скачать книгу бесплатно
Fəlsəfə : dərs vəsaiti
Elşən Bayramzadə
Oxucuların diqqətinə çatdırılan “Fəlsəfə” dərs vəsaiti ali təhsil məktəbləri üçün nəzərdə tutulmuş standartlar əsasında hazırlanıb. Dərs vəsaitində fəlsəfə tarixinin əsas mərhələləri, varlıq, idrak kimi fundamental fəlsəfi problemlər ətraflı izah edilmişdir. Eyni zamanda insan və cəmiyyət, elm, mədəniyyət və sivilizasiya, müasir dövrün qlobal problemlərinin fəlsəfi təhlilinə geniş yer verilmişdir.
Dərs vəsaitinə daxil edilmiş materiallar tələbələrdə geniş dünyagörüşünün, həmçinin onlarda tənqidi təfəkkür tərzinin formalaşmasına kömək edəcək. Vəsait ali təhsil məktəblərinin bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulsa da, ondan müəllimlər, magistr və fəlsəfəni müstəqil şəkildə öyrənənlər də istifadə edə bilər.
Elşən Bayramzadə
Fəlsəfə. Bakalavr pilləsi üçün. Ders vesaiti
ÖN SÖZ
İctimai həyatın müxtəlif sahələrində çalışacaq gələcək mütəxəssisin dərin peşəkar hazırlığı onda vətəndaşlıq və insani keyfiyyətlərin təlim və tərbiyəsi olmadan baş tuta bilməz. İxtisasından asılı olmayaraq tələbənin fəlsəfi mədəniyyətə, fəlsəfi təfəkkürə yiyələnməsi onun dar peşə mütəxəssisindən geniş düşünə bilən yaradıcı insana doğru inkişafını təmin edə bilər.
Fəlsəfə yarandığı zamandan insan və dünya haqqında biliklər sistemində xüsusi yer tutmuşdur. Bu ilk növbədə hansısa filosofun mövqeyindən asılı olmayaraq fəlsəfi diskursun mərkəzində insan və onun ətraf gerçəkliyə münasibəti, bu dünyada insanın yeri və rolu ilə əlaqəli problemlərin dayanması ilə bağlıdır. Fəlsəfə dünyagörüşünün nəzəri əsası olaraq bütövlükdə dünya və insanın mahiyyəti haqqında ümumiləşdirilmiş biliklər sistemi hazırlayır. Eyni zamanda fəlsəfə yalnız biliklər hazırlamaqla kifayətlənməyib bu biliklərdən düzgün, səmərəli və düşünülmüş şəkildə yararlanma yolları təklif edir.
Məlum olduğu kimi, hər bir peşəkar bilik fəlsəfi düşünülmə ilə tamamlanmalıdır. Hər hansı yarpağın mövcudluğunun dar mənasını dərk etmək üçün, bütün ağac, onun kökü, gövdəsi, budaqları idrakın “süzgəcindən” keçirilməlidir. Konkret biliklər də həmçinin, öz-özlüyündə mövcud olmur, intellektual mədəniyyətin təməl prinsiplərinə əsaslanır. Deməli, xüsusi biliyin məzmununa nüfuz etmək üçün insan təfəkkürünün ümumi strukturunu anlamaq zəruridir.
Bu gün heç zaman olmadığı kimi insandan həyata, ətraf gerçəkliyə zəkalı, düşünülmüş münasibət göstərmək tələb olunur. Lakin, belə münasibət heç də anadangəlmə olmur. Dünyaya, həyata zəkalı münasibətin göstərilməsi isə fəlsəfəni mənimsəməyi, fəlsəfi mədəniyyətə yiyələnməyi zəruri edir. Yazılmış dərs vəsaiti məhz bu məqsədin gerçəkləşdirilməsinə xidmət edir.
Təqdim edilən dərs vəsaitinin əsas təyinatı tələbələrə fəlsəfi mədəniyyətin təməl prinsiplərini mənimsəməyə kömək etməkdir. Vəsait fəlsəfi təlim, cərəyan və problemlərin bütövlükdə işıqlandırılmağa iddia etmir. Lakin o, heç şübhəsiz ki, fəlsəfəni öyrənməyə başlayanlar üçün fəlsəfənin predmeti, onun əsas problemləri, fəlsəfə tarixinin əsas inkişaf mərhələləri və onun görkəmli nümayəndələrinin təlimləri, fəlsəfi metod və kateqoriyalar haqqında ilkin təsəvvürlər əldə etməyə imkan verəcək.
I FƏSİL. Fəlsəfənin predmeti və funksiyaları. Fəlsəfi biliyin strukturu
1. Fəlsəfə nədir?
Bütün mövcudluq içərisində ən təəccüblü və qəribəsi insandır. Canlı təbiətin digər vücudlarına oxşarlığı ilə yanaşı, insan həm də onlardan kəskin şəkildə fərqlənir. Bu fərqi şərtləndirən əsas amil onun zəkaya malik olmasıdır. Alimlər bizim aid olduğumuz bioloji növü “Homo sapiens” adlandırırlar, bu isə latıncadan “Ağıllı insan” deməkdir. İnsanın ikinci fərqli cəhəti elə onun zəkalı təbiətindən irəli gəlir: insan digər canlı məxluqlar kimi təkcə mövcud olmaqla kifayətlənməyib, həm də mövcud olduğu dünyanı dərk etməyə, anlamağa və özü üçün şərh etməyə çalışır.
Dünyanı anlamağa çalışan insanın öz-özünə verdiyi suallar çoxsaylı, onun maraq dairəsi isə qeyri-məhduddur. Bu suallar, onlara cavab axtarışı, həm də insanın hissləri, əhval-ruhiyyəsi və arzuları müxtəlif formalarda mövcud olur. Onlardan ən əsasları elm, din və fəlsəfədir.
İnsanın mənəvi fəaliyyətinin hər üç formasının oxşar cəhəti ondadır ki, onların hər biri bizi əhatə edən dünyanın çoxobrazlığını, insanın mahiyyətini və onun bu dünya ilə qarşılıqlı təsirini anlamağa, və yaxud, şərh etməyə çalışmaqdır. Adlarındakı fərq isə dünya və insanı müxtəlif cür şərh etmələrində, müxtəlif metodlarından istifadə etmələrində və öz qarşılarına müxtəlif məqsədlər qoymalarındadır. Elm – öz biliklərinin yüksək dəqiqliyinə can atır, hər şeyi sübut etmək və əsaslandırmağa çalışır, eksperimental metodlardan istifadə edir. Din – varlığını sübut etmək mümkün olmayan, bizim üçün görünməz və əlçatmaz ali dünyanın –fövqəldünyanın mövcudluğundan söhbət açır. Bizə görünməz və əlçatmaz olan bu fövqəldünyanın mövcudluğunu sübut etmək mümkün olmasa da, ona inanmaq mümkündür və vacibdir, çünki, yerdə baş verən bütün hadisələr birbaşa ondan asılıdır. Fəlsəfə –dinin inamla cavab verib əsaslandırmadığı, elmin isə hələ cavab verə bilmədiyi problem və sirlərlə məşğul olur(B.Rassel). Fəlsəfə dünyanın necə yaranmasını və nə olduğunu, insan kimdir və onun həyatının mənası nədir suallarını aydınlaşdırmağa çalışır. Elm yalnız var olanı öyrənir, fəlsəfə isə bu nə üçün var, ondan əlavə daha nə ola bilər və bizim fikrimizcə nə olmalıdır kimi suallara cavab axtarır.
“Fəlsəfə” termini iki yunan: “fileo” –sevmək, məhəbbət və “sophia” –müdriklik sözlərinin birləşməsindən yaranıb “müdriksevərlik” anlamını verir. İlk dəfə bu sözü qədim yunan filosofu Pifaqor(m.ö. VI əsr) işlədib. Görüşdüyü çarlardan birinin ona “Səndəmi müdriksən?” sualına: “Xeyr, mən müdriksevərəm” cavabını verib.
Fəlsəfənin nə olması, onun məqsədinin əsas qayəsinin nəyə yönəlməsi məsələsində geniş fikir plüralizmi müşahidə olunur. Ən qədim zamanlardan günlərimizə qədər müxtəlif filosoflar bu sualları müxtəlif cür cavablandırmışlar.
Pifaqora görə fəlsəfənin mənası həqiqətin axtarılmasındadır. Heraklit də bu fikri bölüşmüşdür. Platon hesab edirdi ki, fəlsəfənin məqsədi əbədi və mütləq həqiqəti dərk etməkdir. Bunu isə yalnız filosoflar bacara bilər, çünki, onlarda anadangəlmə müdriklik ruhu var. Ona görə də, filosof olmur, filosof doğulurlar. Aristotelin fikrincə, fəlsəfənin əsas məsələsi dünyanın özündə olan ən ümuminin dərk edilməsidir, onun predmetini isə varlığın ilk başlanğıcı və səbəbləri təşkil edir. Digər bir yunan filosofu Epikür isə hesab edirdi ki, fəlsəfənin vəzifəsi insanı gələcək qarşısında qorxudan və iztirablardan azad etmək, onun xoşbəxtliyə çatmaq və mənəvi sağlamlığına yardımçı olmaqdır.
Fərqli filosoflar tərəfindən fəlsəfənin vəzifələrinin müxtəlif cür qavranılmasına baxmayaraq, bütün fəlsəfi konsepsiyalar üçün ümumi olan müddəalar mövcuddur. Onları aşağıdakı kimi göstərmək olar:
1. Varlığın ən ümumi problemlərinin tədqiqi. Burada varlıq universal anlamda başa düşülür: maddi və ideal varlıq, təbiətin varlığı, cəmiyyət və insanın varlığı.
2. İdrakın ən ümumi problemlərinin tədqiqi. Dünya dərk olunan, yoxsa dərkolunmazdır; idrakın mahiyyəti və həqiqət nədir; idrakın obyekti və subyekti nədir və s.
3. Cəmiyyətin fəaliyyəti və inkişafının ən ümumi problemlərinin tədqiqi. Cəmiyyət nədir; onun inkişafına təsir göstərən, stimullaşdıran amillər hansılardır; o necə inkişaf edir və s.
4. İnsan mövcudluğunun ən ümumi və əhəmiyyətli problemlərinin tədqiqi. İnsanın mahiyyəti və onun həyatının mənası nədir; maddi və mənəvinin vəhdəti; fərd, fərdiyyət və şəxsiyyət problemləri və s.
Deməli fəlsəfəni varlıq, idrak və insanın dünyaya münasibətinin ən ümumi prinsipləri haqqında təlim kimi təyin etmək olar.
2. Fəlsəfə dünyagörüşü kimi
Dünyagörüşü –insanın ətraf dünya və orada özünün yeri haqqında ən ümumi baxışlarının məcmusudur. Hər bir fəlsəfə həm də dünyagörüşüdür. Lakin, heç də hər bir dünyagörüşü fəlsəfə deyil. Deməli, “dünyagörüşü” anlayışı “fəlsəfə” anlayışından daha genişdir.
Dünyagörüşü mürəkkəb mənəvi hadisə olub müəyyən struktura malikdir. Onun struktur elementləri: inam, ideal, məqsəd, davranış motivi, maraqlar, dəyərlər, idrak prinsipləri, əxlaqi normaları, estetik baxışlar və s. Dünyagörüşünün bütün bu elementləri məcmu halında təkcə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin yox, həm də sosial qrup, sinif, millət, bütövlükdə cəmiyyətin mənəvi siması və həyat mövqeyini müəyyənləşdirir.
Dünyagörüşü iki səviyyədə mövcud olur: 1) psixoloji-emosional, və yaxud, hissi səviyyə. Bu səviyyə həm də dünyaduyumu adlanır və ətraf gerçəkliyin hisslər vasitəsilə kortəbii qavranılması kimi başa düşülür; 2) rasional səviyyə. Bu səviyyə isə dünyaanlamı adlanıb ətraf gerçəkliyin hadisə və proseslərinin zəka ilə, məntiqi əsaslandırma vasitəsilə dərk olunmasını ehtiva edir. Bütövlükdə, dünyagörüşü hər iki səviyyənin vəhdəti və qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşır.
Dünyagörüşünün ənənəvi olaraq bu növlərini fərqləndirirlər: mifoloji, dini, fəlsəfi.
Dünyagörüşünün tarixən ilk növü olan mifoloji dünyagörüşü cəmiyyətin inkişafının ilk mərhələlərində formalaşmışdır. Onun əsas məqsədi insanın dünyanın mənşəyi və quruluşu, insan və heyvanların əmələ gəlməsini, təbiətin kortəbii hadisələrinin səbəblərini şərh etməyə ilk cəhdidir.
Mifoloji dünyagörüşü üçün insanın özünü təbiətlə eyniləşdirməsi səciyyəvidir. Məhz bu səbəbdən ibtidai insanın fantaziyasının məhsulu olan mifik vücudlar: Tanrılar, ruhlar, əfsanəvi qəhrəmanlar insani cizgilərə malik olub, insan kimi hərəkət edirlər. Bunların taleyi də fani insan taleyinə oxşardır.
Qeyd edək ki, mifləri öyrənən elm mifologiya adlanır. Mifologiya miflərin yaranması, mahiyyəti və məqsədlərini tədqiq edir.
Dini dünyagörüşü qədim cəmiyyətlərin nisbətən yüksək inkişaf mərhələsində formalaşıb. Dini dünyagörüşü mifolojidən fövqəltəbii qüvvələrin mövcudluğuna və onların dünyanın və insanların həyatında həlledici roluna inamla fərqlənir. Fövqəltəbiiliyə inam –dini dünyagörüşün əsasıdır. Miflərdə insan özünü təbiətdən ayırmır, Allahlar təbii, yer dünyasında yaşayır, insanlarla ünsiyyətə girirlər. Mifoloji surətlərin səhihliyi öz-özlüyündə qəbul edilir və inama ehtiyac duyulmur. Dini şüur dünyanı iki hissəyə bölür: təbii, hiss orqanları ilə qavranılan yer dünyası və səmavi, fövqəltəbii, fövqəlhissi dünya.
Yalnız vahid fövqəltəbii qüvvənin varlığını qəbul edən dini təsəvvürlər (və yaxud, din) monoteizm (“mono” –tək, bir, “teos” –Allah), bu qüvvənin çoxluğunu qəbul edən dini təsəvvürlər isə politeizm adlanır. Politeizm, və yaxud, bütpərəstlik monoteizmdən daha əvvəl əmələ gəlmişdir. Yalnız sonralar monoteist dinlər, yəni, tək Allahın varlığını qəbul edən dinlər formalaşmışdır. Bu gün dünyada mövcud olan monoteist dinlər İudaizm, Xristianlıq və İslam dinləridir. Onlara səmavi dinlər də deyirlər.
Dünyagörüşünün keyfiyyətcə yeni növü fəlsəfi dünyagörüşüdür. Mifologiya və dindən onun əsas fərqi dünyanın rasional şərhinə istiqamətlənməsidir. Təbiət, cəmiyyət və insan haqqında ən ümumi təsəvvürlər nəzəri araşdırma və məntiqi təhlilin predmetinə çevrilir. Fəlsəfi dünyagörüşünə mifologiya və dindən onların dünyagörüşü səciyyəsi, dünyanın mənşəyi və quruluşu, dünyada insanın yeri haqqında bütün sualların məcmusu miras qalmışdır. Lakin, gerçəkliyə hissi-obrazlı münasibəti ilə səciyyələnən və bədii, pərəstiş elementlərinə malik olan mifoloji və dini dünyagörüşündən fərqli olaraq, fəlsəfi dünyagörüşü bir qayda olaraq, məntiqli nizama malik biliklər sistemi olub müəyyən müddəa və prinsiplərini nəzəri əsaslandırmağa cəhd etməsi ilə səciyyələnir. Bu o demək deyil ki, fəlsəfə üçün bədii-obrazlı təfəkkür xas deyil. Dünyaya mifoloji baxışla sıx bağlı olan Antik fəlsəfədə poetik fantaziya aşkar ifadəsini tapır. Eyni zamanda sonrakı dövr fəlsəfi sistemlərdə də fikrin ciddiliyi, sübut məntiqi tez-tez aşkar bədii obrazlarla, alleqoriyalarla, mifoloji və dini süjetlərin düşünülməsi ilə qovuşmuşdur. Beləliklə, fəlsəfə –dünyagörüşünün ali səviyyəsi və növüdür. O, formalaşdırılmış, sistemli-rasional dünyagörüşüdür.
3. Fəlsəfənin predmeti
Fəlsəfənin predmetininin müəyyənləşdirilməsi “Fəlsəfə nəyi öyrənir?” sualına cavab verməyi, yəni gerçəkliyin fəlsəfi vasitələrlə mənimsəniləcək və fəlsəfi biliklər sistemində inikas etmiş hadisə, obyekt və proseslərin məcmusunun dəqiqləşdirilməsini tələb edir.
Fəlsəfənin predmeti –təbii, sosial və mənəvi gerçəkliyin ən ümumi inkişaf qanunları və varlıq formaları, onların insan şüurunda təkrar istehsal xüsusiyyətləri və insanın həyat mövqeyini seçimindəki roludur. Dünyanı vəhdət və bütövlükdə əhatə etməyə çalışan fəlsəfə son dərəcə ümumi səciyyəli suallar qoyur: Dünyanın mahiyyət necədir? Onun ilk mənbəyi nədir? İnsan nə üçün mövcuddur? Cəmiyyət tarixinin mənası nədir? İnsanın birgəyaşayış varlıqlarının fundamental əsasları nədən ibarətdir? İnsan həyatının mənası varmı? və s.
Fəlsəfə öz metoduna görə gerçəkliyin şərhinin rasional üsuludur. O, emosional simvollarla kifayətlənməyib məntiqi arqumentləşdirmə və əsaslandırmaya cəhd edir. Fəlsəfənin dünyanı bütövlükdə təhlil edən, lakin qarşısında onu rasional şərh etmə məqsədi qoymayan din, incəsənət və mifologiyadan fərqi də bundadır. Fəlsəfə inam, və yaxud, bədii obraza deyil, zəkaya əsaslanan biliklər sistemi qurmağa çalışır. Bədii obraz, metafora, müqayisə və s. fəlsəfədə köməkçi rol oynayır.
4. Fəlsəfi biliyin strukturu
Fəlsəfi bilik müəyyən struktura malikdir. Ənənəvi olaraq fəlsəfi biliyin struktur elementləri belə müəyyənləşdirilir: ontologiya (yun. ontos –varlıq, logos –təlim) –varlıq haqqında təlim; qnoseologiya (yun. qnosis –bilik, logos –təlim) –idrak nəzəriyyəsi; aksiologiya (yun. axios –dəyər, logos –təlim) –dəyərlər haqqında təlim; məntiq; sosial fəlsəfə; fəlsəfi antropologiya (yun. antropos –insan, logos –təlim) –insan haqqında təlim; etika; estetika.
Fəlsəfi ontologiya, və yaxud, varlıq təlimi ən ümumi şəkildə mövcudiyyət məsələlərini araşdırır. Ontologiyanın əsas sualı: gerçək mövcud olan nədir və nəyin mövcudluğu zahirilikdir, illüziyadır, xəyalidir? Ontologiya bütövlükdə təkcə dünya haqqında təsəvvür formalaşdırmağa imkan verən dünya mənzərəsini yaratmağa yox, həm də dünyanın gizli mahiyyətini, dərin səbəblərini aşkarlamağa imkan verən mənzərəsini yaratmağa çalışır.
Qnoseologiya, və yaxud, idrak nəzəriyyəsi insanın xarici dünyanı dərk etmə prosesinin xüsusiyyətlərini tədqiq edir. O, əsasən bu suallara cavab verir: İnsan ətraf dünyanı necə dərk edir? İdrakın hansı mərhələ, və yaxud pillələri var? İdrakda həqiqət nədir? Həqiqət hansı yollarla dərk edilə bilər? və s.
Aksiologiya –dəyərlər haqqında təlimdir. İnsan dünyanı təkcə dərk etmir, onun bir hissəsi olub onda yaşayır. Öz mövcudluğunu, digər insanlarla qarşılıqlı münasibətlərini, öz hüquq və vəzifələrini emosional olaraq qavrayır. Bu problemlər aksioloji səviyyədə həllini tapır. Burada insan varlığının, onun praktiki fəaliyyət və davranışlarının ən ümumi dəyər əsasları aşkarlanır. Aksiologiyanı varlıq və onun dərkolunma qanunları necə varsa yox, ilk növbədə varlığa insanın münasibəti maraqlandırır.
Məntiq –ardıcıl və nizamlı təfəkkür, onun qanunları haqqında təlimdir. O, fikrin ifadə və biliyin inkişaf formalarını, idrakın üsul və metodlarını öyrənir. Müəyyən mənada bu köməkçi fəndir və onun predmeti müasir mərhələdə xüsusi fəlsəfi problemlərdən uzaqlaşır. Lakin, bu həm də fəlsəfi fəndir. Aristotelə görə məntiq analitik təfəkkür tərzini formalaşdırır və metafizik problemlərdən öndə gəlir.
Fəlsəfi antropologiya –xüsusi varlıq forması kimi götürülmüş insanın mövcudluq və mahiyyətini, onun təbiətini tədqiq edir. Fəlsəfi antropologiyanın insanı öyrənən digər elmlərdən əsas fərqi yanaşma genişliyindədir. Fəlsəfəni insanın hansı tayfa, xalq və mədəniyyətə mənsubluğu yox, ümumiyyətlə insan maraqlandırır.
Sosial fəlsəfə –ictimai həyatın ən ümumi səciyyəsini öyrənir. Sosial fəlsəfə əsas diqqəti cəmiyyətin təbiətdən fərqli olan xüsusi təsisat olmasına yönəldir. Deməli ictimai həyat təbiətin qanunlarından fərqli, özünəməxsus qanunlara malikdir. Cəmiyyət insanların birgə varlığıdır. Sosial fəlsəfənin əsas sualları belədir: İnsanların birgə varlıqlarının əsasında nə dayanır? Cəmiyyət hansı şərtlər daxilində öz bütövlük və həyat qabiliyyətini saxlayır? İctimai həyatın hansı fundamental xarakteristikaları var? Cəmiyyət və şəxsiyyətin qarşılıqlı münasibəti necədir? və s.
Etika –əxlaq təlimidir. Etik-nəzəri düşüncələrin əsas mövzusu Xeyir və Şərdir. O, şərin təbiəti, insanın iradə azadlığı, fəzilətlər(müsbət dəyərləndirilən insani keyfiyyətlər) və qəbahətlər, xoşbəxtlik, ədalət, ictimai xeyir və s. haqqında məsələləri tədqiq edir. Onun məşğul olduğu məsələlər cərgəsinə həmçinin, əxlaq və mənəviyyatlılığın təbiəti, onların mənşəyi və funksiyalarının aydınlaşdırılması da daxildir.
Estetika –gözəllik haqqında təlimdir. Estetikanın tədqiqat predmeti gözəllik və eybəcərlikdir. Ülvilik və rəzillik, komiklik və faciəvilik, dramatiklik də estetik kateqoriyalardandır. Estetika həm də həyat və incəsənətdə estetikliyin təzahürlərini də öyrənir.
5. Fəlsəfənin əsas funksiyaları
Dünyagörüşü funksiyası –fəlsəfənin bu funksiyası dünyagörüşünün bütün növ və səviyyələrindən fərqli olaraq dünyanı mücərrəd-nəzəri, anlayışlı şərhi ilə bağlıdır.
Metodoloji funksiya –fəlsəfə metod haqqında ən ümumi təlim kimi, idrakın və insanın gerçəkliyi mənimsəməsinin ən ümumi metodlarının məcmusu kimi çıxış edir.
Proqnostik funksiya –fəlsəfi biliklər çərçivəsində materiya və şüurun, insan və dünyanın, inkişafının ümumi təmayülləri haqqında hipotezlər, fərziyyələr irəli sürülür –müəyyən proqnozlar verilir. Fəlsəfə elmi faktlara nə qədər çox müraciət edirsə, proqnozların gerçəkləşmə ehtimalı bir o qədər böyük olur.
Tənqidi funksiya –bu funksiya təkcə digər elmlərə deyil, elə fəlsəfənin özünə də şamil olunur. Tənqidi funksiya mövcud bilik və dəyərlərin ehkamlaşdırılmasına qarşı yönəlir.
Aksioloji funksiya –hər bir fəlsəfi təlim özündə tədqiq olunan obyektə ən müxtəlif dəyərlər nöqteyi-nəzərindən qiymətverici məqama malik olur: sosial, əxlaqi, estetik, ideoloji və s. Bu funksiya xüsusilə cəmiyyətlərin inkişafının keçid dövrlərində təzahür edir: fəaliyyət istiqamətlərinin seçim problemi yaranır, köhnə dəyərlərdən nəyi qoruyub saxlamaq, nəyi inkar etmək məsələsi aktuallaşır.
Sosial funksiya –fəlsəfənin bu funksiyası kifayət qədər çoxplanlıdır və ictimai həyatın müxtəlif aspektlərini əhatə edir. ümumi planda fəlsəfə ikili məsələni yerinə yetirir: sosial varlığı dərk etməli və onun maddi və mənəvi dəyişdirilməsinə yardımçı olmaq. Qeyd etmək lazımdır ki, ictimai həyatda sosial dəyişikliklər, eksperiment və islahatlar xüsusi dəyər və əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də sosial dünyanı dəyişdirməyə cəhd etməzdən əvvəl ilk növbədə onu əhatəli şərh etmək lazımdır. Bu isə bilavasitə fəlsəfi tədqiqatlar sayəsində mümkün olur.
6. Əsas fəlsəfi cərəyanlar
Fəlsəfənin materializm və idealizmə bölünməsi, onun yarandığı ilk dövrlərdən mövcud olub. Alman filosofu Q.Leybnis Platonu ən böyük idealist, Epikürü isə ən böyük materialist adlandırırdı. Hər iki cərəyanın klassik tərifini isə görkəmli alman filosofu F.Şleqel verib. Ona görə: “Materializm –hər şeyi materiyadan çıxış etməklə izah edir, materiyanı nəsə ilk, başlanğıc, hər şeyin mənbəyi kimi qəbul edir. İdealizm isə hər şeyi vahid ruhdan çıxarır, materiyanın ruhdan yaranmasını iddia edir, və yaxud materiyanı ruha tabe edir”.
Beləliklə, “materialist” və “idealist” terminlərinin fəlsəfi mənasını, onların gündəlik şüurda aldıqları mənalarla qarışdırmaq olmaz. Adətən “materialist” dedikdə yalnız maddi nemətlər arxasınca qaçan fərd nəzərdə tutulursa, “idealist” termini ali mənəvi dəyərlər və ideallarla səciyyələnən, təmənnasız insanla assosiasiya olunur.
Tarixən həm idealizm, həm də materializm müxtəlif formalarda təzahür etmişlər. Materializmin tarixi inkişaf nöqteyi-nəzərindən əsas formaları aşağıdakılardır:
Qədim Şərq və Qədim Yunan materializmi –materializmin ilk forması olub, ətraf dünyanı və predmetləri öz-özlüyündə, şüurdan asılı olmayaraq tədqiq edir (Fales, Levkipp, Demokrit, Heraklit).
Avropada Yeni dövrün mexaniki materializmi –bu forma əsasında təbiətin öyrənilməsi dayanır. Lakin təbiətin bütün çoxobrazlığının xassə və münasibətləri materiyanın mexaniki hərəkət formasına gətirilir (Q.Qaliley, F.Bekon, C.Lokk, J.Lametri, K.Helvetsi və s.).
İdealizmin isə iki əsas formasını göstərmək olar:
Obyektiv idealizm –İdeya, Allah, və yaxud, Ruhun –ümumiyyətlə ideal başlanğıcın təkcə materiyadan deyil, həm də insan şüurundan asılı olmadığını bəyan edir(Platon, F.Akvinalı, Hegel).
Subyektiv idealizm –xarici dünyanın, onun xassə və münasibətlərinin insan şüurundan asılı olduğunu iddia edir (Berkli).Subyektiv idealizmin ifrat forması solipsizm (lat. solus –bir, yeganə; ipse –özüm). Solipsizmə görə yalnız məxsusi “Mən” və mənim duyğularım haqqında səhihliklə danışmaq olar.
Fəlsəfədə materializmi adətən “Demokrit xətti”, idealizmi isə “Platon xətti” adlandırırlar.
Varlığın ilk əsası ilə bağlı məsələdə üç yanaşma mövcuddur: monizm, dualizm, plüralizm.
Monizm (yun. monos –bir, yeganə) –dünyanın yalnız bir başlanğıcının olmasını iddia edən fəlsəfi konsepsiya. Belə başlanğıc olaraq ya maddi, ya da, mənəvi substansiya çıxış edir. Deməli, monizm həm materialist, həm də idealist ola bilər.
Dualizm (lat.dualis -ikili) –bərabərhüquqlu iki ilk başlanğıcın: materiya və şüur, fiziki və psixi –olduğunu təsdiq edən fəlsəfi konsepsiya. Məsələn, Dekart hesab edirdi ki, varlığın əsasında iki bərabərhüquqlu substansiya dayanır: fikirləşən(ruh) və ölçülən (materiya)
Plüralizm (lat. pluralis -çoxlu) –bir neçə ilkbaşlanğıcın olduğunu iddia edən fəlsəfi konsepsiya. Bu konsepsiyaya görə, varlığın əsası və ilkbaşlanğıc çoxluq təşkil edir. Məsələn, Empedokla görə, varlığın ilkbaşlanğıcı dörddür: od, hava, su, torpaq.
Əgər ontoloji baxımdan, yəni varlığın ilkin əsasının nədən ibarət olması sualına verdiyi cavabdan asılı olaraq fəlsəfə materializm və idealizmə bölünürsə, bu varlığın hansı üsullarla dərk olunması, ümumiyyətlə dərk olunub-olunmaması sualına verdiyi cavaba görə, yəni, qnoseoloji baxımdan bir neçə cərəyana bölünür. Onlardan ikisi əsas və daha geniş yayılmışdır: rasionalizm və empirizm. Bu cərəyanlar bütün fəlsəfə tarixini izləsə də, aşkar ifadə olunmuş cərəyan kimi Yeni dövrdə formalaşmışdır.
Empirizmin (yun. empeiria –təcrübə) banisi ingilis filosofu Frensis Bekon hesab olunur. Empiristlər hesab edir ki, idrakın əsasında yalnız təcrübə və hissi duyğular dayana bilər.
Rasionalizmin (lat. rationalis –zəkalı) banisi fransız filosofu Rene Dekart hesab edilir. Rasionalizmin əsas ideyası odur ki, həqiqi bilik birbaşa zəkadan alına bilər və o, hissi təcrübədən asılı deyil.
7. Fəlsəfənin genezisi
Fəlsəfə ilə ilk tanışlıqda yaranan suallardan biri də onun genezisi, və yaxud mənşəyi və necə yaranması problemi ilə bağlıdır. Genezis (yun. genesis –mənşə, qərarlaşma, əmələgəlmə) probleminin araşdırılması fəlsəfənin nədən, necə, nə vaxt, harada, nə üçün yaranması suallarına cavab verilməsini nəzərdə tutur. Fəlsəfənin genezisi, konkret desək nədən yaranması ilə bağlı üç konsepsiya irəli sürülür: mifogen, qnoseogen və sintetik, və yaxud, qnoseogen-mifogen.
Mifogen konsepsiyaya görə fəlsəfə mifologiyadan, onun formal dəyişikliyi hesabına daxili inkişafından yaranıb: şəxsli-obrazlı forma şəxssiz-anlayışlı forma ilə əvəzlənir. Məsələn, yunan mifologiyasında titan (titanlar -nəhəng Tanrılar) Okean və nimfa (təbiət İlahələri) Fetida bütün təbiət Tanrılarının baniləridir. Filosof Fales isə Okean obrazını nəzərdə tutaraq belə bir ideyaya gəlir ki, su ilkbaşlanğıcdır və substansiya olaraq hər şeyin əsasında dayanır.
Qnoseogen konsepsiyaya görə, fəlsəfə elmi biliklərin sadəcə ümumiləşdirilməsi nəticəsində yaranır.
Sintetik, və yaxud, qnoseogen-mifogen konsepsiyaya görə fəlsəfənin üç yaranma mənbəyi var: mifoloji dünyagörüşü, bilik (daha doğrusu, ilk elmi biliklər-riyaziyyat, fizika, tibb) və ən adi, gündəlik, həyati-praktik şüur. Məhz bu konsepsiya daha çox əsaslandırılmış hesab olunur.
II FƏSİL. Qədim Şərq fəlsəfəsi
1. Qədim Hind fəlsəfəsi
1.1. Qədim Hind fəlsəfəsinin ümumi səciyyəsi. Vedalar
Hind fəlsəfəsi öz başlanğıcını qədim hindlilərin müqəddəs saydıqları və yaranması təqribən m.ö.II minilliyin ortalarına təsadüf edən Vedalardan götürmüşdür. Sanskrit dilindən tərcümədə “bilik”, “təlim” mənasını verən Vedalar bütövlükdə hind mədəniyyətinin nüvəsini təşkil edir.
Vedaların ən qədim hissəsi dörd topluda (samhitlər) əksini tapmışdır: 1)Riqveda –Tanrıların şəninə himnlər; 2)Yacurveda –qurban vermə ayin və himnləri; 3)Samaveda –dini nəğmələr; 4)Atharvaveda –lənətlər. Sonralar samhitlərin təfsiri və şərhi nəticəsində Vedalara aid edilən çoxsaylı ədəbi nümunələr yaranmışdır. Onlara: Brahmanlar –ilahiyyat traktatları; Aranyaklar (“meşə kitabları”) –zahidlər üçün nəzərdə tutulurdu; Upanişadlar –dini və fəlsəfi mətnlər aiddir.
Vedalarda əksini tapmış və hind fəlsəfəsinin inkişafına təkan vermiş əsas ideyalar bunlardır: məkanlı-zamanlı dünyanın nəhəngliyi; ümumi vəhdət və onun əsasında dayanan əbədi mahiyyət (brahman) haqqında təlim; kainatın əxlaqi nizama malik olmasına inam (rita); Tanrılara, insanlara, səma cisimlərinə və bütün mövcudluğa aid olan ədalət qanuni (karma); təkrarlanan doğuluşun dövranı kimi başa düşülən sansara anlayışı; fərdin azadlığı, dünyadan asılılığını dəf etməsi kimi başa düşülən mokşa; insan həyatının son məqsədinin mütləq mənəvi başlanğıcla qovuşması kimi başa düşülməsi və buna aparan praktik yolların tapılması.
Vedalara olan münasibətinə görə hind fəlsəfi sistemləri iki böyük qrupa ayrılır. Vedaların avtoritetini etiraf edən təlimlər: ortodoksal fəlsəfi sistemlər –astika; Vedaların avtoritetini etiraf etməyən qeyri-ortodoksal fəlsəfi təlimlər –nastika. Ortodoksal fəlsəfi sistemlər: nyaya, vayşeşika, sankhya, yoqa, mimansa, vedanta. Qeyri-ortodoksal fəlsəfi sistemlər: çarvak-lokoyata, caynizm, Buddizm.
1.2. Ortodoksal fəlsəfi sistemlər
1.2.1.Nyaya. Nyaya fəlsəfi sisteminin banisi böyük müdrik Hotoma hesab olunur. Bu təlimin tədqiq etdiyi əsas məsələ idrak problemləridir. “Nyaya” sözü hərfən qayda, metod, nəticə ümumiyyətlə məntiq mənası verir.
Hind fəlsəfəsinin digər sistemləri kimi bu məktəb nümayəndələri də insan həyatının əsas məqsədini “Mən”in bədənə, hisslərə və obyektlərə bağlılığından qurtulmasında görürdülər. Onların fikrincə, bütün iztirabların mütləq durdurulması kimi azadolma (mokşa) yalnız gerçəkliyin düzgün dərki sayəsində mümkün olur. Ona görə də bu məktəb tərəfdarları məntiq və onun qanunlarına əsaslanan mücərrəd təfəkkürə üstünlük vermişlər. Nyaya təlimi idrakın dörd müstəqil mənbəyini etiraf edir: qavrayış, nəticə, müqayisə və sübut (şəhadət). Yalnız bu mənbələrə istinad edən idrak mötəbər hesab oluna bilər. Yaddaşa, şübhəyə, hipotetik arqumentlərə əsaslanan idrak qeyri-mötəbər hesab edilir. Nyaya təlimində mötəbər idrak mənbələri müfəssəl təsnif olunur, fövqəlhissi qavrayış haqqında yeni idrak nəzəriyyəsi yaradılır və bir sıra mühüm məntiqi problemlərin həlli təklif edilir.
Azadolma bütün əzab və iztirabların mütləq şəkildə aradan qaldırılmasıdır. O yalnız gerçəkliyin düzgün dərki sayəsində mümkündür. Bəziləri belə hesab edir ki, azadolma xoşbəxtlik halıdır. Lakin bu tamamilə yanlışdır. Çünki kölgəsiz işıq olmadığı kimi iztirabsız da həzz yoxdur. Beləliklə azadolma həzz və yaxud xoşbəxtlik yox, yalnız iztirabın yüngülləşdirilməsidir.
Nyaya sistemində Tanrı yaradılışın, mövcudolmanın və məhvolmanın ilk səbəbidir. Tanrı dünyanı heçlikdən yox, məkan, efir, ağıl və canın əbədi atomlarından yaradıb. Tanrının mövcudluğuna ən populyar arqument belə səslənir: “Dünyanın bütün şeyləri, məsələn, dağ və dəniz, günəş və ay hissələrdən təşkil olunduqları üçün nəticədirlər. Ona görə də onlar öz yaradıcılarına malik olmalıdırlar”. Fərd dünyanın yaradıcısı ola bilməz. Çünki onların güc və biliyi məhdud olmaqla yanaşı dünyanın fiziki cisimlərinin təşkil olduğu atomlar kimi kiçik və zəif mahiyyətlərlə davrana bilmirlər.
Tanrı dünyanı bütün canlı mövcudluqların rifahı naminə yaranıb. Bununla belə dünyada xoşbəxtliklə yanaşı bədbəxtlik də mövcuddur. Azad iradəyə malik olanlar ya xeyirxah, ya da bədxah niyyətlərə uyğun fəaliyyət göstərəcək, ya xoşbəxt, ya da bədbəxt olacaqlar. Lakin insan, gec və ya tez özünü və dünyanı gerçəkdən dərk edərək qəti şəkildə iztirablardan qurtula bilər.
1.2.2.Vayşeşika. Vayşeşika fəlsəfi sistemi müdrik Kanada (əsl adı Ulukadır) tərəfindən, təq. m.ö. V əsrdə yaradılıb (vayşeşika hərfən xarakterik olan, xas olan, xüsusi olan mənasını verir). O Kanada ləqəbini asketik (zahidlik) həyat tərzi keçirdiyi və adətən biçilmiş, əkin sahəsində topladığı qarğıdalı toxumları ilə qidalandığı üçün alıb.
Vayşeşika təlimi nyaya sisteminə yaxın olub, onun da son məqsədi fərdi “Mən”in azad olmasıdır. Bu məqsədlə əsas diqqət kosmoloji, yaxud ontoloji problemlər üzərində cəmləşdirilir: kainatın yaranma və məhv olmasının (dünyəvi dövran) müfəssəl nəzəriyyəsi yaradılır, dünyanın atomar konsepsiyası verilir. Bütün dünya və idrakın bütün obyektləri yeddi kateqoriyaya bölünür: substansiya (dravya), keyfiyyət (qunna), fəaliyyət (karma), ümumilik (samanya), xüsusilik (vişeşa), xasolma (samavaya) və heçlik (abhava).
Substansiyanın doqquz növü var; torpaq, su, od, hava, efir, zaman, məkan, can və ağıl. Yalnız substansiyada mövcud olan keyfiyyətin iyirmi dörd növu var: rəng, dad, qoxu, səs, həzz, iztirab və s. Yenə də yalnız substansiyada mövcud olan fəaliyyətin, yaxud hərəkətin beş növü var: qalxma, enmə, sıxılma, genişlənmə və gəzişmə. Ümumilik verilmiş sinfə daxil olan fərdlərin hamısı üçün ümumi olan əbədi mahiyyətdir. Xüsusi şeylərin ilkin fərqinin əsası olub, dünyada mövcud olan əbədi mahiyyətlərin fərdiliyini bildirir. Xasolma tamı hissəsi ilə; keyfiyyət və yaxud fəaliyyəti substansiya ilə; ümumini xüsusi ilə əlaqələndirən daimi, əbədi əlaqədir. Heçlik bütün inkari faktları bildirir. Məsələn, “Burada pişik yoxdur”, “Bu çiçək qırmızı deyil” – bu cümlələr pişiyin, qırmızılığın yoxluğundan xəbər verir.
Vayşeşika təlimində Tanrı və fərdi canın azadolması haqqında müddəalar mahiyyətcə nyaya sistemində olduğu kimidir.
1.2.3.Sankhya. Banisi müdrik Kapila olan sankhya ən qədim fəlsəfi təlimlərdəndir. “Sankhya” sözü birmənalı təfsir edilmir. Bəziləri onun rəqəm anlamı verdiyini iddia edir. Çünki bu sistem idrakın əsas obyektlərinin sadalanması yolu ilə gerçəkliyin öyrənilməsini ön plana çıxarır. Lakin ikinci variant daha ağlabatan hesab edilir: sankhya kamil bilik deməkdir. Nyaya və vayşeşika təlimlərində olduğu kimi sankhya təlimi də dünyanı praktik məqsədlər: bütün iztirab və bədbəxtliklərə son qoymaq üçün dərkinə cəhd edir.
Sankhya təlimi bir-birindən asılı olmayan iki ilkin gerçəkliyi qəbul edir: puruşa və prakriti. Puruşa zəkalı başlanğıcdır, şüur isə onun atributu yox əsl mahiyyətidir. Puruşa bədən, hiss və ağıldan tam fərqli olan “Mən”dir.
Prakriti şüursuz ilkin materiya və tükənməz enerji olub, dünyanın ilksəbəbidir. O, üç ünsürdən (quna) ibarətdir. Birinci quna (sattva) –nəcib işıqlı başlanğıc olub, harmoniya və dincliyə aparan müdriklik və xoşbəxtliyi törədir. İkinci quna (racas) –fəal və ehtiraslı başlanğıc olub fəaliyyəti törədir. Üçüncü quna (tamas) –kobud, passiv başlanğıc olub biganəlik və yalanı yaradır. Kosmik təkamül pruşa və prakritinin birləşməsindən yaranır, qunaların qarşılıqlı təsiri ilə bütün fenomenal dünyanı yaradır. Sankhya fəlsəfəsinin də əsas məqsədi pruşanı materiyanın əsirliyindən azad olmasına və insasa bəxtiyarlıq halına çatmaqda (mokşa) kömək etməkdir.
1.2.4.Yoqa. Yoqa fəlsəfi təlimi m.ö.IV-III əsrlərdə yaransa da müdrik Patancali (m.ö.II əsr) tərəfindən sistemləşdirilib. Yoqa sözü hərfən birləşmə, toparlanma anlamını verir. Bu təlimin xüsusi maraq doğuran cəhəti yoqa praktikasıdır. Bu praktikanın məqsədi viveka-cnyananın –daha doğrusu azadolmanın (mokşa) vacib şərti olacaq idrakın məhdudlaşdırılma vasitəsinin əldə edilməsidir. Bu təlimə görə yoqa ağılın bütün funksiyalarının dayandırılmasını birləşdirir. Ağılın funksiyalarının isə beş pilləsi mövcuddur.
