скачать книгу бесплатно
“Həzz” romanının kəskin süjeti, romanda toxunulan mövzuların aktuallığı, yüksək dinamika yuxarıda sadaladığım qüsurları xeyli dərəcədə ört – basdır edir. Çoxdandır belə canlı, kəskin süjetli, aktual Azərbaycan romanı oxumamışdım. “Həzz” romanı son vaxtlar oxuduğum ən canlı, ən aktual Azərbaycan romanıdır. İçi mən qarışıq, ədibi mühitimizdə üzdə olan yazıçıların demək olar ki, hamısının yaradıcılığı Nazlı xanımın təkcə “Həzz” romanının fonunda çox sönük və köhnə, nimdaş, həyatdan uzaq görünməkdədir. Papaq altında oğlanlar var imiş, xəbərimiz yoxdur. Nazlı xanımın qarşısına bir yazıçı kimi olsa-olsa ancaq Ələkbəri çıxartmaq olar. Hazırda ağlıma ikinci bir ad gəlmir. Şəxsən mən hər səhifəsindən həqiqət, real həyat səhnələri fışqıran “Həzz” romanını oxuduqca həyatdan nə qədər uzaqlaşdığımı, hekayələrimdə nə qədər köhnə, nimdaş movzulara toxunduğumu, nə qədər miskin, mənasız hekayələr yazdığımı dərindən dərk edirdim. Avtomatik olaraq həyat və yaradıcılığım gözümdən düşürdü. İndi özümü ciddi boşluqda hiss etməkdəyəm. Nazlı xanımın “İblisin məşuqəsi” adlı romanı var. Oxumamışam. Ən qısa vaxtda əsəri tapıb mütləq oxuyacam. Eşitdiyimə görə həmin əsərdə Nazlı xanım daha yüksək performans nümayiş etdirib.
* * *
Azərbaycan qızları çox infantildir. İki, üç, bəzən dörd uşaq dünyaya gətirsələr də, mama sözü dillərindən düşmür. Mama zəng etmişdi… Mama gecə yata bilməyib… Mamanın təziqi qalxıb… Mamanın şəkəri düşüb… Mamanın başına xına qoymaq lazımdı… Mama, mama, mama… Hələ gedib günlərlə mamasıgildə qalanlar var. Bu infantillərə heç cür başa salmaq olmur ki, sən artıq uşaq deyilsən, ərli arvadsan, sən özün ikiqat, üçqat, dördqat mamasan. Xeyiri yoxdu.
Hər səhifəsindən həqiqi həyat səhnələri fışqıran “Həzz” romanını oxuduqca, ürəyimdə istər-istəməz, özümdən aslı olmayaraq, “Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan” əsərinin qəhramanı Holdenin arzusuna bənzəyən, həyata keçməsi heç cür mümkün olmayan bir arzu baş qaldırırdı. Düşünürdüm ki, kaş adamın imkanı ola, qızlar üçün qəşəng, böyük bir seminariya aça və Nazlı xanımı ora direktor, ən aşağısı baş tərbiyəçı təyin edə. Nazlı xanımın zəngin həyat təcrübəsi qızlara infantillik daşını atmaqda müstəsna köməklik göstərə bilər. Nazlı xanım bizim milli sərvətimizdir. Onun qədrini bilməliyik. Bu xanımın zəngin həyat təcrübəsindən mütləq bəhrələnməliyik. Fürsətdən istifadə edib hər kəsə Nazlı xanımın “Həzz” romanını oxumağı şiddətlə tövsiyyə edirəm. “Həzz” romanını oxuduqca məndə belə bir fikir hasil olurdu ki, dəyəsən Azərbaycanda vəziyyət biz düşündüyümüzdən də ağırdır.
Adətən oxucu romanın sonlarına yaxınlaşdıqda yorulur. “Həzz” romanının sonlarına yaxınlaşanda əsla yorulmadım. Tam tərsinə, romanın sonuna yaxınlaşdıqca vücudumu kədər bürüyürdu. Romanın bitməsini istəmirdim. Hər səhifəsindən canlı həyat fışqıran, bu canlı, diri romanı oxuyub bitirdikdə düşündüm. Kaş bu əsər beş il əvvəl yazılardı və mən də bu əsəri beş il əvvəl oxuyardım. Ümumiyyətlə, ağlım kəsəndən bəri özümü həyata, həyatın bütün sahələrinə, hər şeyə beş il gecikmiş adam kimi hiss etmişəm. Yadımdadır, bir dəfə avtobusla Şəmkirə gedirdim. Qabaqda, sürücünün yanında oturmuşdum. Avtobusun hayı gedib, vayı qalmışdı. Cındırından cin hürkürdü. Səs-küydən qulaq tutulurdu. Sürücüyə dedim ki, qardaş, bu nə avtobusdur belə, niyə bu avtobusa baxmırsan? Sürücü qayıdıb nə desə yaxşıdır? Dedi ki, müəllim, kaş sən bu avtobusu beş il əvvəl görəydin…
SEYMUR BAYCAN: “NAZLI HƏKIMƏ CIDDI MAYA QOYDUM” – MÜSAHIBƏ
Yazıçı Seymur Baycanın xanım yazar Nazlı Çələbinin “Həzz” romanı haqqında yazdığı yazı oxucular tərəfindən birmənalı qarşılanmayıb. Kulis.az bu münasibətlə Seymur bəyə suallar ünvanlayıb. Həmin suallar əsasında ərsəyə gələn söhbəti təqdim edirik.
– Seymur bəy, müasir yerli müəlliflərdən nadir hallarda yazırsınız. Necə oldu ki, birdən-birə Nazlı xanımın kitabından yazdınız?
– Bacardığım qədər ədəbi prosesi diqqətlə izləyirəm. May ayında iki həftə ancaq yerli yazıçıların hekayələrini oxudum və təəssüratlarım haqqında “Yazıçılarımız necə yazırlar” adlı yazı yazdım. Məsələn, indi Əjdər Olun “Lo” romanını oxumaqdayam…
Xoşuma gələn, bəyəndiyim xarici müəlliflərin əsərləri haqqında tez-tez yazılar yazaraq, əsəri oxumağı oxuculara tövsiyə edirəm. Hansı əsər haqqında yazı yazıramsa, zövqümə, obyektivliyimə inanan adamlar kitabı alıb oxuyurlar. Buna çox sevinirəm. İnsanların inamını, etimadını qazanmaq həddən ziyadə gözəl bir hissdir. Bəli, çox düz dediniz, yerli müəlliflər haqqına nadir hallarda yazıram. Ona görə ki, mətnə qarşı çox tələbkaram. Söhbət sırf mətndən gedirsə artıq ölçü hissini bir qədər itirmişəm.
Nazlı həkimin “Həzz” romanı haqqında yazmağımın çox sadə bir səbəbi var. Roman mənə çox diri, canlı təsir bağışladı. Romanda aktual mövzulara toxunulub. Təsəvvür edin, “patı”, “şüşə” adlı bir bəlanı cəmiyyətimiz indi müzakirə etməkdədir, amma Nazlı həkim artıq romanda “patı”nın, “şüşə”nin necə bir dəhşətli bəla olduğu haqqında yazıb, bu ağrılı mövzuya toxunub. Nazlı həkimin çox güclü təxəyyülü, geniş nəfəsi var. Bizim yerli yazıçılar arasında belə güclü təxəyyülə, geniş nəfəsə rast gəlmək çətin məsələdir. Bir də ki, yazı başdan-ayağa təriflərdən ibarət deyildi. Romandakı əsas qüsurları da yazıda qeyd etmişdim. Nazlı həkimin dili kasaddır. Bir müddət ancaq Azərbaycan yazıçılarının əsərlərini oxumalıdır. Əli Vəliyevdən, İlyas Əfəndiyevdən tutmuş, düz İsi Məlikzadəyə, Əkrəm Əylisliyə qədər hamını. “Subyektiv siyahı” adlı yazımda Azərbaycan ədəbiyyatından oxunması vacib olan əsərlərin, yazıçıların siyahısını vermişəm. Həmin siyahıdakı əsərləri oxusa Nazlı həkimin dili xeyli inkişaf edə bilər. Həmçinin, Nazlı həkim əsərlərində ruh, kainat, qara və ağ qüvvələr kimi mənasız söhbətlərdən qaçmalıdır. Parapsixologiya haqqında quru, statistik məlumatları əsərdə vermək doğru deyil. Parapsixoloji vəziyyətlər, situasiyalar yaratmaq lazımdır. Yəni, Nazlı xanımın parapsixologiya haqqında düşüncələri, fikirləri əsərdə bədii həllini tapmayıb. Nazlı xanımın peşəsi daima adamlarla ünsiyyətdə olmağa imkan verir. Fikrimizi yumşaq ifadə etsək, bildiyi, dəqiq bələd olduğu məsələlərdən yazmalıdır. Onun əlinin altında həyat materialları kifayət qədərdir. Bu həyat materiallarını əsərlərində əritməlidir. Özündən Hindistan kəşf etməyə ehtiyac yoxdu. Bu, hər şeydən əvvəl onun özünə ziyandır. Həkimlərdən yaxşı yazıçı çıxır. Mövzuları bol olur. Çexov, Bulqakov da həkim idi. Nazlı həkim göstərdiyim iradlar üzərində düşünsə, nəticələr çıxarsa, yaradıcılığında xeyli irəliləyiş olacaq. Ona istiqamət verən, yol göstərən adam olmayıb. Lakin bu işin təhlükəli tərəfi də var. Bəzən təcrübə artanda insan qorxaqlaşır. Məsuliyyətin artması insanı bəzi hallarda qorxaqlaşmağa vadar edir. Ağıllı fikirləşincə, dəli vurur çayı keçir. Yaxınlarda rejissor Mixayel Seqalın müsahibəsinə qulaq asdım. Deyir ki, sənətkar cövhərinin nədə, harda olduğunu bilməməlidir… Lap o məşhur çin məsəlində olduğu kimi. Qırxayaqdan soruşurlar ki, bu qədər ayaqla rəqs etməyi necə bacarırsan? Qırxayaq baxır ayaqlarına, fikrə gedir, çaşır, sonra daha oynaya bilmir.
– Deyirlər, bir kitabın piarı üçün Seymur Baycanın yazısı ciddi faktdır…
– Razıyam, loru dildə desək və hər şeyi öz adıyla çağırsaq Nazlı həkimə ciddi maya qoydum. Qazdan verirəm, axırı nə ola-ola.
– Yazıda işlətdiyiniz “Milli sərvət” sözünü kinayə kimi qəbul edənlər də oldu.
– Azı otuz adam soruşub ki, yazını ciddi yazmışam? Yazıda tərifin barıtın bir az çox eləmişəm. Salman Rüşdini tənqid elə, Sartrı, Borxesi, Ceyms Coysu yazıçı hesab eləmə və birdən durub ədəbi mühitdə o qədər də tanınmayan bir adamın kitabını təriflə. Ola bilsin, yazını ciddi yazmağıma qarşı şübhələrin yaranmasında bu amillərin rolu olub. “Milli sərvət” sözünü isə daha çox Nazlı həkimin həyat təcrübəsinə istinad edərək işlətmişəm. “Canlara dəyən sevgilisi var, baxır da qızımıza necə lazımdır”– cümləyə bax, sən Allah! Cümlədən həyat fontan vurur. Bu cümləylə Nazlı həkim adamı həyatın içinə soxur. Bir həftədir bu cümlə mənə babat kef verir. Nazlı həkim həyat məktəbi açmalıdır. Biz hamımız, yəni ədəbi mühitin üzdə olan isimləri gedib həmin məktəbdə şagird kimi Nazlı həkimdən həyat dərsləri almalıyıq. Bu həyat dərsləri yaradıcılığımıza öz müsbət təsirini mütləq göstərəcəkdir.
– Müəllif sizə qısa da olsa yazı ilə cavab verdi. Orda tənqidlərinizlə bağlı bir çox məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışdı. Bu haqda nədir təəssüratınız?
– Çox sevincli görünürdü. Açığı Nazlı həkimə görə bir az narahat oldum. Qorxdum ki, sevindiyindən dondurma kimi əriyəcək. Belə sevincli görünməyə haqqı vardı. Onun yerində kim olsaydı sevinərdi. Havayı deyil, Seymur Baycan kimi bir adam onun kitabı haqqında yazı yazıb.
– Ümumiyyətlə, sizcə “qadın yazıçı” ifadəsi doğrudurmu? Bəzən düşünənlər olur ki, nəsr bizim Azərbaycan xanımlarında elə də uğurlu alınmır…
– Söhbət təkcə bizim xanımlardan getmir. Bu ümumi problemdir. Hər yerdə nəsr qadınlarda uğurlu alınmır. Qadınların təbiəti onların ciddi sənət əsəri yaratmasına mane olur. Ciddi sənət əsəri yaratmaq istəyən adamlar daima içlərində qazıntı, kəşfiyyat aparmalıdırlar. Adidən də adi bir misal… Kişi bir yerə gedəndə beş dəqiqəyə, uzağı on dəqiqəyə hazır olur. Qadın dayanır şkafın qabağında, bilmir hansı paltarı geyinsin. Onu geyinir, bunu geyinir. O sırğanı taxır, bu sırğanı çıxarır. Bu pomadanı dodağına yaxır, o pomadanı dodağından silir… Nə olub? Onlar çox narahatdırlar. Əslində narahatlıq yaxşı şeydi. Pis olan odur ki, qadınların narahatlığında bəşərilik çatışmır. Bir yerə gedəndə şkafın qabağında dayanıb nə geyinmək haqqında dərin düçüncələrə dalan adam necə ciddi sənət əsəri yarada bilər? Üstəlik, onlar öz vəziyyətləri, təbiətləri ilə razılaşmırlar. Ciddi, ağır söhbətlərə iddia edirlər və ciddi, ağır söhbətlərə girəndə gülməli görünürlər. Halbuki, öz təbiətlərin-dən, həyata baxışlarından, həyat fəlsəfələrindən, şkafın qabağında dayanıb dərin düşüncələrə dalmaqlarından səmimi tərzdə yazsalar ortaya çox maraqlı mətnlər çıxar. Amma bunları yazmaq çox çətindi. Bunları yazmaq üçün gərək vəziyyətlə üzüsulu barışasan, eqonu tam öldürəsən. Bu da hər kəsin bacaracağı iş deyil…
Bax elə dünən özümə şalvar almaq üçün geyim mağazasına getmişdim. Yekə bir geyim mağazası təsəvvürünüzə gətirin. Kişi bölümündə tam sakitlik hökm sürürdü. Kişilər xoşlarına gələn paltarları götürüb əyinlərinə olub-olmadığını yoxlamaq üçün geyinmə otağına gedirdilər. Bəziləri heç otağa getmirdilər. Seçdikləri paltarı götürüb kamali-ədəblə birbaşa kassaya tərəf addımlayırdılar. Mən də paltar alanda əynimə olub-olmadığını yoxlamıram. Balaca olanda münasib dost-tanışlardan birinə hədiyyə edirəm. Yekə olmağının da qorxusu yoxdur. Nəsə, geyim mağazasının kişi bölümündə o qədər sakitlik idi ki, qu desəydin, qulaq tutulardı. Qadın bölümünə isə sanki bir sürü ac və qəzəbli qara qarğa doluşmuşdu. Biri anasına zəng edir, biri xalasına zəng edir, biri rəfiqəsinə zəng edir, biri qonşusuna zəng edir… Adi bir paltarı almamışdan əvvəl paltarın şəkilin çəkib azı on adama göndərirlər. Yaraşır, yoxsa yaraşmır, alsam necə olar, almasam necə olar, bahadır, yoxsa ucuzdur və sairə və ilaxır. Bu qədər əhəmiyyətsiz şeylərə bu qədər ciddi yanaşan varlıqların içində Bethovenin, Tolstoyun, Çarli Çaplinin, Tomas Mannın yetişməsi çətindir. Problemi tarixdə, kişi hökmranlığında-zadda axtarmaq boş söhbətdir. Problem özlərindədir, təbiətlərindədir.
– Xanımlar arasında bəyəndiyiniz və ciddi hesab etdiyiniz nəsr yazan heç yoxdur?
– Sırf ədəbiyyat nöqteyi-nəzərdən oxuduqlarım arasında Jorj Sand ən güclü qadın yazıçıdır. Amma onun nəsri qadın nəsri deyil, kişi nəsridir. Kişi kimi yazıb əsərlərini. Jorj Sandın əsərlərin oxuyanda mənə elə gəlir ki, onun penisi olub. Nə bilmək olar, bəlkə həqiqətən də olub.
– Bəs Virciniya Vulf?
– Virciniya Vulf çox mənasız qadındı. Havayı yerə özünə əziyyət verib, əbəs yerə yerlə-göylə əlləşib. Həm də yaradıcılığında əziyyətlərinin bədii həllini verə bilməyib. Onun əsərləri mənasız, lazımsız gərginliklərdən ibarətdir, əsərlərində ədəbiyyat azdır. Halbuki, hikkəsini, mənasız iddialarını kənara qoymağı bacarsaydı, yaxşı əsərlər yaza bilərdi. Amma sonu faciə ilə bitsə də, onun oyunçuluğuna hörmət etməyə məcburam, xeyli adamı barmağına dolamağı bacarıb. Bunun özü də balaca iş deyil.
– Sizin Kulisdə gedən “Maraqsız sevgi əhvalatı” hekayəniz Fb-də müzakirələrə səbəb oldu. Qəribədir, Nazlı Çələbiyə dil, söz ehtiyatı, üslub və redaktə ilə bağlı tutduğunuz iradları sizin özünüzə tutmuşdular.
– Azərbaycanda mənim nəsrim haqqında fikir bildirəcək adamların sayı beşdən artıq deyil. “Onun Xallı adlı qara rəngli, qoca bir iti vardı. Bu qoca it öz damında hey büzüşüb yatırdı. Arabir hürmək istəsə də gücü çatmırdı”, “Ona Dərbəndə qaçmağı təklif etdim. Soruşma niyə məhz Dərbəndə? Özüm də bilmirəm. Nədənsə, mənə elə gəlirdi ki, qaçmalı olsaq, biz ancaq Dərbəndə qaçmalıyıq”, “Havadan at iyi gəlirdi” – bu cümlələr “Maraqsız sevgi əhvalatı” hekayəsindəndir. Bu cümlələrin ağırlığın başa düşməyən adamlara heç nə izah edə bilmərəm. Bu cümlələrdəki enerji hansısa bir qüvvəyə çevrilsə, həmin qüvvə doqquzmərtəbəli bir binanın altını-üstünə çevirər. Bura gəlib çatmaq asan olmayıbdır. Kobud, zövqsüz adamların dilində belə bir cümlələr yazmaq faciədir. Mənim nə yazdığımı bir, uzağı iki adam başa düşəcək. Bu bir, iki adamın başa düşməsi qalanlarının başa düşməməsindən üstün olacaq. Amma həmin adamlara yazığım gəlir. Onlara çox çətin olacaq. İtin əzabın çəkəcəklər həyatda. Nə etməli, həyat belədir, sistem belə qurulub. İtin əzabını çəkməsən, idrak ağacının meyvələrini dərib, dadına baxa bilməzsən. Necə deyərlər, bir dərdim var, min dərmana dəyişməm. Vəziyyət belədir, hər kəs öz seçimini etməlidir.
– Bu dəfə də çox zaman səslənən və sizin də qəbul etmədiyiniz fikir səslənmişdi: publisistikada daha ustadır! Sizcə, niyə bu fikri həmişə deyirlər?
– Bir mahnını bu qədər təkrar oxumaqdan yorulmadılar? Hər ikisində ustayam. Həm publisistikada, həm də nəsrdə.
– Ad çəkməkdə ehtiyatlı davranan Seymur Baycanın ədəbi camedə o qədər də tanınmayan bir xanıma ayrıca yazı həsr etdi…
– Qayıtdıq söhbətin əvvəlinə və yaxşı ki, qayıtdıq. Yazmayanda deyirlər, niyə yazmırsan, yazanda da deyirlər, niyə yazmısan? Yaxşı, mən nə edim? “Həzz” romanının təxminən ortasına çatanda, mütaliəni dayandırdım, girdim internetə, dedim, görüm, bu müəllif kimdir, nəçidir? Qarşıma bir video çıxdı. Nazlı həkim bir verilişdə heç bir elmi əsası olmayan fikirlər səsləndirirdi. Verilişin aparıcısı, həm də qonaqlar ona kinayə ilə baxırdılar. Bu səhnə mənə pis təsir etdi. Həmin anda Nazlı həkim gözümə çox köməksiz göründü. Ürəyim ağrıdı. Bilmirəm, nədənsə son vaxtlar mərhəmətli, sentimental olmuşam. Hər şey çox sürətlə baş verdi…
– Lakin düşünənlər var ki, Nazlı xanım haqda yazı bir az da həmkarlarınızı qıcıqlandırmaq üçün yazılıb.
– Belə bir fikrin yaranmasına görə çox kədərlənirəm. Nazlı xanım həkimdir, videolar çəkir, veriliş aparır. Ən əsası ədəbi tənqid, ədəbi mühit tərəfindən ciddi bir diqqət olmadığı halda yeddi kitab yazıb. Asan deyil. Şəxsən mən bunu bacarmazdım. Başım çıxmır bu qədər gücü, enerjini, həvəsi hardan alır? Bu qədər işin-gücün içində yeddi kitab yazmağa görəsən onu nə məcbur edib? Nazlı həkimdən mütləq müsahibə almaq lazımdır. Qoy bizi öz yaradıcılıq mətbəxi ilə tanış etsin.
– Bildiyimiz qədər, yeni hekayələr yazırsınız… İş nə yerdədir? Yeni kitab gələcəkmi?
– Hə, indi mənasız hekayələr yazıram. Ədəbiyyatın nirvanasındayam. Bilmirəm bundan o tərəfə nə yazmaq olar. Bundan o tərəfi yoxdur. Məni qane etməyən yeganə məsələ sürətin aşağı olmasıdır. Mart ayından bəri cəmi dörd hekayə yazmışam. Halbuki, səkkiz hekayə yazmalı idim. Mütaliə yazı prosesinə ciddi mane olur. Deyirəm, bu kitabı oxuyum bitirim, sonra hekayəni yazaram. Kitabı oxuyub bitirirəm, hekayəni yazmıram, keçirəm başqa kitaba. Bunu bir növ yaradıcı fərarilik də adlandırmaq olar.
BANAL SIRTIQLIQ HAQQINDA
Əldən qaçan balıq böyük görünər.
Atalar məsəli
Sergey Dovlatov hansısa müsahibəsində, ola bilsin hansısa yazısında belə buyurmuşdur: Mən yazanda daima əsərin tərcümə olunacağı haqqında düşünürəm. Ona görə yox ki, əsər tərcümə olunanda tərcüməçi əziyyət çəkməsin. Ona görə ki, daima bu haqda düşünmək, məni artıq şeylər yazmaqdan xilas eləyir.
Dovlatovun sözləri yadımda belə qalıb. Yadımda necə qalıbsa, eləcə də yazdım. Tam dəqiqləşdirməyə həvəs olmadı. Bu səbəbdən Dovlatovun sözlərin dırnaq arasında vermədim.
Dovlatovun sözlərinə əməl edərək mən də nəsr yazanda daima mətnin tərcümə olunacağı barəsində düşünürəm. Bu barədə düşünmək həqiqətən də adamı artıq-urtuq şeylər yazmaqdan, boşboğazlıq eləməkdən, ucundan tutub, ucuzluğa getməkdən kifayət qədər qoruyur. Fürsətdən istifadə edib, qələm dostlarımı, həmkarlarımı nəsr yazarkən bu məsləhətə əməl etməyə çağırıram.
* * *
Dünən Əjdər Olun “Lo” romanını oxuyub bitirdim. Romanın dili çox sadə və oxunaqlıdır. Adamı qətiyyən yormur. Cümlələr su kimi rahatlıqla içilir. Lakin müəllif əsərdə xeyli artıq, lazımsız şeylər yazıb. Müəllif məndən yaşda böyük olmasaydı, “əsərdə bəzi yerlərdə boşboğazlıq edib” sözünü yazardım. Müəllif yaşda böyük olduğuna görə “əsərdə bəzi yerlərdə boşboğazlıq edib” sözlərini yaza bilmirəm. Tərbiyəm buna yol vermir.
“Lo” romanını mənim ixtiyarıma versəydilər, romanın əlli səhifəsini rahatlıqla ixtisar edərdim və bununla roman heç nə itirməzdi. Tam tərsinə, roman daha da oxunaqlı olardı, babat yüngülləşərdi.
Müəllif romanda doğulduğu, yaşadığı şəhərin şeiriyyətini, ab-havasını yaratmaq istəsə də, buna müyəssər ola bilməyib. Nəticədə uzunçuluğa yol verib. Uzunçuluq eləmək, artıq-urtuq şeylər yazmaq, digər yaxşı, maraqlı təsvirlərin də effektini aşağı salır. Mənim üçün indi tam, bütöv, susuz mətnlər çox qiymətlidir və qəti şəkildə bu qərara gəlmişəm ki, tam, bütöv, susuz mətn yaratmaq təkcə intellektlə, istedadla, təcrübə ilə əlaqəli bir proses deyil. İntellekt, istedad, təcrübə vacib şərtlərdir, lakin tam, bütöv, susuz mətn yaratmaq prosesində insanın təbiəti, xarakteri də müstəsna rol oynayır. Bunu dəfələrlə yazmışam və yəqin ki, bundan sonra fürsət düşdükcə, yenə də yazacam.
* * *
Bir dəfə məmurlaşmış yazıçlardan biri təzə nəşr olunmuş kitabı haqqında fikrimi soruşdu. Bir kitab təqdimatında yanaşı oturmuşduq. Camaatın kitab təqdimatında məmurlaşmış yazıçı özünü soxdu kadra. İki daşın arasında öz kitabını nəzərdə tutaraq belə sual verdi: “Necədir, alınıb? Xoşuna gəldi?” Dedim ki, bu qədər təxəyyülə güc verməyə, bu qədər qurub-quraşdırmağa, bu qədər əziyyət çəkməyə ehtiyac yox idi. İdarədə keçirdiyin bir günü, orda bir gündə baş verənləri, gördüklərini yazsaydın, bu daha maraqlı olardı.
Nə demək istədiyim aydın olsun deyə konkret misallar gətirim. Məsələn, Elçin Əfəndiyev özünə əzab-əziyyət verib, ədəbiyyatla yaxından-uzaqdan əlaqəsi olmayan, aşağı səviyyəli hekayələr yazmaqdadır. Halbuki, adam öz məmur həyatını qələmə alsa, bir qələm adamı kimi daha yaxşı, faydalı iş görmüş olar. Yaxud, Rəşad Məcidi götürək. Yazdığı statuslarından özünə əzab-əziyyətlə kitab düzəldir. Göstərmək istəyir ki, güya bu da kitab yaza bilir. Güya bunun da kitabı, cəmiyyətə, adamlara deməyə sözü var. Rəşad Məcidin statusları kimə lazımdır? Şəxsən mənə lazım deyil. Əslində isə Rəşad müəllim elə Yazıçılar Birliyində keçirdiyi bir günü, orda bir gündə baş verənləri götürüb yazsa, ortaya çox maraqlı, faydalı bir kitab çıxar və biz də oxuyub xeyli feyzyab olarıq.
* * *
Əjdər Ol “Lo” əsərində bir neçə dəfə vicdan, şərəf, ləyaqət kimi həssas, ağır mövzulara toxunub və müxtəlif situasiyalarda (səh. 60, 68) bu cür cümlələr yazıb:
“Belə yaşamağa nə var ki… Bəs vicdan, ləyaqət, məsuliyyət nədən ötürüdür?
Ləyaqətini qorumaqla istəyinə çatmaq çətin məsələdir. Alçaqlıq, satqınlıq, xəyanət, zor gücünə o qədər şeylər əldə edərsən ki…”
Əlillərin cibinə girən, rüşvətxorluğa, əyri-üyrü işlərə görə indi həbsdə yatan Əjdər Olun uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik illərində vicdanlı, məsuliyyətli, ləyaqətli bir insan olduğuna gəlin dərindən şübhə etməyək. Belə olduğu halda, ortaya vacib, aktual bir sual çıxır. Bəs bu vicdanlı, ləyaqətli, məsuliyyətli insan niyə pozulub, bu insanda mənəvi tənəzzül necə baş verib? Müəllif bu haqda yazsaydı, bu suallara cavab versəydi, öz mənəvi tənəzzülünün necə başlaması ilə oxucuları yaxından tanış etsəydi, çox maraqlı, faydalı olardı. İnsanlar da oxuyub nəticələr çıxarar, ibrət dərsləri götürərdilər.
Yəqin ki, Əjdər Olu tamah adlı zəhərli ilan sancıb. Qədim mətnlərdə tamahı əbəs yerə zəhərli ilana bənzətməyiblər. Tamahın yaratdığı təhlükələr, fəsadlar, insanın evini necə yıxması, insanı necə gözdən salması haqqında yazanda, günəşi küləş kimi başa düşməyə vərdiş etmiş adamlar elə düşünürlər ki, zahid, dərviş, guşənişin, səfil həyatını təbliğ etməkdəyik. Əsla. İnsan başqasının haqqını tapdalamadan, ağa qara demədən, haqqı nahaqqın ayağına vermədən, doğru yollarla mümkün qədər rahat yaşamalıdır. Qabarlı əllərlə, halal zəhmətlə, alın təri ilə rahat yaşamaq insanın fundamental haqqıdır. Söhbət burada artıq tamahın baş yarmasından getməkdədir.
Baxın, bir mandat Erkin Qədirlini nə günə qoydu, onu nə qədər gözdən saldı. Acından ölürdü? Ölmürdü. Ağır dillemma, olum ya ölüm sualı qarşısında qalmışdı? Qalmamışdı. Mandatsız da rahat yaşaya bilərdi və yaşayırdı da. Gül kimi hörməti vardı. Amma mandatsız yaşamadı, mandatı təmiz addan, halal çörəkdən, düz yoldan üstün tutdu. Bunun adı artıq tamahın insanı gözdən salması, artıq tamahın baş yarması, tamah adlı zəhərli ilanın insanı sancması deyilsə, bəs nədir? İyirminci əsrdə yaşamış və yaratmış müdrik insanlardan biri belə deyirdi: “Mən insanları imtinaları ilə tanıyıram”. Erkin Qədirli pozulmamış vaxtlarında roma hüququndan, antik yunan mədəniyyətindən, fəlsəfədən, sosiologiyadan filandan danışmağı çox sevirdi. Aristotel elə getdi, Spinoza belə getdi. Dekart elə demişdir, nə bilim, Bertran Rassel “Qərb fəlsəfəsi tarixi” əsərində belə yazmışdır… Deməli, bütün bunlar bir mandatı əldə etməkdən ötrü butaforiya imiş. Deməli, adamın bütün mahiyyəti, canı, ruhu bir mandatdan ötürü sino gedirmiş. Bu, futbol şərhçilərinin təbirincə desək, açıq-aşkar reallıqdır və yerdə qalanlar mənasız, lazımsız təfərrüatdır.
Əjdər Ol “Lo” romanının 178-ci səhifəsində yazır: “Deyirlər, yüksək mövqe adamı yolundan azdırır. Məncə, bu bütöv tərif deyil. Vəzifə, səlahiyyət insanı dəyişdirmir, içindəkiləri üzə çıxarır”.
Yaxşı söhbətdir, ola bilsin Əjdər Ol bu sözləri elə özü haqqında yazıb. Ola bilsin vəzifə Əjdər Olun içində gizlətdiyi xislətini lakmus kağızı kimi üzə çıxarıb.
Romanın 218–ci səhifəsindəki cümlələr də diqqət çəkir. Müəllif 218-ci səhifədə yazır:
“…Moskvanın “İzvestiya” qəzetində oxuduğum bir məqaləni də yada salım. Məqalə general Dubinyakın ölümünə həsr olunmuşdu. General uzun illər ürək xəstəliyindən əziyyət çəkirmiş. Xaraktercə kövrəkliyindən yazılırdı onun. Şairliyi də varmış, hərdən lirik şeirlər yazırmış. Yazının bu yerində dərindən bir ah çəkməyəsən, neyləyəsən? Axı, insan xisləti niyə belədir? Cəllad rolu nəyinə lazım idi şair təbiətli bədbəxtin? Bəlkə ömür boyu şair kimi tanınmaq istəyib, amma rütbə, mənsəb, tamah hissi onu qəddarlaşdırıb, qan çanağına çəkib”.
Hitler də sentimental adam idi. Ət yemirdi. Təbiəti, noxud supunu çox sevirdi. Köpü olduğuna görə allahın noxud supundan da ürəyi istəyən kimi həzz ala bilmirdi. Stalin şeir yazırdı, Reynhard Heydrix skripkada ifa edirdi… Xülaseyi-kəlam, lirikanın, sentimental təbiətin, sənətə vurğunluğun, sənətlə məşğul olmağın qəddarlığa, bu və ya digər formada qan tökməyə, baş kəsməyə mane olmaması çoxdan məlumdur. Sırf mövzumuza gəldiksə isə bu suallara cavab axtarmaq maraqlı olardı: Əlillərin cibinə girmək, rüşvət almaq, əyrü-üyrü yollara düşmək, nəticədə həbsdə yatmaq istedadlı, intellektli, şair təbiətli bir adamın nəyinə lazım idi? Axı, insan xisləti niyə belədir? Burada dərindən bir ah çəkməyəsən, bəs neyləyəsən? Dərindən ah çəkmək öz yerində, rus ədəbiyyatının əjdahalarından birinin məşhur sözünü də xatırlamaq yerinə düşər: “Məmur kürsüsünə oturan sənətkarı iki aqibət gözləyir – Ölmək, ya da ölmək”. Əlbəttə, söhbət təkcə sənətkarın məmur kürsüsünə oturmasından getmir. Pul, var-dövlət hərisliyi, əyri-üyrü yollarla, yaltaqlıqla ad-san, şöhrət qazanmaq istəyi və bu qəbildən olan digər bədnam əməllər də “məmur kürsüsünə oturan sənətkar” paketinə daxildir. Lütfən, belə yekə-yekə danışmağıma fikir verməyin. Açığı bu problemləri öz içimdə həll edə bilməmişəm. Özüm-özümlə daima mübarizədəyəm. Tamahımız Dəməşq qılıncından itidir. Bu kimi təmtaraqlı, pafoslu cümlələr yazmaqla bir növ öz çiyinlərimə yük qoymaqdayam. Çiyinlərim isə ensiz və kövrəkdir.
“Lo” romanında səksəninci illərin sonlarında, doxsanıncı illərin əvvəllərində baş vermiş hadisələr çox geniş təsvir olunub. İnsafən, müəllif həmin dövrdə baş vermiş hadisələri yazarkən obyektiv olmağa cəhdlər edib və meydan hərakatının, mitinqlərin, dövrün ab-havasın yaratmağı həqiqətən yaxşı bacarıb. Bəzi təsvirləri oxuyarkən müəllifin nə qədər əziyyət çəkdiyini hiss edirdim. Hiss edirdim ki, əslində onun deməyə sözü çoxdur, hadisələrin canlı şahidi olub, lakin vəzifəsi, mövqeyi onu tam obyektivlik numayiş etdirməyə maneələr yaradıb. Hətta müəllif özünü qorumaq, özünü sığortalamaq üçün bəzi hadisələri, faktları təhrif edib.
“Lo” romanında səksəninci illərin sonlarında, doxsanıncı illərin əvvəllərində baş vermiş hadisələrin təsvirlərini oxuduqca həm də yaddaşım qıcıqlanırdı, şahidi və iştirakçısı olduğum hadisələri, mitinqləri xatırlayırdım. Nə qədər axmaq, absurd, ağır hadisələr baş verib, biz nə qədər sadəlövh olmuşuq, biz nə qədər reallıq hissini itirmişik. Dəhşət. Başqa söz tapa bilmirəm. Zəmanəmizdə dəhşət sözündən yeri gəldi-gəlmədi tez-tez istfadə olunur. Lakin burada dəhşət sözü tam yerində işlədilib, dəhşət sözü burada tam yerinə oturur. O qədər axmaq, absurd, ağır hadisələrdən sonra sağ qalmağımızın özü bir möcüzə sayılmalıdır. Əvvəlcə özümü, sonra da özümkimilər nəslinə aid olanları nəzərdə tutaraq yazıram. Çox sırtıq adamlar çıxdıq. Hər şeyin bir həddi olmalıdır, o cümlədən sırtıqlığın da. Bu qədər yaşamaq olmaz. Bu qədər yaşamaq sırtıqlıqla bərabər, üstəlik ifrat tərbiyəzsizlik də sayılmalıdır. Şəxsən mən çoxdan ölməli idim.
Səksəninci illərin sonlarında, doxsanıncı illərin əvvəllərində baş vermiş hadisələrlə yaxından tanış olmaq istəyən gənclərə “Lo” romanını oxumağı şiddətlə tövsiyə edirəm. Qoy oxuyub qərar versinlər: o qədər axmaq, absurd, ağır hadisələrin içindən keçib sağ qalmaq, hələ də yaşamağa davam etmək qəhrəmanlıqdır, yoxsa banal sırtıqlıq?
SƏID FAIQ ƏBASIYANIQ HAQQINDA
Qoca sərçə samana aldanmaz.
Atalar məsəli
Səid Faiq Əbasıyanıq haqqında çox eşitsəm də hekayələrini oxumağa fürsət tapmamışdım. Bu həftə Səid Faiqin qırx üç hekayəsini oxudum. İndi Səid Faiqin hekayələrindən aldığımı təssüratları, Səid Faiq haqqında fikirlərimi yazmaq istəyirəm. Bir yazıçı haqqında fikirlər yazmaq üçün onun qırx üç hekayəsini oxumaq məncə kifayət edər.
Bəribaşdan bildirim ki, Səid Faiqin yazıçı kimi güclü potensialı olub. Lakin pafos, yersiz psevdolirika, mövzuların süniliyi, saxtalığı Səid Faiqə potensialını reallışdırmağa, təbiri caizsə, potensialını həyata keçirməyə imkan verməyib. Əgər istiqamət, yol doğrudursa ortabab istedada malik yazıçı belə yaxşı, hətta güclü əsərlər yarada bilər. Əgər istiqamət, yol doğru deyilsə, hətta vəhşi istedad, dərin intellekt belə yazıçını xilas edə bilmir. Səid Faiqin istiqaməti, tutduğu ədəbi yol doğru yol olmayıb və bu da öz nəticəsini göstərərək, fikrimizi qısa və konkret ifdə etsək, bir yazıçı kimi onun evini yıxıb.
Səid Faiq kiçik insanların həyatını yazan hekayə ustası kimi qiymətləndirilir. Olduqca iddialı qiymətləndirmədir. Lakin Səid Faiqin hekayələri bu iddialı qiymətləndirməyə adekvat deyil. Səid Faiq hekayələrində kiçik insanların həyatına zorla məna qatmaq istəyir. Əgər insanların həyatı mənasızdırsa, hekayələrdə, romanlarda onların həyatına zorla məna qatmaq lazım deyil. Mənasız insanların həyatı elə həyatda olduğu kimi hekayələrdə də, romanlarda da mənasız olaraq qalmalıdır.
Səid Faiqin yazdığı təsvirlərdən, dialoqlardan psevdolirika, saxtalıq, sünilik fışqırır. “Bənövşəli vadi” adlı hekayədə Bayram adlı arabaçı belə danışır:
“Yeddi il əvvəl bir səhər evdən çıxdım, düz iyirmi bir yaşındaydım. Fevral ayı idi. Amma bizim tərəflər bahar çağını xatırladırdı. Bənövşələr ətir saçırdı. Mən qucağımda çiçəklər Bəyoğluna çıxdım. Gül bazarında çiçəkləri satdım. On doqquz lirə qazandım. Heç içki içməmişdim, içdim. Üç il qabaq evlənmişdim. Amma bəzəkli, ətirli qadın iyləməmişdim, iylədim. Daha evə qayıtmadım. Sağdırmı, yoxsa ölüdürmü evdəkilər, bilmirəm. Heç birinə heç yerdə rast gəlmədim. Qoca atam vardı. Bir anam, yoldaşım, iki uşağım. Uşağımın biri yaş yarımlıq, o biri doqquz aylıq idi…”.
Allah xətrinə, hansı arabaçı belə danışır? Bu adam arabaçıdır, yoxsa Ankara Radiosunun ədəbi-bədii verilişlər redaksiyasının redaktoru? Burada arabaçı danışmayıb, arabaçının yerinə müəllif özü danışıb və üstəlik də çox pis danışıb. Səid Faiqin hekayələri belə süni, saxta dialoqlarla doludur. O, bir yazıçı kimi kiçik insanların dünyasına ümumiyyətlə girə bilməyib. Səid Faiqin kiçik insanların həyatından hekayələr yazması, bizim ultraqlamurkaların kəndlərə gedib eşşəklə, qoyunla, keçiylə, qoca arvad və qoca kişilərlə şəkillər çəkdirməsinə bənzəyir. Guya bu ultraqlamurkalar üçün kəndlə şəhərin heç bir fərqi yoxdur, guya lazım gələndə onlar kənd həyatından da həzz almağı bacarırlar və guya onlar insanlar, canlılar arasında heç bir ayrı seçkiliyə yol vermirlər. Ətiniz tökülsün!
Oxuduğum qırx üç hekayənin arasında “Mən nə iş gördüm?” adlı hekayə nisbətən digər hekayələrdən yaxşı mənada seçilirdi. Çünki “Mən nə iş gördüm?” hekayəsində azdan-çoxdan səmimiyyət vardı. Səid Faiqin əksər hekayələri, hekayə yox, düzünü söyləsəm adicə ovqat yazıları idi. 2000- ci illərin əvvəllərinə qədər belə ovqat yazıları yazan müəlliflər Azərbaycan mətbuatında dəstə halında o tərəfə, bu tərəfə gedirdilər. Hansı qəzeti açırdınsa orda mütləq bir ovqat yazısı görürdün.
Səid Faiqin hekayələrini oxuyarkən onun çox tənha, narahat, gərgin, kədərli adam olduğu açıq-aşkar hiss edilir. Amma Səid Faiq tənhalığını, narahatlığını, gərginliyini öz yaradıcılıq mətbəxindən keçirərək peşəkar yazıçı kimi hekayələrində əritməyi, yaymağı bacarmayıb. Az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi istiqamətin doğru olmaması, pafos, psevdolirika onun keçirdiyi ağır hisslərin hekayələrdə bədii həllini tapmasına maneələr yaradıb. Loru dildə desək, Səid Faiqin başı yaxşı baş olsa da, o bu başı, təəssüf ki, qarpıza sərf edib.
Açığı, belə qeyri-peşəkar, naşı hekayələr yazan adamın Türkiyədə hekayə ustası kimi qiymətləndirilməsinə, hekayə ustası kimi tanınmasına xeyli təəccübləndim. Hə, bilirəm, indi özünü ağıllı hesab edən birisi, zövqlər müzakirə olunmur sözünü əldə bayraq edərək, mübahisəyə girişməyə çalışacaq. Digər yazılarda qeyd etmişik, yeri və təbi gəlib bir daha qeyd edək: zövqlər müzakirə olunmur sözü mübahisə edən tərəflərdən hər ikisi həqiqi sənətə, həqiqi sənətkara istinad etdikdə aktual sayıla bilər. Məsələn, tutalım mən deyirəm ki, Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Səbahəttin Əlidir. Qarşı tərəf isə deyir ki, yox, sən səhv düşünürsən, sən səhvsən, Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Yaşar Kamaldır. Belə olduğu halda zövqlər müzakirə olunmur sözü yerinə oturur. Çünki hər iki tərəf həqiqi sənətkara istinad edir.
Amma mən Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Sabahəttdin Əlidir dediyim halda, qarşı tərəf buna etirazını bildirsə və Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçının Əhməd Həmdi Tanpınarın, Oğuz Atayın, Yusif Atılqanın olduğunu iddia etsə, zövqlər müzakirə olunmur sözü yerinə oturmayacaq, avtomatik aktuallığını itirəcək. Çünki, Əhməd Həmdi Tanpınarın, Oğuz Atayın, Yusif Atılqanın, Sadiq Hidayətin ədəbiyyata dəxli yoxdu. Sonuncu İran yazıçısıdır. Sadəcə çox uyğun gəldiyinə görə onu da bu saxtakar, surroqat yazıçılar dəstəsinə qoşmağı özümə borc bildim. Sadiq Hidayətə İranın Kafkası deyirlər. Təkcə İranın Kafkası sözü adamın ürəyini bulandırmağa bəs edir. Əhməd Həmdi Tanpınar, Oğuz Atay, Yusif Atılqan, Sadiq Hidayət kimi saxta, surroqat yazıçılar ədəbiyyat haqqında dərin anlayışı, ədəbiyyat haqqında özünün şəxsi fikirləri olmayan, sağ əllə sol qulağı qaşımağı həyat tərzinə çevirən, ciddi, həqiqi ədəbiyyatı sağ əllə sol qulağı qaşımaq kimi başa düşən adamların sevimli yazıçısı ola bilər…
Xülaseyi-kəlam, Səid Faiq çox şişirdilmiş bir yazıçıdır. Səid Faiqə bir yazıçı kimi on ballıq sistemlə iki, ən uzağı üç bal vermək olar.
HƏM DƏ “YUXU MƏLƏKLƏRI” HAQQINDA
“Qanun” nəşriyyatında nəşr olunan “Yuxu mələkləri” kitabının arxa qapağındakı mətni oxuyaq: “Azərbaycan ədəbi dairələrində bəzən türkiyəli həmkarlarımızın hekayə janrında elə bir uğur qazana bilmədikləri haqda fikirlər dolaşır. Bu, Türkiyə ədəbiyyatına, xüsusən hekayə janrında yazılan əsərlərə bələd olmamaqdan irəli gəlir və bu mənada sizə təqdim olunan modern hekayələr kitabı dedikərimə nümunədir.
Hekayələr toplusunda zaman və məkan ölçüləri gözlənilmədən, müxtəlif dövrlərdə reallıqda baş verənlər altşüurda əks olunaraq hüdudsuz yazıçı təxəyyülünün süzgəcindən keçir və modern yazı tərziylə oxuculara çatdırılır”.
Bu ifrat pafoslu və çox iddialı mətnin üstündə bir adam şəkili var. Şəkildə saçları ağarmış bir kişi yumruğunu çənəsinə, yaxud çənəsini yumuruğuna dirəmiş vəziyyətdə dayanıb. İlk baxışdan ciddi, ağıllı, mərifətli, qanacaqlı adama oxşayır. Amma yazdığı hekayələr… Yazdığı hekayələr sadəçə rüsvayçılıq və biabırçılıqdır. Bir yeniyetmə o cür rüsvayçı və biabırçı hekayələri kitab halında oxucuların ixtiyarına buraxmağı şəninə sığışdırmazdı. Oxucular gərək məni bağışlasın, “Yuxu mələkləri” kitabındakı hekayələrin səviyyəsizliyini burada geniş ifadə etməkdə çətinlik çəkirəm. Açığı buna heç o qədər ehtiyac da yoxdur. Bir insanın hekayələri səviyyəsizdirsə, həmin hekayələrə səviyyəsiz adı qoymaq bəs edir. Dastan açmaq, ucundan tutub, ucuzluğa getmək, əlavə vaxt və enerji itkisidir.
Müğənnilər demişkən, yaxından tanıyanlar çox hövsələli oxucu olduğumu bilirlər. Hətta ən bayağı mətndən də zövq almağı, hətta ən bayağı mətndən də nələrsə öyrənməyi bacarıram. Bəxtiyar Aslanın “Yuxu mələkləri” kitabı mənim kimi hövsələli oxucunu qırxıncı səhifəyə çatmamış hövsələdən çıxartmağa nail oldu. Müəllifi təbrik edirəm, bu, çox böyük uğurdur.
* * *
Türkiyənin ictimai-siyasi-mədəni həyatında uğur qazanmaqda çətinlik, əziyyət çəkən adamlar azərbaycanlılara sadəcə “bəyənmə düyməsi” kimi baxırlar. Natamamlıq kompleksinin altında şiddətlə əzilən azərbaycanlılar onlara “bəyənmə düyməsi” kimi baxan, Türkiyənin ictimai-siyasi-mədəni həyatında uğur qazanmaqda əziyyət çəkən adamlara şövqlə, məhəbbətlə qucaq açırlar. Elə zənn edirlər ki, doğrudan da bunlarla maraqlanan adamlar var. Məsələn, azdan-çoxdan populyarlıq qazanmaq istəyən bir türk blogeri Azərbaycan mətbəxi, Azərbaycan musiqisi, nə bilim Azərbaycan qoyunları və keçiləri haqqında bir video çəkir. Natamamlıq kompleksinin altında şiddətlə əzilən azərbaycanlılar qarışqa qəndə darışan kimi tez bu videonun üstünə darışırlar. Səydəş-səydəş, səviyyəsiz-səviyyəsiz şərhlər yazmağa başlayırlar. Ta bilmirlər ki, videonu çəkən adama Azərbaycan musiqisi, Azərbaycan mətbəxi, Azərbaycan qoyun və keçiləri əsla maraqlı deyil. Ona azərbaycanlılar bir “bəyənmə düyməsi” kimi lazımdır və yerdə qalan məsələlər onun üçün sadəcə lüzümsuz təfərrüatdır.
Beş-altı dost tanış var. Harda qarşılarına adam əsəbləşdirən axmaq müsahibə, yazı, video çıxsa mənə göndərirlər, münasibət bildirməyimi tələb edirlər. Zəif damarımı tutublar. Nəyə əsəbləşə biləcəyimi dəqiq bilirlər. Bu dostlardan biri mənə dəhşətli bir video göndərmişdi. İki əyriayaq türk qızı (bloger imişlər) “Torqovı”da gəzirdilər. Bir dəstə azərbaycanlı gənc türkcə danışa-danışa bu bloger qızların arxasınca düşmüşdülər. Qızlar da onlarla mırt tuturdular. İnsan adlanan bir canlının çox yox, bir az özünə hörmət hissi olmalıdır. Lap qədimlərdən məlumdur ki, özünə hörmət etməyən adama, özünə hörmət etməyən camaata başqaları dünəndən hörmət etmirlər. O bədnam kadrlara baxdıqdan sonra bir suala cavab tapmaq istəyirdim. Görəsən bundan əvvəlki həyatımda hansı qəddar cinayəti törətmişəm, görəsən bundan əvvəlki həyatımda hansı bağışlanılmaz günahın sahibi olmuşam ki, mənə belə dəhşətli bir cəza, – bu adamlarla eyni dildə danışmaq, bu adamların dilində yazı yazmaq, bu adamlarla eyni ölkədə doğulmaq cəzası verilib?
* * *
“Yuxu mələkləri” kitabının müəllifi Bəxtiyar Aslan haqqında yüngülvarı araşdırma apardım. Afərin, fərasətli adamdır. Sabir Rüstəmxanl haqqında kitab, Rəşad Məcidin olduqca mənasız “Qələmsiz yazılanlar” kitabı haqqında məqalə yazıb. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda Bəxtiyar Aslanın “Üç əqrəb zamanı” kitabının təqdimat mərasimi keçirilib. İnstitutun əməkdaşları çıxışlar edərək kitab haqqında fikirlər söyləyiblər. Bu mərasimdən hazırlanan xəbər və yazılar ölkənin müxtəlif qəzetərində dərc olunub. Vəssalam, Türkiyənin ictimai-siyasi-mədəni həyatında uğur qazanmaqda əziyyət çəkən bir adama, bir yazıçıya bundan artıq nə lazımdır?
UNIVERSAL HƏQIQƏTLƏR HAQQINDA
Qarğa on iki mahnı oxudu, hərəsi bir cür zəhlətökən.
Atalar məsəli
Hansısa problem haqqında yazı yazdıqda oxucuların çoxunun yazıya münasibəti belə olur: “Çıxış yolu göstər”. Oxucuların çıxış yolu göstər tələbi bir publisist kimi canımı boğazıma yığıb. Nəhayət, çoxsaylı oxucu tələblərini nəzərə alaraq, ölkəni xilas etməyin yolları haqqında yazı yazmaq qərarına gəldim. Hərçənd, göstərdiyim yollara əməl ediləcəyinə inamım olduqca azdır.
1. Təcrübəli zabitlər əsgərin çox da boş-bekar dayanmasına imkan vermirlər. Əsgər boş-bekar dayandıqda ev haqqında düşünür, ürəyi ev yeməkləri istəyir, sevgilisini, nişanlısını xatırlayır, darıxır, beləliklə əsgərlik çəkmək onun üçün daha da çətinləşir. İradəsi zəif olanlar çətinliyə dözməyərək hərbi hissəni özbaşına tərk edir. Bu isə ümumilikdə orduda nizam-itizamın zəifləməsinə, döyüş ruhunun aşağı düşməsinə aparıb çıxarır. Əsgər gün ərzində o qədər yorulmalıdır ki, yat əmri verildikdə sevinməlidir. Əsgər başını yastığa qoyan an daş kimi yatmalıdır. Folklor diliylə ifadə etsək, div yuxusuna getməlidir.
Əsgərlərlə qadınlar, hərbi xidmətlə məişət arasında paralellər aparsaq belə bir nəticəyə gələ bilərik. Qadınlar boş-bekar dayandıqda fitnə-fəsadla məşğul olurlar. Əbəs yerə deyilməyib: “Şeytan bir işi bacarmayanda, ora qadın göndərir”. Qadın boş-bekar dayanmamalıdır. Boş-bekar dayanmaq bütün bəd əməllərin anasıdır. Qadınların boş-bekar dayanması ölkə iqtısadiyyatına zərbə vurmaqla yanaşı, həm də ölkədəki sabitliyə təhlükələr yaradır. Ona görə də insan əməyini yüngülləşdirən, boş vaxt qazanmağa şərait yaradan bütün məişət cihazlarından (qabyuyan maşın, paltaryuyan maşın, tozsoran, ətçəkən maşın, şırəçəkən maşın, elektrik ütüsü…) qadınların istifadə etməsi qanunla ciddi şəkildə qadağan edilməlidir. Yalnız subay kişilərə məişət cihazlarından istifadə etmək icazəsi verilməlidir. Bu qayda–qanunları pozan şəxslər ən azı iki illiyə ciddi rejimli islah-əmək düşərgəsinə göndərilməlidir.
2. On səkkiz yaşı tamam olmuş qadınlar üç illik hərbi xidmətə çağrılmalıdır. Hərbi xidmətdə qadınlara ən azı aşağıda göstərilən bəndlərə uyğun təlim və tərbiyə verilməlidir:
– sıra hazırlığı,
– yüngül silahlardan istifadə etmək qaydaları,
– bütün klassik yeməklərin (aşdan, dolmadan, küftədən, bozbaşdan tutmuş düz dovğaya, əriştəyə, hədiyə, quymağa qədər) bişirilməsi,
– mürəbbələrin və şirniyyatların hazırlanması,
– şorabalar qoymaq,
– az pulla sadə və zövqlə geyinmək,
– hər hansı bir yerə, tədbirə, mərasimə gedərkən (toy, nişan, konsert, bazar…) ən uzağı on beş dəqiqəyə hazır olmaq,
