adamı xatırladırdı. O çox inadcıl və qətiyyətli idi. Uşaqlar onun dediklərinə olduğu kimi əməl etməsəydilər, o onların yanından düz keçib gedəcək, onlara kömək etməyi heç ağlına da gətirməyəcəkdi.
Lakin Marta işə lazımi ciddiliklə yanaşdı və tapşırıldığı kimi pıçıldadı: "Mister, rica edirik bizə bir az kömür tullayasınız".
Sebastyan birdən-birə dayandı, yad adamlara baxırmış kimi onları süzüb: "Yaxşı, olar", – dedi və platformaya qalxıb qəribə zirəkliklə o qədər kömür tulladı ki, səbətlərin hamısını doldurdular, hələ artıq da qaldı. Sonra o sanki belə ləyaqətsiz adamların yanında çox dayanmaq istəmirmiş kimi tələsik dəmiryolundan keçdi və gözdən itdi.
Evə qayıdarkən bir centlmen də gördülər. Bu dəfə gördükləri başında silindr, əynində gözəl plaş olan əsil centlmen idi. Cenni dərhal onu tanıdı. O, Vaşinqtondan yeni qayıtmış və bu bayramdan ürəkaçıcı bir şey gözləməyən senator Brender idi. O, uşaqların diqqətini cəlb edən ekspreslə gəlmişdi, yüngül, balaca sakvoyajını götürüb bir qədər gəzmək arzusu ilə otelə yollanırdı. Birdən ona elə gəldi ki, Cennini görür.
– Cenni, sizsiniz? – deyə yaxşı baxmaq üçün addımlarını yavaşıtdı.
Onu daha əvvəl tanımış Cenni: "Ah, bu mister Brenderdir!" – deyə qışqırdı, səbətin dəstəsini buraxıb, balacalara tapşırdı ki, kömürü tez evə aparsınlar, özü isə əks tərəfə qaçdı.
Senator Brender onun arxasınca getdi və üç-dörd dəfə "Cenni! Cenni!" deyə çağırdı. Lakin nahaq yerə. Qıza çatmaq ümidini itirərək birdən-birə başa düşdü ki, qızı qaçmağa məcbur etmişdir, buna görə də onu utandırmamağı qət etdi və dönüb uşaqların ardınca getdi. Hər dəfə qızla görüşdüyü zaman olduğu kimi özü ilə qızın vəziyyəti arasındakı dərin uçurumu yenidən duydu. Budur, o, senatordur, bu uşaqlar isə relslər arasında kömür yığırlar. Sabahkı bayram onlara nə şənlik gətirəcəkdir? O, uşaqların halına acıyaraq, yaxşılıq etmək fikri ilə onların arxasınca gedirdi, çox keçmədən onların balaca darvazadan içəri girdiklərini və miskin bir daxmada gözdən itdiklərini gördü. Senator küçəni keçdi və üstünə qar tökülmüş ağacın seyrək kölgəsində durdu. Həyətə baxan pəncərədən sarı işıq düşürdü. Ətrafda hər şey qarla örtülmüşdü. Evdən uşaqların səsi gəlirdi, bir dəfə Brenderə elə gəldi ki, missis Herhardtı görür. Bir az sonra yan balaca qapıdan kiminsə kölgəsi ötüb keçdi. Senator bu kölgəni tanıdı. Onun ürəyi döyündü, həyəcanını boğaraq dodaqlarını dişlədi. Sonra sərt bir hərəkətlə çevrildi və uzaqlaşdı.
Şəhərin ən böyük baqqalı Menninq adlı bir tacir idi. O, Brenderin möhkəm tərəfdarı idi və özünün senatorla tanışlığı ilə çox fəxr edirdi. Bu axşam Brender onun yanına gəldi.
– Menninq, siz bu gün mənim bir tapşırığımı yerinə yetirə bilməzsinizmi? – deyə o soruşdu.
– Əlbəttə, yerinə yetirərəm, senator, əlbəttə, – deyə dükançı cavab verdi. – Siz nə vaxt qayıtmısınız? Sizi görməyimə çox şadam. Qulluğunuzda hazıram.
– Səkkiz baş ailə, – ata, ana və altı uşaq üçün bayrama lazım olan hər şey hazırlayın. Yolka, ərzaq, oyuncaq… Nə deyim, özünüz bilirsiniz.
– Əlbəttə, əlbəttə, senator.
– Xərcinə baxmayın, hamısını bol-bol göndərin. Bu saat mən sizə ünvanı verərəm. – O, yazı dəftərçəsini çıxartdı.
– Məmnuniyyətlə hamısını edərəm, – deyə Menninq sözünə davam etdi, – böyük məmnuniyyətlə. Siz həmişə alicənab olmuşsunuz.
– Yaxşı, yaxşı, Menninq, – deyə senator yalnız dövlət adamı ləyaqətini qorumaq üçün üz-gözünü turşutdu. – Hamısını tez, yubanmadan göndərin və hesabını mənə yollayın.
Sevinmiş alverçi ancaq:
– Böyük məmnuniyyətlə, – deyə bildi.
Senator küçəyə çıxdı. Qoca Herhardtları xatırlayaraq ayaqqabı və hazır paltarlar mağazasına girdi. Birdən şeylərin nə ölçüdə olduğunu bilmədiyini xatırladı. Dəyişmək hüququ ilə bəzi şeylər sifariş verdi. Sonra otelə qayıtdı.
O təkrar-təkrar düşünürdü: "Kömür toplayırlar. Mən nə qədər diqqətsiz olmuşam. Mən artıq onları unutmamalıyam".
IV FƏSİL
