Yurdunu itirən adam

– Bax, bunu bilmirəm. Özündən soruş bir.

Qılıncbay susurdu. Bu gün o, istədiyini edə bilmirdi. Bizim manqa tağımın içində addımlayırdı. Buna görə də Qılıncbay istədiyi kimi hərəkət edə bilmirdi. Amma baxışlarından manqa tağımdan ayrılan kimi nə edəcəyini oxuyurduq. Qaşlarını çatıb, dodaqlarını bərk-bərk bir-birinə sıxmış, qaş-qabağısa yer süpürürdü. Tağımdan ayrılanda… Bunu hamımız yaxşı bilirdik… Amma Həsənin vecinəydimi?

– Giziriniz ətli-budlu gəncdir, sizi də çox sevir. Bizim gizirə heç bənzəmir. Bizimki çox sərtdi. Dəhşət çox…

– Biz də onu sevirik.

Artıq bu sözlərə Qılıncbay dözə bilmirdi. Üzü saralır, elə hey hirsli-hirsli ağsaqqal Huşnudun üzünə baxırdı. Söhbət bir az da uzansaydı, dava düşəcəkdi. Yanımda addımlayan Muhan asta, ancaq amiranə bir səslə dedi:

– Qocaya əl vursa, onu parça-parça edəcəyəm.

Bundan sonra Huşnudla Qılıncbayın arasına keçdi. Elə bu an arxamızda bir bağırtı eşidildi.

– Sağdan düşmən təyyarələri!

Qaçaraq meşəyə girdik. Hər şey yaddan çıxdı. Bəzilərimiz çuxurlara girmiş, bəzilərimiz dizüstə çökmüş, dayanmadan havaya atəş açırdıq. Bu, bizim üçün həm istirahət, həm də əyləncə əvəzi idi. Həmin gün silahlı təlimlər gecəyə qədər davam etdi. Meşəni “qruplaşmalar”dan təmizlədik. Göydəki günəş qərb üfüqlərini qızıla boyayan vaxtı meşədən çıxdıq. Bölük komandiri tağım komandirlərini çağırıb vəziyyəti izah etdi. (Tağımlara alman çavuşları rəhbərlik edirdi.) Meşədən çıxmağa nail olmuş bir dəstə Lejyonovaya tərəf irəliləyirdi. Tağım dərhal hərəkətə keçdi. Partizan dəstəsi Lejyonovaya çatmamış yolunu kəsməli idik. Lejyonovaya qədər tarlalar, evlər – dəstənin gizlənə biləcəyi hər yer axtarılacaqdı.

Qarşımızda alman çavuşları, tarladan qurd sürüsü kimi Lejyonovaya tərəf irəlilədik. Zəminin üstündən xoş meh əsirdi. Qılıncbay, Huşnud, Muhan və mən birgə addımlayırdıq. Ətrafın səssizliyində zəif küləyin təsirilə qızıl kimi buğda saçaqlarının yellənməsi ürəyimdəki həsrət hislərini oyadırdı. Tarlanın ortasındakı ağ divarlı, samandan hörülən, uçuq-sökük, ətrafı çəpərlə əhatələnmiş bir evə tərəf gedirdik. Həyətdə hündür ot tayası, tayanın yanında atsız, oxu dimdik dayanmış bir araba gözə çarpırdı.

Qabaqda gedən komandir dayandı. Arxasınca gələn əsgərlərə əli ilə işarə verərək dedi:

– Yerə uzan!

Hamımız bir nəfər kimi uzandıq.

Həyətdə uzun boylu, arıq bir adam gəzişirdi. Tez-tez dayanıb, əlini gözünün üstünə qoyaraq tarlasına baxırdı. Yanımdakı alman çavuşunun sürünərək komandirə tərəf getdiyini gördüm. Bu dəqiqələr müharibənin səssiz anları idi. Arabir uzaqdan tək-tük tüfəng səsləri eşidilirdi. Deyəsən, birinci tağım Lejyonovaya girmək üçün son hücumunu edirdi. İndi gizir komandanın yanında dizüstə çöküb, durbinlə qarşıdakı evə baxırdı. Biz əkinin içinə uzanmış, əmr gözləyirdik. Huşnud Muhana alçaq səslə məzəli hekayə danışırdı. Muhanın gülüşün kənardan belə eşidilirdi.

Günəş üfüqə söykənmişdi. Təpəmizin üstündəki buludlar, dərdli dünyanı qanadları altına alaraq yuxuya hazırlayırdı. Birdən evdən ağrı dolu səs eşidildi. Bir-iki dəqiqə sonra həyətdəki atsız arabanın təkərləri arasından xilas olmuş bir donuz balası, burnu yerdə, xortaya-xortaya, tez-tez qulaqbatırıcı, incə səs çıxararaq, sürətlə tüfənglərimizə tərəf qaçmağa başladı. Əsgərlər hamısı birdən qəhqəhə çəkdilər. Huşnud Muhanla məzələndi:

– Donuz sənə tərəf qaçır. Muhan, deyəsən, səni tanıdı, qohum-əqrəban deyil?

Elə bu vaxt bir tüfəng səsi gəldi. Heyvan olduğu yerdəcə dayandı. Burnu torpağa əyildi, çırpınmağa başladı. Huşnud o dəqiqə götürüldü. Növbəti güllə saçaqların arasından vıyıltıyla keçdi. Heyvan qabaq ayaqlarının üstünə yıxıldı, bayaqkı səsi son dəfə çıxartdı və yavaş-yavaş kəsildi. Bir az sonra tamamilə yerə uzandı. Huşnud hələ də ayaq üstdə idi:

– Günah deyil? Heyvanı kim öldürdü? – deyə bağırdı.

Kənardan ot-alafın içində uzananlardan biri cavab verdi:

– Niyə günah olsun axı, ağsaqqal? Haram heyvanı öldürmək nə vaxtdan günah olub?

Söhbətə başqa biri də qoşuldu.

– Yaxşı, otur yerində. Günah imiş e…

Huşnud hirsindən dillənə bilmədi. Yavaş-yavaş diz çöküb öz-özünə mızıldandı:

– O donuzu öldürənin özü donuzdur.

Biz buğdaların içində uzanıqlı vəziyyətdə gəbərmiş donuza baxarkən, sol tərəfdən komandirlə bir neçə gizir evə tərəf qaçdı. Evin qarşısında bir qadın əllərini göyə qaldırıb, hıçqıraraq ağlayırdı. Bir neçə alman, sonrasa bir neçə türküstanlı gizir də ayağa duraraq, evə tərəf qaçmağa başladılar. Evin qarşısındakı adamlar getdikcə çoxalırdı. Biz ayağa qalxıb evə baxmağa başladıq. Təkcə Huşud diz üstə idi:

– İstiqlal savaşına donuz öldürərək başladıq. Nə bərəkətli gün imiş, min bərəkət… – deyə mızıldandı.

Evin həyətindəki izdihamdan bir nəfər çıxaraq bizə tərəf gəlirdi. Muhan səsinin incə yerinə salıb qışqırdı:

– Orda nə baş verir? Donuzu dəfn edirsiniz?

– Ölən təkcə donuz deyil! Donuza atılan güllələrdən biri adamın başını deşib. Bədbəxt yerdə qan içində uzanıb.

Gözlənilmədən bədənimə titrəmə düşdü. Tez evə tərəf qaçdım. Həyətdə alman gizir əsgərləri tarlaya geri qaytarır, çavuşun yanındakı türküstanlı gizir də əlini qaldırıb, əmrlər verirdi:

– Tez olun, rədd olun! Rədd olun, dedim sizə… Heç ölü görməmisiniz?

Özümü irəli dürtüşdürdüm. Taya ilə arabanın arasında başı-gözü qan içində, ağ köynəyində irili-xırdalı qan ləkələri, uzun boylu bir adam uzanmışdı. Əsgərlər başqa ölü olub-olmadığını yoxlamaq üçün evin dar və alçaq qapısından girib-çıxırdılar. Evdə də ölü olar deyə, içəri girməyə heç cür cəsarət edə bilmirdim. Bir gizir çölə çıxdı. Ölünün başındakı adamlara yaxınlaşaraq qışqırdı:

– Haydı, igidlər, çəkilin! Çəkilin! Təki arzunuz ölü görmək olsun… Rusiyada istədiyiniz qədər görəcəksiniz!

Bir neçə əsgər, arxasıncasa bir neçə gizir evdən çıxdı. Komandir və alman gizirləri qapının qarşısında söhbət edirdilər.

Komandir həmişəki səsi ilə dedi:

– Kəndçinin günahı yoxdur… Bir səhvə qurban getdi. Bunu legion komandirinə özüm açıqlayaram.

Qan içində yerə sərilmiş kəndçiyə bir az da baxıb, aralarında söhbətləşib getdilər. Qapının qarşısında tək qaldım.

Axşam həm qəribə bir qorxu, həm də uşaq kimi maraq hissi mənə güc gəlirdi. Amma deyəsən, marağım qorxumdan qüvvətli idi. Çünki mən evə komandir və gizirlər həyətdən çıxandan sonra girdim. Özümü yarıqaranlıq bir otaqda tapdım. Sağda kiçik bir pəncərə, pəncərənin yanında divardan asılı kiçik, çatlamış bir güzgü vardı. Sol tərəfdə bir ayağı qırıq masa, onun da üstündə şüşəsi qaralmış çıraq vardı. Bütün bu kiçik və kasıb əşyaların yanında dağ kimi böyük bir dolab gözə girirdi. Çölə çıxmaq istəyəndə otağın qzülmət küncündə saçı-başı dağınıq bir qadının qaranlıqda, səssiz və hürkmüş pişik kimi oturduğunu sezdim. Qucağında iki uşaq vardı. Üçüncü uşağın başı da sinəsinə söykənmişdi. Uşaq sanki başı anasının sinəsində doğulmuşdu. Onun anasını qucaqlamağı, anasının da ondan yapışmağını görən hamı bu cür düşünərdi. Qadının qucağında yatan uşaqlardan biri məni görən kimi anasının boynuna sarılaraq, iri və mənalı gözlərini mənə zillədi. Onun baxışlarından qorxurdum. Aramızda dərin, qaranlıq bir uçurum yarandığını duyurdum. Uşağın gözləri mənə çox dərin, çox ağrılı nələrsə deyir, bütün mənliyimi silkələyirdi. Bəlkə də, müharibənin qorxu və dəhşətini ilk dəfə olaraq o uşağın gözlərindən oxuyurdum.

Çöldə şeypur çalındı. Yavaş-yavaş batan günəş də, sanki bu evdə ümid işığının sönməyini simvolizə edir, sonuncu şüalarını kiçik pəncərənin şüşəsindən uzadıb içəriyə baxırdı. Ana da, uşaqlar da, hətta küncdəki ikona da sükuta qərq olmuşdu.

Evdən çıxanda bədənim buz kimiydi. Bizim tağımlar yavaş-yavaş evdən uzaqlaşırdılar. Ürəyim artıq maraqdan yox, qorxudan tir-tir əsirdi. Həyətdəki meyit, sanki mənə baxırdı. Elə bil, mənimlə danışmaq istəyirdi. Tağımıma tərəf götürüldüm. Əkinin arasından tağımlara çatana qədər o uşağın gözləri, otağın səssiz divarları, ikonalar, arxamca məni təqib edirmiş kimi bədənim ürpəşdirirdi. Çox keçmədi ki, özümü Muhanla Huşnuda yetirdim. Huşnud susur, Muhansa hamının yerinə danışırdı. Bir anlıq üzümə baxıb dedi:

– Üzün niyə saralıb, Sadıqım?

Cavab vermədim.

– Gördün ölünü?

– Gördüm…

– Birinci dəfəydi, ölü görürdün?

– Hə…

– Elə bil bir az qorxmusan, hə?

– Bir az…

– Baxma! Ölüdən qorxursansa, ölüyə baxma! Yanındanca keçib get, üzünə baxma. Ayaqlarını görsən, eybi yoxdu. Mən ölünün təkcə ağzına baxanda qorxuram. Əlləri də bir az qorxuducu olur, amma ağzı qədər yox. Biz əsirlikdə ölülərin ağzını görməmək üçün ayaqlarından dartıb barakdan çölə çıxarırdıq. Bizim ağsaqqala bax…

O da bir az mızıldandı. Amma niyəsini bilmirəm. Görəsən, nəyə pis olmuşdu – donuza, yoxsa kəndçiyə görə?

– Bayaq kimin üçün ağlayırdın, hə, ağsaqqal?

– Cavab vermir… Yəqin ki, donuza.

Günəş gözdən itmiş, ucsuz-bucaqsız tarlaya matəm səssizliyi çökmüşdü. Buludların qaralmağa başlayan qanadları altında bütün dünya yuxuya getməyə hazırlaşırdı. Muhan hələ də danışır, aralıdakı Huşnudsa elə hey susurdu. Mən arabir başımı döndərib arxadakı, dəniz üfüqlərində batan bir gəmi kimi kiçilə-kiçilə gözdən itən evə baxırdım.

Bu da ilk günahımız! İstiqlal yolu bizi haralara aparacaqdı? Bilmirəm. Amma yenə tənha deyildim. Gizir Mustafanın, azərbaycanlının, Süleymanın kölgələrinə sığındığım günlər kimi, yanımda kölgələrində gizlənə biləcəyim adamlar vardı.

Buğda tarlasından çıxandan, Leyjonovaya girməmişdən qabaq Huşnudun yanına getdim. Tüfəngi çiynində, gözlərisə yerdəydi.

– Allahım, sən günahlarımı bağışla! – deyə dua edirdi.

Bu hadisədən düz iki həftə sonra, axşamüstü tüfənglərimizi təmizləyərkən Qılıncbay otağa girdi. Baxışları yaman dumanlı görünürdü, rəngi solğun idi. Yanımda oturdu, əvvəlcə mənim danışmağımı gözləyirmiş kimi gözlərimin içinə baxdı. Səsimi çıxartmadım. Sonra özü dilləndi:

– Sadıq bəy.

Bəy sözünü boğazına ilişmiş loxmanı udurmuşcasına çətinliklə tələffüz etdi.

– Sizə bir xəbər verməliyəm.

Birdən-birə adıma əlavə etdiyi bu “bəy” sözünə çaşıb-qalmışdım:

– İnşallah, yaxşı xəbərdir.

Bir anlıq susdu. Başını qaldırıb, üzümə baxdı.

– Pis deyil… Yaxşı xəbərdi. Bayaq qərargahdan bir katib gəlmişdi, sizi axtarırdı.

– Məni?

– Hə, sizi. Təcili legion komandiri ilə görüşməlisən.

– Legion komandir ilə?

– Hə, legion komandiri təcili gəlməyini istəyir.

Bilmirdim, bu yaxşı, yoxsa pis xəbər idi. Tüfəngimi çarpayıma qoyub qapıya tərəf getdim. Qılıncbay yanımca gedirdi. Otaqdan çıxmamış dayandı, üzümə uzun-uzadı baxdı və alçaq səslə dedi:

– Sadıq bəy. Keçdiyim təlimlərdə sizə çox əziyyət vermişəm. Məni bağışlayacaqsınızmı?

Qılıncbayın soyuq baxışlarını təpədən-dırnağa qədər süzdüm.

– Sanki bir-birimizdən ayrılacaqmışıq kimi danışırsan, cənab gizir.

– Deyəsən, elə olacaq.

– Nəsə bilirsənsə, açıq-aydın de.

– Dəqiq bilmirəm… Amma təxmin edirəm ki… Dünən komandir bundan sonra bölükləri və tağımları türküstanlı zabitlərin idarə edəcəyini deyirdi.

– Olsun da, bundan mənə nə?

– Siz rus ordusunda zabit idiniz…

Qılıncbay sözünü bitirməmiş otaqdan çıxdım.

Legion komandiri mayor Erniki ilk dəfəydi ki, görürdüm. Bədəni ləyəndə şişən xəmir kimi, dar uniformasının düymələrini qoparıb çölə daşmaq istəyirdi. Toqqasını bərk sıxdığına görə təraşlı üzü qıpqırmızı olmuşdu. Peysəri qalın idi. Yaşıl gözləri parlaq və nəmli görünürdü. Göz qapaqları qızarmışdı. Amma çirkin də demək olmazdı. Üzündəki ilk nəzərə çarpan şey – sağ qulağının dibindən düz dodağının ucuna qədər davam edən, olduqca dərin bir qılınc yarası idi. İzi açan adam qılıncı elə ustalıqla çəkmişdi ki, sanki mayorun ağzındakı qızıl dişin görünməyini istəyirmiş kimi, dodağının kənarından balaca barmağının dırnağı böyüklüyündə bir ət parçasını kəsib-atmış, qızıl dişi aşkara çıxarmışdı. Üzünün bu qüsuruna rəğmən mayor Ernik, dediyim kimi, nə çirkin, nə də göründüyündən daha pis bir insandı. Məni çoxdan tanıyırmış kimi qarşıladı. Adımı, rütbəmi bilirdi. Mənə Kamal deyə xitab edirdi, o biri adımı da bilirdi. Uzun və dar bir otaqda, qəhvə rəngli masanın üstündəki Hitlerin tunc büstünün arxasında ayaq üstə dayanaraq mənə oturmağa yer göstərdi. Oturmamışdan qabaq əl uzadıb, salamlaşdım. Üzünə diqqətlə baxdım. Bu günə qədər tanıdığım almanlara qəti bənzəmirdi. Dodaqlarının ucunda daim təbəssüm vardı. Amma buna baxmayaraq, sanki maskaya və ya bir aktyorun üzünə baxırmış kimi gözümü ondan çəkə bilmirdim. Bəzən onu kapitan Baha oxşadırdım. Əslindəsə, onun kimi deyildi. Mənə bacardığı bütün yaxşılıqları etdi. Amma mən duruşumu heç pozmadım. Mayor Ernikin bütün əsgərlər tərəfindən sevilməyi də fikirlərimin səhvliyinin sübutuna yaraya bilərdi. Bəzən cümə namazımıza gəlib meydanın kənarında bizi izləyirdi. Bir il sonra axundların arasında komandir müsəlman olacaq deyə, bir şaiyə gəzməyə başlamışdı. Amma çox keçmədi ki, bu söz-söhbət yaddan çıxdı.

İndi masanın arxasındakı kresloda oturub təbəssümlə gözlərimin içinə baxırdı. Çətinliklə Türkiyə türkcəsində dedi:

– Bir aydan çoxdur ki, əsgər kimi təlim keçirsiniz.

Türkcəsinin zəif olduğunu, bu dili qısa zamanda öyrənəcəyini, xüsusilə də, qırğız və özbək ləhcələri ilə maraqlandığını dedi.

Haqqımda heç nə soruşmurdu: Qızıl Orduda, sonra əsir düşərgəsində keçirdiyim günlərdən heç söhbət salmırdı.

Söz dildən düşmüşkən, birdən ayağa durdu, düzbucaqlı formadakı otağın o biri başına var-gəl edərək dedi:

– Kamal bəy, ordu qərargah rəisindən aldığımız əmrə görə, bütün tağım və bölükləri türküstanlı komandirlərə təhvil veririk.

Mən susurdum. Yenə eyni təbəssümlə soruşdu:

– Bu xəbər sizi bir az da olsa sevindirmədimi?

Cavab vermədim, əvəzinə başımı qaldırıb mayor Ernikin üzünə baxaraq güldüm. Bu gülüşümü mayor Ernik komandirliyi qəbul etməyim kimi başa düşdü. Onsuz da etiraz edəcək vəziyyətdə deyildim. Əsgər kimi qayalıqlarda dizlərimi qanatmaqdansa, zabit olub at üstündə gedərdim. Gizirlərin üstümə qışqırmasındansa, mən onlara təpinərdim. Tər, torpaq qoxusu içində çürümək əvəzinə, zabit uniforması geyinərdim. Nişanlarımla, ulduzlarımla parıldayardım. Onda mən əvvəlki Turan idim. Mayor Ernik papağını asılqandan götürəndə ayağa qalxdım.

– Gedə bilərəm, herr mayor?

– Yox. Bütün legionda otuz zabit tapa bildik. Siz otuz birincisiniz. Ən yaxşı alman zabitlərinin idarəçiliyində üç aylıq zabit kursu açırıq. Üç ay alman silahlarını və təlim üsullarını yaxşıca öyrənəndən sonra, tağımları və bölükləri idarə etməyə başlayacaqsınız. İndisə mənimlə gəlin, sizi kurs keçəcək dostlarınızın yanına aparım.

Papağını taxdı, otaqdan çıxdıq. Binanın pilləkənlərindən yan-yana enərək avtomobilə minəndə, ürəyim qürurla dolub-daşdı. İndi, bəlkə də, ilk dəfə olaraq, rahat, gənc və özüm olmuşdum. Avtomobildə dəmir hasarlardan keçərək şosenin sağındakı meydana girəndə, elə hey mayorun formasına baxırdım. Uniforması şux, gözəl və gözqamaşdırıcı idi. Bircə sinəsində – ürəyinin üstündəki gümüş qartalın pəncəsində tutduğu qamalı xaç əsəbimə toxunurdu. Bu, bəlkə də, qamalı xaçın mənim üçün heç bir mənası olmamasından irəli gəlirdi. Yalnız zabit olub tağımımla Rusiyanın içinə girəndən sonra alman xaçından, alman qartalından mənə nə?!

Bəs çərkəz papağı taxmayacam? Papağın üstünə ukraynalı qızlara ay-ulduz toxutmayacağam? Bircə o məmləkətin sərhədlərindən keçsəydim! Yoxsa alman qartalı vecimə də deyil.

Bəli, mən artıq əvvəlki Turan idim. Mən yenə də kişi olurdum. Bəlkə də, damarlarımdakı tatar qanı işini görməyə başlayırdı.

İki balaca kazarmanın arasında avtomobildən düşdük. Zabit kursu keçəcək dostlarımızın bir qismi qolları çırmanmış, kazarma divarına söykənərək dayanmışdılar. Onları xeyli kənardan izlədim, sonrasa yanlarına getdim.

İki gün heç bir iş görmədik. Üçüncü günün axşamı zabit kursunun başlandığı elan olundu. Açılış mərasimi çox təntənəli keçirildi. Hətta ziyafət də təşkil edilmişdi. Legionun bütün yüksək rütbəli zabitləri buradaydı. Uzun kazarmada Türküstan və Almaniya bayraqları altında nitqlər söyləndi. Türküstanın istiqlalı və Almaniyanın daim var olması şərəfinə sağlıqlar deyildi.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.