Атырдьах сэргэ

Халлаан өссө да ситэ сырдыы илигэ. Ол эрээри тула өттө бүдүк-бадык соҕус да буоллар син көстөрө. Ата арыый сынньаммыт курдук айаннаан сэксэлдьийэн иһэн, хоммут ыалыттан балтараа биэрэстэ курдук тэйээт, турунан кэбиспитэ. Иччитэ муоһатын хамсатан самыытын таһыйан көрбүтэ да, баҕаналыы тэбинэн, баһын илгистэ-илгистэ турбута. Сыарҕаттан түһэн иннигэр тиийбитэ туох эрэ харааран сытара. Куйахата «дьыр» гына түспүтэ, чугаһаабакка туран ыраахтан ыҥыран көрбүтэ да, саҥа суох буолбута. Хайыай, тиийэн умса түһэ сытар киһини эргитэ тардаары гыммыта номнуо адаарыччы тоҥон хаалбыт этэ.

Сүрэҕэ айаҕар бүөлүү анньан атыгар нэһиилэ тиийбитэ. Тоҥуу хаарынан эргитэн хоммут ыалыгар төттөрү барбыта. Оҕонньор истээт:

– Оо, хайа сордоох эбитэ буолла, – диэн уһуутаан кэбиспитэ. Балачча өр дөйбүт курдук олоро түһэн баран: – Тукаам, эн куула суолунан бар. Нөҥүө алааска киирдэххинэ уҥа суолу тутуһаар. Оччоҕо дойдулуур суолгар тахсыаҕыҥ. Мин сэбиэккэ киирэн тыллаатахпына сатанар, – диэбитэ.

Хоргуйан, тоҥон суолга охтубут киһини көрөн Мэхээлэ улаханнык саллыбыта. Хараҕар адаарыччы тоҥмут, үп-үрүҥүнэн туртаччы көрбүт киһи көстөн кэлэ турара. Уһун суолу быһа дьонун-сэргэтин хоргуйууттан хайдах быыһыыр үүтү-хайаҕаһы тобула сатыы испитэ. Мантан саас улахан быстарыы буоларын көхсүнэн сэрэйэрэ. Сорох ыаллар аҥаардас үөрэ отунан эрэ хонор буолбуттара ыраатта. Тиийэн Сөдүөт, Бүөтүр оҕонньору кытары сүбэлэстэххэ сатаныыһы, кырдьаҕас дьон, баҕар, тугу эмэ тобулуохтара дии санаабыта.

Борук-сорук буолуута Улахан Эбэ арҕаа баһынааҕы үрдүк сыыры ырбыт ат сыарҕаҕа үтүрүттэрэн сиэлэн сэксэйбитэ буолан түспүтэ. Күөлгэ киирэн омоох суолунан дьиэлэрин диэки үннэрэн иһэн, эбэ киэҥ көхсүгэр тиийэн суолларын сүтэрэн кэбиспиттэрэ. Манан хаһан да, туох да сылдьыбатаҕын курдук тибэн кэбиспит этэ. Уҥуор боруорар дьиэлэр, биир-икки оһох кыыма кытыастар сирин диэки тоҥуу хаарынан мочоохтотон испиттэрэ. Ата бэйэтэ да ыран иһэр буолан, уол сыарҕаттан түһэн кэнниттэн хааман батыччахтаабыта.

Сэдэгэр арыытын соҕуруу баһынан үнүөхтэтэн истэхтэринэ эмискэ ата умса баран түспүтэ. Мэхээлэ көрдөҕүнэ хаар өрүкүс гынаатын кытары, муҥха таһаарар чардаат саҕа хап-хара уу дэбидис гына түспүтэ. Ол хара ортотугар ата, кутуруга бурал гынаат, муус анныгар барбыта. Сыарҕата сыҥааҕыттан иҥнэн таҥнары хойуостан хаалбыта.

Соһуйуу бөҕөнү соһуйан, атын муус анныттан хостуу тардан таһаарыахтыы муоһатын мэтэйэ-мэтэйэ тардыбытыгар – «пис» гынар тыас иһиллибитэ да, тиэрэ таһылла түспүтэ…

Тоҥуу хаары оймоон, ийэ-хара көлөһүнэ сарт түһэн дьиэтигэр нэһиилэ сыһыллан тиийбитэ. Тиэргэҥҥэ киирэн иһэн эргиллэ түһээт, Сөдүөт оҕонньордооххо ааспыта.

– Айыы таҥарам! – Маарыйа эмээхсин Мэхээлэ кэпсээнин истэн баран кириэстэнэн ылбыта. Сөдүөт, сэҥийэтигэр абына-табына үүммүт бытыгын имэринэ-имэринэ, балачча өр саҥата суох олорбута. Онтон:

– Өйөмҥө түстэҕэ дии, – диэбитэ уонна сорох дьыл эбэҕэ бытархан тымныыга да тоҥмот сиикэйдэр хаарынан бүрүллэн сытан хаалааччылар диэн кэпсээн соһуппута.

– Эн эрэ буолбатах. Кыс ортото атын ууга былдьаппыт дьон туһунан хаста да истибитим. Былыр оҕонньоттор итинниги эбэ ылаары ыллаҕа дииллэрэ. Үс хонон баран биирдэ хостууллара үһү. Онон эн да аккын үс хонон баран хостуур инибит.

Үһүс күнүгэр хаһыа да буолан ууга түспүт аты хостообуттара. Оһолго өлбүтүн туһунан аахталаан баран, этин холкуостаахтарга түҥэппиттэрэ. Ити түбэлтэ Мэхээлэҕэ өй укпута. Ону Сөдүөт оҕонньорго эппитигэр маҥнай саба саҥарбыта. Биир ырыган ат этэ төһө өр бараахтыай?.. Сотору дьон эмиэ хоргуйар куттала суоһаабыта. Мэхээлэ эмиэ Сөдүөккэ тиийбитэ. Сүбэлэһэн баран түүн хотоҥҥо тахсан биир сүөһүнү өлөрбүттэрэ. Сарсыҥҥытыгар аһыы оту сиэн өлбүт диэн аахталаабыттара. Этин дьоҥҥо түҥэппиттэрэ. Ол да өр барбатаҕа.

Аҕыйах хонугунан Сөдүөт Мэхээлэни дьиэтиттэн ыҥыран таһааран, мас кыска тиийэн дүлүҥҥэ олорбута.Саҥата суох кураанах хамсатын уобан олорбохтуу түһэн баран:

– Дьэ, тукаам, эмиэ ынырыктаах кураан сайын үүнэр буолла. Күн-дьыл туруга оннук. Киһи сиэмэни буорга түһэрэн туһаммата буолуо оҥоробун. Онон маннык санааҕа кэллим… Ыһыы сиэмэтин үс гыммыт биирин ордоруохха, атынын чып кистэлэҥинэн ыалларынан түҥэтиэххэ. Эн эдэриҥ бэрт… Ити дьаһалы барытын мин оҥоруом. Түбэһэр да буоллахха, буруйа миэхэ, олоруохпун олорбут киһиэхэ буолуоҕа, – диэбитэ.

Сөдүөт оҕонньор эппитин курдук дьаһаммыттара. Ыһыы сиэмэтин сороҕун маҥхааһай муостатын анныгар кистээбиттэрэ. Ону бадьыылаҕа тартаран сайын окко үлэлиир дьоннорун аһатар санаалаахтара.

Муус устар ортотун диэки уполминзаг начальнига Дмитриев диэн киһи тиийэн кэлбитэ. Онно Үрүмэччи Өрүүнэ диэн бэрт элбэх саҥалаах ыанньыксыт дьахтар эт, бурдук үллэстибиттэрин туһунан айахтатан кэбиспит этэ. Дьэ, доҕоор, силиэстийэ бөҕө буолбат дуо?! Буруйу барытын Сөдүөт оҕонньор бэйэтигэр ылыммыта. Ол үрдүнэн райком бюротугар Мэхээлэни дьүүллээн баран, дьыала тэрийэргэ диэн быһаарбыттара. Арай, итини НКВД начальнига Яковлев утарбыта. Кини: «Тарабукин эдэр киһи, киниэхэ холкуос бэрэссэдээтэлин быһыытынан бэриллибит боруонньатын устан фроҥҥа ыытыахха диэн этиилээхпин. Дойдуга эдэр дьон наадалар. Илиитигэр саа-саадах тутан дойдутун көмүскээтин.

Оттон бу дьыалаҕа тустаах буруйдаах Семенов Федот Николаевич буруйун билиммитэ. Дьыала тэриллибитэ. Мин этэрим итинэн бүтэр», – диэбитэ.

Бюро чилиэннэрэ саҥата суох сөҥөн олорбуттара. Онтон икки хас киһи НКВД начальнигын этиитэ саамай сөптөөҕүн ыйан туран, социалистическай баайы-дуолу ыскайдааччыларга кыр өстөөхтөргө курдук сыһыаннаһыахтаахпыт диэн уоттаах-төлөннөөх тыл эппиттэрэ. Мэхээлэ кинилэр этэллэрин-тыыналларын истэ-истэ иэнэ кэдэҥнииргэ, куйахата бүрүтэ тыытарга дылы гыммыта. Хараҕар Сөдүөт оҕонньор, кураанах хамсатын оборон сообурҕата-сообурҕата, бүк түһэн олороро, кинини тутан баралларыгар дьон соһуйбут, куттаммыт сирэйдэрэ, Үрүмэччи Өрүүнэ күлүгүрбүт мөссүөнэ көстөн ааһыталаабыта.

Өрүс эстиэн аҕай иннинэ сэриигэ барааччылары Дьокуускайга киллэрбиттэрэ. Манна да өр туппатахтара. Бастакы борохуотунан салгыы айаннаабыттара. Онтон аҕыйах хонукка үөрэтэ түһээт, маршевай ротаҕа холбоон тимир суолунан түүннэри-күннэри түһэрэн Ленинград таһыгар аҕалбыттара. Биир түүн саҥа кэлбиттэри балачча кэтит үрэҕи туоратан инники кирбиигэ киллэрбиттэрэ. Баара эрэ нэдиэлэ курдук сэриилэһээт, төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэрэ. Онтон төлө көтөн тахсан баран аны бэйэлэрин дьонноруттан ытыллар куттал суоһаатаҕа.

* * *

Төгүрүктээһинтэн тахсыбыт дьону бу землянкаҕа үс күн хаайан сытыарбыттара. «Ийэ дойдубун таҥнарбыппар буруйдаахпын, ону билинэбин» диэн ис хоһоонноох суруктаах кумааҕыга илии баттата сатаабыттара. Ол бэйэни ытылларга уурар бириигэбэр кэриэтэ этэ. Ол иһин бары онно илии баттыыртан кыккыраччы аккаастаммыттара.

Төрдүс күннэригэр барыларын үүрэн таһааран стройдаппыттара. Майор Распутин строй иннигэр ойон тахсан: «Табаарыстар! Биһиги – Ийэ дойдубут дьиҥнээх патриоттарабыт, таҥнарыахсыттарга түбэстибит», – диэн хаһыытаан эрдэҕинэ, били полковник тутан туран бэстилиэтинэн ыппыта. Командирдара түөһүн харбаммытынан: «Сволочь! Фашист…» – диэн хардьыгыныы-хардьыгыныы, киниэхэ иккитэ-үстэ утары хардыылаан эрдэҕинэ өссө аны атын офицердар иккитэ-үстэ ыппыттара. Распутин уҥа илиитин өлөрүөхсүттэрин диэки ууммутунан умса баран түспүтэ.

Итинник харса-хабыра суох быһыыттан уонна оһуобай отдел үлэһиттэрэ хас биирдиилэрин самнарар, хам баттыыр тутууларыттан-хабыыларыттан сүрдэрэ тостубут дьоҥҥо «таҥнарыахсыт бирикээһин толорон Ленинград оборонатын бырахпыттарын иһин штрафной ротаҕа ыытарга» диэн бирикээһи иһитиннэрбиттэрэ.

Ити күн өлбүт дьонтон уһуллубут, буулдьа, оскуолак дьөлүтэ көппүт суола чөҥөрүйэ сылдьар, ситэ да сууллубатах таҥаһы кэтэрдэн баран, икки өттүлэриттэн автоматтаах дьон арыаллаан илин диэки илпиттэрэ. Ыкса киэһэ уруккута ханнык эрэ улахан холкуос көнньүүһүнэтигэр аҕалан олохтообуттара. Манна уонча хонук устата эмиэ кинилэр курдук дьылҕаламмыт дьону мунньан икки сүүс биэс уонча байыастаах штрафной ротаны тэрийбиттэрэ. Мэхээлэ Железновтуун тутуһа сылдьан биир взводка түбэспитэ. Роталарын командира, сааһырбыт лейтенант Мэхээлэлээх Железнов биир взводка барыахтарын баҕаралларын утарбатаҕа. Ас-үөл олус кэмчи этэ. Хаппыыстанан хойуннарыллыбыт уу судураан миин, биир быһыы килиэп сыыһынан күҥҥэ иккитэ аһаталлара.

Биир күн кинилэр взводтарын түптэ түрүлүөн үрдүгэр түһэрэн, массыыналарга тиэйэн ханна эрэ илдьэ барбыттара. Балачча өр айаннаан тимир суол станциятыгар тиийэн кэлбиттэрэ. Тэйиччиттэн сааһыт харабыллардаах сылдьан вагоннартан таһаҕас сүөкээбиттэрэ. Ыксатыы, ыгыы-түүрүү кытаанаҕа этэ. Дьэс манньыат курдук, кып-кыһыл сирэйдээх капитан биир кэм:

– Быстрее! Быстрее! Как сонные мухи еле двигаетесь, – дии-дии, төттөрү-таары кэлэрэ-барара. Араас дьааһыктары, кууллары тэлиэгэлээх аттарга, массыыналарга тиэйэ-тиэйэ ыытан иһэллэрэ. Мэхээлэ хараҕар киирэн аһытар көлөһүнүн соттор да бокуойа суох сылдьан, уҥа-хаҥас өттүн көрдөҕүнэ сүүһүнэн киһи сүүрэ-хаама былаастаан үлэлии сылдьаллара.

Ити сырыттахтарына эмискэ сирена тыаһа улуйа түспүтэ. Зениткэлэр үлэлээн тибийбиттэрэ. Онтон былыт быыһыттан ньиэмэс самолеттара, киһи уйулҕатын көтүтүөх, ыйылаан-уйулаан таҥнары халаахтаһан түспүттэрэ. Өлөр өлүү дүбдүргэнэ биирдэ тоҕо тардыллыбыта. Мэхээлэ туора сүүрэн истэҕинэ, харабылга турбут саллаат сытан эрэ үрдүнэн ытыалаан бирилэппитэ. Сонно умса баран түспүтэ. Тулатыгар буомбалар эстэн, сир мэктиэтигэр өрүтэ эккирээн ылара. Үрдүгэр бытархай таас, буор курулаччы кутуллара. Өйө көтөн, хаһытыы-хаһытыы сирэйин хоту сыыллан иһэн буомба тоҕо тэппит аҥхайыгар төкүнүйбүтэ. Онтон тахсаары тарбачыЇһан иЇһэн көрбүтэ биир самолет адьас кинини эрэ туһаайбытынан ытыалаан, уотунан кытыаста-кытыаста таҥнары сурулаан иһэрэ. Онтон быыһаныахтыы тиэрэ баран түһээт, хоһооно суох хаһытыы-хаһытыы илиитинэн далбаатана, атаҕынан тэбиэлэнэ сатаабыта. Самолета кини туһугар кэлээт өрө мэтэрийэн тахсыбыта. Ол кэнниттэн аны иккис самолет таҥнары халаахтаан эрэрэ. Ыксаан эмиэ үөһэ тарбачыһан истэҕинэ ким эрэ атаҕыттан төттөрү соһон ылбыта. Ап-аһыы хабархай сыттаах сииктээх буорга төбөтүн умса баттаабыта. Онуоха, сири дьөлө хаһан киириэхтии, икки илиитинэн бокуойа суох буору тарбыы сыппыта. Төһө кэм ааспыта буолла, ким эрэ эргитэ тарпытыгар өйдөммүтэ уу-чуумпу буолбут этэ.

– Вставай! Быстро за работу, – диэн ойутан туруорбуттара. Буомбалааһын улахан иэдээни оҥорбут этэ. Онтон-мантан өһөх хара буруо халлааҥҥа харбаһан эрэрэ. Оһоҕоһо субуллан хаалбыт ат, киһи куйахата күүрүөхтүү ыйылыы-ыйылыы, тура сатаан илин атаҕынан сири табыйара. Бэрт элбэх киһи күөрэ-лаҥкы охтон сыталлара.

Мэхээлэ, төһө да ууну-уоту ортотунан аастар, бу бастакы буомбалааһыҥҥа түбэһиитэ этэ. Онон уйулҕата улаханнык хамсаабыта. Халлаантан таҥнары сатыылаан түһэр, өлөр өлүүнэн уһуурар күтүрдэртэн ханна да баран быыһаныа суох курдук этэ да, син тыыннаах хаалбыт. Бэл, дьуккуруйан да көрбөтөх этэ. Ол эрээри, уҥуоҕа-иҥиэҕэ босхо баран, салыбырас буолан хаалбыт курдуга.

Аны онно-манна өрө күүдэпчилэнэр уоту умуруоруу түбүгэр түспүттэрэ. Ити икки ардыгар халлаан хараҥаран барбыта. Уот улахана сөҕүрүйээтин кытары эмиэ таһаҕас сүөкээһинэ саҕаламмыта. Мэхээлэлээх хаһыа да буолан буомбалааһын кэмигэр түөрэ түһэн хаалбыт вагонтан кууллары массыынаҕа тиэйбиттэрэ. Ол сылдьан алдьаммыт куултан тохтубут куруппаны сиэптэригэр хааламмыттара. Сырдыга буоллар харабыл саллааттар ону барытын төттөрү сүөкэтиэхтэрэ эбитэ буолуо. Хата, түүн хойут бүтэннэр массыынаҕа олордоот төттөрү утаарбыттара.

Железнов эмиэ сиэбигэр балачча куруппаны куттубут этэ. Көнньүүһүнэлэригэр кэлэн баран, синиэл сиэҕин биэтэһин хайа тардан ылан, бобута баайан оҥорбут мөһөөччүктэригэр куппуттара ортотун чуут кыайбат буолбута. Ону кистии сылдьан биирдии ытыһы ылан уу ньамаан мииннэрин хойуннараллара. Бэйэлэрэ хааһы оҥостор кыахтара суоҕа.

Дьэ, онтон биир киэһэ барыларын стройдатан станция диэки илдьибиттэрэ. Тимир суол станциятыгар кэлэн вагоннарга олорбуттарын кэннэ түүнү быһа, кыратык тохтоон ыла-ыла айаннаан, халлаан суһуктуйуута туга да суох аһаҕас сиригэр тиийэн сүөкэммиттэрэ. Ыксал бөҕөнөн тэйиччи боруорар ойуурга таһааран хорҕоппуттара. Чугас баҕайы сэрии тыаһа ньиргийэн иһиллэрэ. Сороҕор ойуун дүҥүрүн тыаһыныы лүһүгүрүүрэ, ардыгар пулеметтар тыастара хаппыт маһы уот салыырыныы тачыгырыыра. Күнүс тото-хана аһаппыттара, сухой паек диэни биэрбиттэрэ. Аһаан бүтээттэрин кытары саа-сэп үллэрбиттэрэ. Онтон сынньалаҥ биллэрбиттэрэ.

Халлаан хараҥарыыта стройдатан сэрии тыаһа ньиргийэр сирин диэки илпиттэрэ. Балачча өр хааман, ыас хараҥаҕа харбыалаһан инники кирбиигэ тиийбиттэрэ. Халлааҥҥа сотору-сотору онтон-мантан ракеталар сандааран тахсаллара. Трассирующай буулдьалар, оһох үөлэһиттэн көтөн тахсар кыым курдук, уһаты-туора сыыйыллаллара. Тарҕаһа соҕус сииктээх окко сыппыттара. Сотору офицердар кэлэн стройдаппыттара, сынньана тахсар ротаны солбуйуохтаахтарын иһитиннэрбиттэрэ уонна траншеяларга киллэрбиттэрэ. Оннуларын булааттарын кытары 3-с рота тыылга тахсарыгар хамаанда кэлбитэ. Сотору аттыларынан бөлөх-бөлөх саллааттар кэлэн кэтэх диэки ааспыттара. Киһитэ адьас аҕыйаабыт рота быһыылааҕа. Начаас баҕайы суй гынан хаалбыттара.

Мэхээлэ Железновтуун траншея түгэҕэр кэккэлэһэ олорон наҕылыччы табахтаабыттара. Билээгэттэн тымныы ууну омурдан ыла-ыла сухой паектарын сиэбиттэрэ. Ньиэмэстэр сотору-сотору ракетанан сырдаталлара, сэрэх хоту пулеметунан ытыалыыллара. Биһиги дьоммут эмиэ хам-дьаа хардарсаллара. Халлаан сырдыыта иннилэригэр улахан куорат тайаан сытара көстүбүтэ. Билэр дьон Новгород диэбиттэрэ. Сотору взводтарын командира кэрийэ сылдьан атаакаҕа киирэргэ бэлэмнэнэргэ эппитэ. Кинилэр роталара сытар сирин туһаайыытынан, биэрэстэ аҥаарыттан ордук сиргэ оройугар абына-табына талахтардаах, уҥа өттө сыыйа намтыыр уһун соҕус үрдэл көстөрө. Онно сытар ньиэмэстэри төттөрү охсорго бирикээстээбиттэр. Мэхээлэ сэрэнэн траншея чанчыгар ыттан, томтор аннынан сааскы уу сүүрүгүрдэр кыракый хотооло кинилэртэн хадьы соҕус ааһарын көрбүтэ. Балтараа сүүсчэкэ миэтэрэни сүүрбүт киһи онно тиийиэ эбит. Остуол ньуурунуу көнө хонууга итинтэн атын хахха суоҕа. Железновун ыҥыран:

– Онно диэри сүүрэн тиийбит киһи, – диэбитигэр киһитэ атын туох да хахха суоҕун көрөн үөхсэн субуруппахтаан баран, бииргэ тутуһа сылдьыахпыт диэбитэ.

Сотору соҕус кэтэх өттүлэригэр пушкалар эстэн ньиргиспиттэрэ. Били томторго снарядтар эстэн бурҕаҥнаспыттара. Ол эрээри өр ытыалаабатахтара. Сотору соҕус, туох эрэ алдьархайы кэтэспиттии, уу чуумпу сатыылаабыта. Ол кэмҥэ роталарын командира траншеяттан ойон тахсан сыгынньах бэстилиэтинэн далбаатыы-далбаатыы:

– Ийэ дойду иһин! Сталин иһин! Атаакаҕа! Ураа! – диэн хаһыытаабыта. Онтон-мантан саллааттар ойон туран «Ураа!» хаһыытыы-хаһыытыы иннилэрин диэки сырсыбыттара. Мэхээлэ эмиэ ойон туран били хотоолугар тиийэр санаалаах иннин диэки түһүнэн кэбиспитэ. Траншеяларыттан отучча саһаан тэйиэхтэригэр диэри ньиэмэстэр ытыалаабатахтара. Сүүһүнэн киһи «Ураа!» хаһыытыыра биир кэлим «Уу-аа-аа-а!» диэн эрэ сатараан иһиллэрэ. Дьэ, онтон томтор сирэйэ уотунан күлүмнүү, автомат, пулемет тыаһынан өрө бирилии түспүтэ. Үрдүлэринэн баһаам үгүс үөрдээх чооруос чыычаах ааһарыныы буулдьа тыаһа чубугуруу түспүтэ. Мэхээлэ иннигэр, ойоҕоһугар сүүрэн иһэр дьон табыллан охтуталаабыттара. «Уу-уу-аа-а!» диэн хаһыы кэхтэрэ түһээт, атын ыһыынан-хаһыынан, ынчыгынан солбуллубута. Рота барыта ыраас хонууга хаптайарга күһэллибитэ.

Кэтэхтэригэр эмиэ пушкалар тыастара иһиллибитэ. Үрдэлгэ онон-манан буор бугуллар логлоруспуттара. Эмиэ ойон туран сырсыы буолбута. Мэхээлэ били бэлиэтии көрбүт хотоолугар тиийэрэ сүүрбэччэ ойуу хаалбытын кэннэ тулатыгар ынырыктык улуйан-кэлийэн кэлэн миинэлэр эстэн бурҕаҥнаспыттара. Өссө уончата ойоот миинэ боруоҥкатыгар ыстаммыта. Аттыгар Железнова кэлэн умса хоруйа түспүтэ. Миинэ түһэрэ сэллээтин кытары дьоно эмиэ атаакаҕа турбута. Мэхээлэлээх хотооллоругар сүүрэн тиийээт, төҥкөччү туттан баран, ону батыһа сыыйа уҥа диэки хадьы соҕус сүүрбүттэрэ. Буулдьа тыаһа үөһэнэн ыйылыыр буолбута. Онон миинэ эрэ таба түспэтэр дии саныы-саныы харса суох харбыалаһыы буолбута. Сотору үрдэл сыырынньа өттүнэн, адьас тэллэҕэр тиийбиттэрэ. Тыын ылаары умса түһэн сытан кэннин хайыспыта – Железнов тилэх баттаһа кэлэн сытар этэ. Кини кэннигэр хас да киһи көхсө үллэҥниирэ. Кинилэр хотоолу батыһа сүүрэр кэмнэригэр дьоно эмиэ хаптайбыт быһыылааҕа. Сотору сэдэх соҕус «Ураа!» хаһыы иһиллээтин кытары ньиэмэстэр ыталлара күүһүрбүтэ. Железнов Мэхээлэҕэ кэккэлэһэ түһээт:

– Гранаталарынан! – дии-дии бинтиэпкэтин быатын моонньугар иилбитэ, онтон икки илиитигэр гранаталары ылан чекатын тиистэринэн турута тарпыта. Мэхээлэ эмиэ саатын сүгээт, гранаталарын ылан эр-биир чекаларын хадьырыйталаан баран киһитин диэки хайыспыта. Железнов кинини тонолуппакка көрө сытара. Итииргээн сирэйэ кытарбыт, буор-быыл буолбут сүүһүнэн, сэҥийэтинэн көлөһүнэ араастаан тараанньыктанан түспүт, күп-күөх хараҕа тыйыһыран хаалбыт этэ. Утарыта көрсөн ылаат:

– Давай! – диэн үөгүлэһээт, ойон туран сыыры өрө сырсыбыттара. Уончата ойоот үрдэл оройуттан аллараа эриллэн түспүт траншея диэки гранаталарын утуу-субуу элиппиттэрэ. Онтон сааларын эһэ охсон ылаат, хабарҕалара хайдарынан хаһыытыы-хаһыытыы, саба сүүрэн киирбиттэрэ. Мэхээлэ траншеяҕа ыстанан киирээт, уҥа диэки күлүҥнэһэр өстөөхтөрү ытыалаан баһырҕаппыта. Онтон саатын туора илгээт, умса түһэ сытар ньиэмэс автоматын хабан ылан ытыалаан татыгыраппыта. Ботуруона бүтээтин кытары эмиэ ыһыктан кэбиһээт, атын өлүктэн автоматын сулбу тардан ылбыта. Ити курдук, хаста да автоматын уларыта-уларыта, ытыалаан тибиирдибитэ. Кинилэр кэннилэриттэн хас да киһи траншеяҕа ыстанан киирэн ньиэмэстэри кытары кэйгэллэһэн барбыттара. Сотору дьонноро тиийэн кэлэн ньиэмэстэр иккис траншеяларыгар үргүлдьү ааспыттара.

Мэхээлэ брустверга турар пулемету ылаат, кэннилэриттэн ыстаммыта, Железнов ботуруон хааламмыт лиэнтэлэрдээх тимир холбуканы харбаан ылан кэнниттэн батыспыта. Анараа траншеяҕа тиийэн куотан унньулуһан эрэр ньиэмэстэри ытыалаан тибиирдибиттэрэ. Өр-өтөр буолбатаҕа снарядтар, миинэлэр ыйылаһан кэлэн уот будулҕан ортотугар буола түспүттэрэ. Траншея түгэҕэр умса түһэн сыттахтарына сир мэктиэтигэр өрүтэ түллэҥнээн олорбута. Уот аҕырымныырын кытары аны ньиэмэстэр утары атаакаҕа турбуттара. Эмиэ ытыалаһыы өрө күүдэпчилэнэ түспүтэ. Мэхээлэ пулеметун уоһа кытарыар диэри ытыалаан, ботуруонун барытын тэбээн кэбиспитэ. Онтон аттыгар сытар автоматы ылан тибиирдибитэ.

Ол кэмҥэ Железнов пулемет ботуруона булан аҕалбыта. Ону иитэн хачыгыраспыттара. Ити курдук өстөөх хаста киирэн көрбүтүн төттөрү охсубуттарын кэннэ аны ньиэмэс самолеттара кэлэн буомбалаан лигийбиттэрэ. Эмиэ били тимир суол станциятыгар буолбут алдьархай түбүлээбитэ. Сир ийэ иэнэ мэктиэтигэр өрүтэ кэдэҥэлээн ыларга дылыта. Самолеттар барааттарын кытары уу чуумпу сатыылаабыта. Мэхээлэ саба түспүт буору тоҕо сүгэн оргууй олорбута. Кулгааҕа куп-куугунас, хараҕа ирим-дьирим буолбут этэ. Төбөтүн илгистэ-илгистэ, тарбаҕынан кулгаахтарын хастыбыта. Онтон өндөйөн көрбүтэ ньиэмэстэр эмиэ тура хааман иһэллэрэ. Пулеметун ылан ытыалаан сигийбитинэн барбыта. Аттыгар Железнов автомата тарылыыра. Аны биһиги дьоммут диэкиттэн снарядтар кэлэн ньиэмэстэр сыаптарыгар түһэн тоҕута барбыттара. Анарааҥҥылар эмиэ төттөрү чугуйбуттара. Биһиги дьоммут соторутааҕыта төлө охсон ылбыт траншеяларыттан бэрт сэдэхтик ытыалыыллара. Арааһа, тыыннаах хаалбыт киһи аҕыйаабыт быһыылааҕа.

Күн буруо, быыл быыһынан кытаран киирэн барбыта. Сотору халлаан хараҥаран кыргыһыы сэллээбитэ. Ону кытары биһиги дьоммутуттан эбии күүс кэлэн Мэхээлэлээҕи төттөрү таһаарбыттара. Маарыын сарсыарда 250 киһилээх ротаттан ахсыа эрэ буолан ордубут этилэр. Үс күн инники кирбии кэтэх өттүгэр сытыаран баран, тыылга таһааран эмиэ штрафной ротаҕа холбообуттара. Уонча хонугунан Старай Руссаттан саҕалаан Демьянскай тоҕойу босхолуур кыргыһыыларга кыттыбыттара. Ити курдук кыһыны быһа кыргыһыы үөһүгэр сылдьыбыттара. Өлбүттэри, бааһырбыттары саҥа дьонунан солбуйан иһэллэрэ.

Биирдэ саҥа кэлбиттэр ортолоругар уруккута майор чыыннаах, военторг начальнига киһи баара. Ити кэмнэргэ үгүс үрдүкү командирдар сытыы тыллаах саллааттар «ВПЖ» (военно-полевая жена) диэн ааттаабыт дьахтардаах буолаллар эбит этэ. Ол дьахталлар ардыгар атаахтаан да ылаллара ханна барыай? Онон командарм военторг начальнигар хонуутааҕы байыаннай ойоҕор үчүгэй саппыкыны тигэргэ бирикээстээбит. Ол дьахтар саҥа саппыкыланан баран дьүөгэлэригэр киһиргээбэккэ буолуо дуо. Аны военторг начальнигын штаб начальнига ыҥыран ылан бэйэтин ВПЖ-гар өссө үчүгэй саппыкыны сакаастаабыт. Оттон майорга оннук тирии суох буолан биэрбит. Ол түмүгэр сылтах булан майор эрэйдээҕи трибуналга сууттаан, бары чыынын-хаанын быһан туран штрафной ротаҕа ыыппыттар.

Кыс ортото сэттэ медсестра кыыһы аҕалбыттара. Чугуйуу буолбутугар кыргыттар эрэйдээхтэр эмиэ куоппуттар. Өлүү болдьохтоох дьилэй дууһалаах командирдаах заградотряд туһаайыытынан тахсан кэлбиттэрин тутан ылан штрафной ротаҕа ыыппыттар. Командирдара кыргыттары көрөн:

– Дьэ, буолуохтаатаҕа! Кыргыттары сэриигэ киллэрэр, өссө штрафной ротаҕа ыытар буоллахпыт үһү. Кинилэр сэриилэһиэ суохтаахтар эбээт, оҕолонуохтаахтар, – диэн баран дириҥник өрө тыынан ылбыта.

Кыргыттар тыыннаах хаалалларын туһугар тугу барытын оҥорорго сүбэлэспиттэрэ. Ол эрээри, бастакы кыргыһыыга биир кыыс миинэҕэ түбэһээхтээбитэ. Икки атаҕын дэлби тэптэрбит муҥнаах сыыллар да кыаҕа суох буолан сытара. Дьүөгэлэрэ кинини Галя диэн ааттыыллара. Командирдара Мэхээлэҕэ кинини хайаан да тыылга таһаарарга бирикээстээбитэ. Галя, Мэхээлэ сүгэн баран сорох сиргэ сыылан, ардыгар ойон туран сүүрэн истэҕинэ, сотору-сотору: «Аны миигин штрафник диэбэттэр ини», – дии иһээхтээбитэ, онтон өйүн сүтэрбитэ. Кыыс хатыҥыр баҕайы этэ, ону таһынан атаҕын быһа тэптэрэн адьас кыракый оҕо курдуга. Мэхээлэ төһө сатыырынан бааһырбыттар буруйдарын боруостаабыттарынан ааҕыллалларын туһунан быһаара сатаабыта уонна кыаммакка хараҕын уута икки иэдэһинэн халыйа испитэ. Оҕо курдук түөһүгэр көтөҕөн, кутталлаах сири ааһан истэҕинэ, Галя быстах кэмҥэ өйдөнөн кини ытыы иһэрин көрөн:

– Ытаама. Мин атаҕа суох да буолларбын тыыннаах хааллым дии. Хата, эн бэйэҥ тыыннаах хаала сатаа, – диэн сибигинэйбитэ. Онуоха киһитэ ордук тэптэн ытаабыта.

Кыргыттар бары даҕаны олус хорсун уонна күүстээх санаалаах этилэр. Кинилэр аттыларыгар куттаҕас саллааттар бааллара кими барытын абардыах курдуга. Кыргыттарга дурда-хахха буоларга анаммыт биир кус сүрэх атаакаҕа киирэн иһэн талах төрдүгэр мээнэ халлааны ытыалыы сытарын көрөн, хайдахтаах да түгэҥҥэ бэйэ бодотун туттунар командирдара уҥуох-уҥуоҕа хамсыар диэри уордайбыта. Чуут ол саллааты ытан кэбиһэ сыспыта. Сотору командирдарын туруорсуутунан кыргыттары штрафной ротаттан босхолообуттара.

Итирэн баран араас буруйу оҥорон түбэспиттэр кытта бааллара. Мэхээлэ урут арыгыны хаһан испитэ баарай, онон өлүүтүн атын дьоҥҥо биэрээччи. Железнов даҕаны итирэр гына испэтигэр сүбэлиирэ. Итирик киһи сэриигэ буолуохтааҕар, ханна баҕарар алдьархайга түбэһиэн сөп диирэ. Биһиги дьоммут арыгыга түбэстилэр да иннилэрин-кэннилэрин билбэт гына иһэллэрин ньиэмэстэр эмиэ билэллэр эбит этэ. Ол иһин чугуйалларыгар тимир суол станцияларыгар, атын да улахан суолталаах нэһилиэнньэлээх пууннарга соруйан испиирдээх цистернэлэри хаалларан бараллар эбит. Биирдэ итирэн хаалан ньиэмэстэргэ билиэн түбэһэ сыһан баран, күрээбит танкистары аҕалбыттара. Кинилэр тимир суол станциятын өмүтүннэрэн былдьаан ылар бирикээһи ылан баран, чаҕылхайдык толорбуттар. Онтон бүтүн цистернэ испиир турарын көрөн кыайыыларын сууйбуттар. Сотору соҕус ньиэмэстэр туох да утарылаһыыны көрсүбэккэ станцияны төттөрү ылбыттар. Биһиги дьоммут өлөр итирик буолан биэрбиттэр. Таанкалар бары экипажтара суох тураллар үһү.

Сааһыары миинэ эмтэркэйэ Железнов хаҥас саннын хаптаҕайыгар таппыта. Мэхээлэ ыараханнык бааһырбыт табаарыһын сүгэн санчааска илдьэн биэрбитэ. Арахсалларыгар киһитэ:

– Мин этэҥҥэ буоллахпына аны штрафнойга төннүбэппин. Эн кытаат, тыыннаах хаала сатаа, – диэн баран өлүөр илиитинэн бүк тардан иэдэһиттэн уураан ылбыта. Мэхээлэ хараҕа туманныран, күөмэйин туох эрэ бүөлүү анньан тугу да булан эппэккэ киһитин түөһүгэр илиитин ууран ылаат таһырдьаны былдьаспыта. Железнова бааһырыаҕыттан ыла улаханнык соҕотохсуйбута. Кинини кытары төгүрүктээһинтэн тахсан штрафнойга түбэспит дьонтон биир да киһи ордубатаҕа. Кыргыһыы саамай кытаанаҕар сылдьан ким өлөн, ким бааһыран туораан испиттэр. Арай, кинини эрэ буулдьа да, оскуолка да таба илигэ.

Халлаан ылааран барбыта. Сотору уу-хаар тахсыбыта. Траншеялара киһини сототунан уу чаалыйан эрэйдиир буолбута. Бу кэмҥэ сэрии арыый аҕырымнаан ыларга дылы гыммыта. Мэхээлэ саҥа кэлбит дьонтон биир сааһыра барбыт Сухов диэн киһилиин уонна эдэркээн Кузнецовтуун доҕордоспута. Сухов Сибиир олохтооҕо, холкуостаах. Пушканы соһор аттары көрүүгэ-харайыыга сылдьан, дьөһөгөй оҕолорун олус сордуур младшай лейтенаны кытта кыыһырсан баран хараҕын ылан кэбиһэн штрафной ротаҕа түбэспит. Оттон Кузнецов аан бастаан атаакаҕа киирэн иһэн, куттанан снаряд воронкатыгар күн аҥаара олорбут буруйун кыа хаанынан боруостуу кэлбит. Суховы кутурук маһын курдук батыһа сылдьар, адьас аҕа туттан кэбиспит быһыылааҕа. Мэхээлэ маҥнай кинилэри туораттан кэтээн көрө сылдьыбыта, онтон биир түүн үһүөн инники кирбииттэн өссө арыый иһирдьэ киирэн кистэлэҥ харабыллааһыҥҥа сылдьаннар чугаһаспыттара.