Mənim mübarizəm – 8

скачать книгу бесплатно

Baqqal da yalvarırdı:

Ağa, başına dönüm, belə ayaqlarının altında qurban kəsilim, anlamamışam, bir qələtdir, öz ölübəölümlə eləmişəm…

Baqqalından tacirinə, ziyalısına qədər yaltaqlığa alışan bu xalqı seyr etdikdən sonra məni bir iranlı kimi tanıyan miss Hannanın üzünə baxmağa utandım.

* * *

Bir dəstə uşaq faytonumuzu görər-görməz çığıra-çığıra qaçıb kəndə yayıldı. Bu səsdən sonra arvadlar evlərdən və qazmalardan çıxıb küçədəki toyuqları tutmağa və quzularını içəriyə çəkməyə başladılar. Biz bunun səbəbini bilmədik… Kənddə təzə və yamaqsız paltara təsadüf etmədik. Kişilərin çoxu çılpaqdı. Qadınların da br çoxu cürbəcür cındırları quraşdırıb onunla öz əndamını örtmüşdü.

* * *

Yolumuzu dəyişib “Hacələkbər ” bazarçasına tərəf getdik. Burda Mirmanaf Sərrafın oğlu Mir Murtuza qarşımıza çıxdı. O, ağ bir uzunqulağın üstündə oturub bir dəstə nökəri ilə gəlməkdə ikən, Mirzə Məsud ağa da uzunqulaq üstdə, öz nökərləri ilə bərabər onların qabağına çıxdı. Bunlar bir-birlərinə təsadüf edincə, hər iki uzunqulaq burun-buruna söykəndi, üstündəki ağalar danışmağa başladı.

* * *

İsti paltar görməyən və payız ağacları kimi çılpaq gəzən Təbriz yoxsulları bütün Şərq ölkələrində olduğu kimi axşam saat doqquz olmadan başını kürsünün altına soxub yatmışdı. Yoxsullar soyuqdan, varlılar isə qorxusundan bayıra çıxa bilmirdi. Küçələrdə səs-səmir yox idi, hərdənbir əndərunlarda çalınan musiqinin səsi palçıq hasarları deşib bayıra çıxmaq istəsə belə, soyuq küləklər onu qulağın girəcəyindən qapıb uzaqlara aparırdı. Gündüzləri müxtəlif səslərlə arı pətəyi kimi qaynaşan və Şərqə məxsus əyləncə təşkil edən Təbriz şəhəri gecələri də öz sükutu ilə başlı-başına buraxılmış köhnə bir qəbiristan mənzərəsini xatırladırdı. Uzaqdan görünən məscid günbəzləri bir qara tısbağanın yatışı qədər sakit, alçaq tağlı qapılar isə palçıqdan düzəldilmiş bir məqbərənin qapısı kimi gəmgin-qəmgin baxırdı. Möminlərin səhər qüsl etməsi üçün hazırlanan hamamların bacasından qalxan boz tüstülər, vulkan dağıtmış xarabalıqdan qalxan duman qədər insana gəmginlik verirdi. İnsan vücudlarını yeyən məhəllə qəbiristanları uzaqda bir bataqlıq kimi görünür, qəbirlərin yanında qoyulmuş köhnə tabutlar isə bataqlıqdan kənara çıxan bir timsah kimi sanki insanın üzərinə hücum edirdi….

* * *

Bəzən hansısa əsəri oxuduğum zaman başımda əsərin mövzusuyla birbaşa əlaqəsi olan, əsərin mövzusuyla birbaşa əlaqəsi olmayan fikirlər fırlanmağa başlayır. Bu fikirləri ya yazılı, ya da şifahi formada ifadə etməyincə rahatlıq tapa bilmirəm. Beləliklə, “Dumanlı Təbriz” i oxuduğum zaman bu fikirlər başımda fırlanmağa başladı…

“Dumanlı Təbriz” haqqında – 2

“Sahibüləmr məscidinin həyəti qələbəlik idi. Həyətdə arvad, kişi bir-birinə qarışıb qiyamət qopmuşdu. Xalqın arasında bir öküz vardı. Məscidin nəqibi aralıqda durub deyirdi:

– Ey camaat, möcüzədir, möcüzədir.

Öküzün quyruğunda bircə dənə də tük qalmamışdı. Arvadlar tükləri dartıb qoparmışdılar. Bəziləri üz-gözünü öküzün bədəninə sürtürdü. Gülməli burası idi ki, bir hamilə qadın da xəlvətə salıb, qarnını öküzün qarnına sürtürdü. Şübhə yoxdur ki, o öküzdən oğlan uşağı istəyirdi…

Öküz isə bu işlərə heç əhəmiyyət vermirdi. Onun qabağına yonca və ot yerinə yeməli göyərtilər tökülürdü, dükanlarda satılan səbzilərin hamısı öküzün qabağında idi. Öküzün möcüzəsi belə başlamış imiş. Öküzü qəssablar kəsməyə aparırmışlar, həzrət Sahib meydanında dərviş nağılına qulaq asan uşaqlar hay-küy salıb öküzü hürkütmüş, öküz qaçmış, girməyə boş yer tapa bilmədiyindən özünü məscid həyətinə salmışdı.

Buna görə də məscidin nəqibi səsləyib deyirdi ki:

Bu heyvanın əti haramdı. Bunun başına bıçaq çəkməz olmaz.”

    Məmməd Səid Ordubadi
    “Dumanlı Təbriz” əsərindən

Tolstoy Şekspiri öz qəhramanlarını insanların heç vaxt danışmadığı, qeyri-təbii bir dildə danışdırmaqda ittiham edirdi. Əgər yaddaşım məni aldatmırsa Tolstoy deyirdi ki, Şekspirin əsərlərində kral da, təlxək də eyni dildə, eyni tərzdə danışırlar.

Ola bilsin Şekspir misalı mövzumuz üçün o qədər də uğurlu misal deyil, bunu özüm də hiss edirəm, amma həqiqətən də peşəkarlığa, ciddiliyə iddialı yazıçı dialoqlarda hər bir obrazını yaşına, peşəsinə, mənsub olduğu təbəqəyə, intellektual səviyyəsinə uyğun bir tərzdə danışdırmağı bacarmalıdır.

“Dumanlı Təbriz”də obrazlar adi həyat məsələlərindən, məişətdən, toydan, yasdan, qızıldan, meyvədən, tərəvəzdən, yeməklərdən, bəydən, rəiyyətdən, nökərdən, atdan, eşşəkdən, keçidən, itdən, pişikdən, ağcaqanaddan, milçəkdən söhbət edəndə, dialoqlar dinamik, canlı, maraqlı, inandırıcı alınır. Obrazlar tarixdən, ədəbiyyatdan, siyasətdən, fəlsəfədən danışmağa başlayanda Ordubadi bir yazıçı kimi kifayət qədər axsayır, dialoqlarda dinamika, söhbətlərin canlılıq, inandırıcılıq dərəcəsi aşağı düşür.

Burada Ordubadini dərindən qınamaq biz tərəfdən bir qədər ədalətsizlik olardı. Gərək adamlar real həyatda siyasətdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, fəlsəfədən danışsınlar ki, yazıçı da öz növbəsində əsərdə obrazları siyasətdən, tarixdən, fəlsəfədən, ədəbiyyatdan danışdıranda dialoqlar maraqlı, canlı, dinamik alınsın. Əgər adamlar siyasiləşməyiblərsə, tarixə, fəlsəfəyə, ədəbiyyata, siyasətə aid kitablar oxumurlarsa, siyasi, fəlsəfi, tarixi mövzularda müzakirələr aparmırlarsa, siyasi, fəlsəfi, tarixi mövzularda qızğın, amansız mübahisələrə girmirlərsə, danışdıqları dil kobud, incəlikdən uzaq, ibtidaidirsə, danışdıqları dil cilalanmayıbsa, adamların işi-gücü, fikirləri və zi-kirləri, həyat fəlsəfələri qız ərə verib oğlan evləndirməkdən, şüurları formalaşmamış, daha dəqiq desək, şüursuz canlıları cütləşdirməkdən, siçovul kimi artıb-törəməkdən, ölü basdır-maqdan, ehsan yeməkdən, xonçadan, gəlin paltarından, bəy kostyumundan, şadlıq evindən, nişandan, toydan, bir manata alıb iki manata satmaqdan, xoruz döyüşdürməkdən, it boğuş-durmaqdan ibarətdirsə, əlbəttə ki, yazıçı əsərdə bu adamları siyasətdən, ədəbiyyatdan, fəlsəfədən, tarixdən danışdıranda dialoqlar sönük, süni, quru alınacaq.

Siyasətdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, fəlsəfədən min arşın uzaq adamları əsərdə siyasətdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, fəlsəfədən danışdırsan, bu hətta parodiya kimi görünəcək. Avara, boş-bekar, əlini ağdan qaraya vurmayan, havayı yerə hava udan bir adam təsəvvürünüzə gətirin. Əgər mən götürüb bu adamı işgüzar, zəhmətkeş, işləməkdən əlləri qabar bağlamış adam kimi təsvir etsəm, bu, oxuculara gülməli, süni, həqiqətdən uzaq təsiri bağışlayacaq.

Adamlar real həyatda siyəsətdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, fəlsəfədən danışmalıdırlar. Siyasi, fəlsəfi, tarixi mövzularda qızğın müzakrələr aparmalı, amansız mübahisələrə girməlidirlər. Siyasətə, ədəbiyyata, tarixə, fəlsəfəyə aid kitablar oxumalıdırlar… Ki, yazıçı da bu danışıqları, mübahisələri, müzakirələri bacardığı qədər ümumiləşdirib, arındırıb, əsərdə lazım gələndə hansısa obrazın, obrazların dilindən təzədən dövriyyəyə buraxa bilsin. Yazıçı hamının əvəzindən danışa bilməz. Belə şey yoxdur. Yazıçı hamının əvəzindən danışsa, dialoqları süni, quru, reallıqdan uzaq, maraqsız alınacaq. Öz tərcübəmdən deyim ki, yutubda axmaq, bayağı videoların altındakı şərhləri diqqətlə və maraqla oxuyuram. Orada maraqlı, koloritli ifadələrə, fikirlərə rast gəlirəm və yeri düşəndə bu ifadələrdən, fikirlərdən yazılarda istifadə edirəm.

Məsələn, yaxın keçmişdə nakam sevgi mövzusunda bir bayağı mahnıya qulaq asdım. Sonra şərhləri oxumağa başladım. Bir qiz mahnının altına belə bir şərh yazmışdı: “Allah həqiqi sevginin qarşısına sərhəd çəkənlərə lənət eləsin”. Nə maraqlı sözdür! Bax, siyasi, tarixi, fəlsəfi mövzularda müzakirələr aparılsa, adamlar siyasi, fəlsəfi, tarixi mövzularda mübahisələrə girişsələr xalqdan gələn maraqlı, koloritli ifadələrlə tez-tez rastlaşa bilərik və bu ifadələrdən mətnlərdə rahatlıqla istifadə etmək olar.

Azərbaycanlılar bir xalq olaraq siyasiləşməyiblər. Lağlağı, qeyri-ciddilik, avaraçılıq tuğyan edir, səviyyəsizlik, kobudluq meydan sulayır. Camaat kitab, bir az ciddi yazı görəndə elə bil qutuda ilan görür. Hər cür zir-zibilə pul xərclədikləri, hər cür mənasız əməllərə pul tapdıqları halda on manat verib kitab almağa canları çıxır. On manat verib kitab almamaq üçün min bir bəhanə uydururlar. Tərcümə zəifdir, kitabın dizaynı, kitabın adı xoşuma gəlmədi, nə bilim yazıçının qulaqları uzundur, boyu balacadır… Guya Azərbaycanda hər şey – təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə sahələri ideal vəziyyətdədir, necə olubsa bircə tərcümə, ədəbiyyat sahəsi axsayır, digər ideal sahələrdən geri qalır. Kitab alanların da çoxu adama min minnət qoyur. Adama elə minnətlər qoyurlar ki, deyirsən kitabımı almasaydı bundan min dəfə yaxşı olardı. Kitab alanların çoxu belə düşünür ki, kitabını aldığı müəllifi istədiyi vaxt “tutub minə də bilər” və müəllif də bu prosesdən, oxucusu tərəfdən istənilən vaxt “minilməkdən” xeyli razı qalmalı, cınqırını da çıxarmamalıdır…

* * *

Bəzən hansısa əsəri oxuduğum zaman başımda əsərin mövzusuyla birbaşa əlaqəsi olan, əsərin mövzusuyla birbaşa əlaqəsi olmayan fikirlər fırlanmağa başlayır. Bu fikirləri ya yazılı, ya da şifahi formada ifadə etməyincə rahatlıq tapa bilmirəm. Beləliklə, “Dumanlı Təbriz”i oxuduğum zaman bu fikirlər başımda fırlanmağa başladı…

Təbrizlilər dindən uzaqlaşmalıdırlar. Əgər dindən uzaqlaşmasalar, təbrizlilər nə etsələr də, lap ağızları ilə quş tutsalar da, heç nəyə nail ola bilməyəcəklər. Hər bir proses onların “qarmağa” daha dərindən keçməsi ilə nəticələnəcək. Əslində burada xeyli təfərrüatlara girməliyəm, amma buna o qədər də ehtiyac yoxdur. Hesab edin, nə lazımdırsa yazıldı. Təkcə onu əlavə edə bilərəm ki, inkişaf etmək istəyən, ciddiliyə iddialı hər bir xalq dinlə haqq-hesabını çürütməlidir. Bilirəm, kimsə, özünü ağıllı hesab edən X. adlı bir kəs hansısa bir xalqı, ölkəni nümunə kimi ortaya qoyub deyəcək ki, dinlə haqq-hesab çürütmədən də inkişaf etmək mümkündür. Əgər hətta belə bir nümunə varsa, əfsuslar olsun bu, ümumi mənzərini dəyişmir, istisnalar normanı, qaydaları təsdiq edir və elə istisna olaraq da qalır.

Təbrizlilər süni, başdanbaşa saxta, yalançı nəzakət qaydalarını həyatlarından qəti şəkildə çıxartmalıdırlar. Süni, saxta, yalançı nəzakət qaydalarına təbrizlilər həddən artıq vaxt, enerji sərf edirlər və başqalarının da vaxtın, enerjisin alırlar. Sözlərinin canını, məğzini, mustafasını deyənə qədər adam çərləyir, vərəmləyir. Çox vaxt təbrizlilər sözlərinin mustafasını deyə bilmirlər, elə mus-mus deyə-deyə qalırlar. Məişət müstəvisindəki saxta, yalançı, süni nəzakət qaydaları ictimai-siyasi müstəvidəki məsələlərə, söhbətlərə də istər-istəməz sirayət edir. O qədər saxtalığın, süniliyin, yalanın içində ala qarğa bala çıxartmaz. O qədər saxtalığın, süniliyin, yalanın içində istənilən növ xiyar mütləq və mütləq əyri bitəcək. Təbrizlilər saxta, süni, yalançı nəzakət qaydalarına enerji və vaxt sərf etdikcə, ictimai-siyasi məzmunlu çox qatarları ötürəcəklər. Vaqonun qapıları düz gəlib qabaqlarında açılacaq, amma saxta, süni, yalançı nəzakət qaydaları vaqona minməyə təbrizlililərə imkan verməyəcək.

Hər şey sadə, səmimi və açıq olmaldır. Yemək yeyirsən? Yox, çox sağ ol, ac deyiləm. Bu ayaqqabı neçəyədi? Beş manata. Vəssalam. Qısa, səmimi, konkret. Ayaqqabı sənə qurbandır, hədiyyəm olsun, nə bilim məndən yadigar qalsın zad kimi yalançı jestlər, “bəndəçiliyimiz var”, “mərhəmətiniz artıq olsun”, “nökərçiliyimiz vardır” kimi idbar, nüvəsində riyarakarlıq, köləlik yatan ifadələr heç kimə lazım deyil. Nə satana, nə də alana.

Ay təbrizlilər, bu nə zülmdür siz özünüzə verirsiniz, hələ bir bu zülmün adını da mədəniyyət, nəzakət qaydaları qoymusunuz.

Ordubadi “Dumanlı Təbriz”də təbrizlilərin (söhbət təkcə təbrizlilərdən getmir, bütün bu yazılanlar Arazın o tərəfində yaşayanların böyük əksəriyyətinə aiddir) saxta, yalançı, süni nəzakət qaydalarına tez-tez ilişir, hər fürsətdə təbrizlilərin yalançı nəzakət qaydalarına sataşır. Deməli, bu adamlar heç dəyişməyiblər. Yüz il bundan əvvəl necə olublarsa, eləcə də qalıblar. Məsələn, Ordubadi əsərin “Sərdar Rəşidin son macərası” fəslində yazır: “Mən bir neçə gün tanış adamlar vasitəsi ilə harda yaxşı at olduğunu soraqlaşdım. Nəhayət, qafqazlı Məşədi Hacıda gözəl bir at olduğunu xəbər verdilər. Dalınca adam göndərib çağırdım. O çox məmnuniyyətlə atı bizə hədiyyə verməyə hazır olduğunu söylədi və bu təklifin “təbrizli təklifi” olmadığını da əlavə edərək, bizi güldürdü”.

Təbrizlilərin gəlib-gedəni dolamaq kimi axmaq bir məziyyətləri vardır. Elə bilirdim bu təzə söhbətdir, “Dumanlı Təbrizdə” yazılmış bir çox səhnələrdən belə başa düşdüm ki, demə təbrizlilərin adam dolamağı lap çoxdanın söhbəti imiş. Gəlib-gedəni dolamaq nə deməkdir? Özünüzü nə hesab edirsiniz? Bu səlahiyyəti sizə kim verib? Adamları dolamaq məziyyəti təbrizlilərdə təkəbbür, özünəvurğunluq hissi yaradır. Təkəbbür, özünəvurğunluq at oynadan yerdə tənqid, təftiş olmur. Tənqid, təftiş olmayan yerdə isə heç bir inkişafdan, tərəqqidən, açıq cəmiyyətdən söhbət belə gedə bilməz.

Arazın bəri tərəfində bir yaşayış məntəqəsi var. Bu yaşayış məntəqəsinin sakinləri də gəlib-gedəni dolamaq xəstəliyinə mütbəla olublar. Hətta o dərəcədə mütbəla olublar ki, gəlib-gedənə səhv yol göstərməyi bir fəxarət, bir qəhrəmanlıq hesab edirlər. Düşünürlər ki, doladıqları adamlar onlardan razı qalmalıdırlar. Özlərini inandırıblar ki, ancaq onlar zarafat edə bilərlər, başqalarında bu istedad ola bilməz, olmamalıdır, zarafat etmək kimi bir istedad yalnız onlara verilib. Başqlarının da zarafat etməyi bacardıqlarını görəndə kədərlənirlər. Depressiyaya düşənlər də olur.

Bir dəfə orada taksi sürücüsü mənimlə şit zarafat etdi. Cavabın verdim və adam dərin kədərə qərq oldu. Sonra qaldığımız oteldə buna bənzər mənzərə təkrarlandı. Orada da biri şitlik eləmək istədi, cavabını verdim, o da bərk kədərləndi. O vaxtlar elə güman edirdim ki, bunlar nəsə xüsusi haldır, mənim qarşıma çıxıb. Sonralar, bir məclisdə bu əhvalatları təsadüfən danışanda, məclis əhli də buna bənzər əhvalatlar danışdı. Onlar da həmin yaşayış məntəqəsində şit zarafatlarla qarşılaşanda, şıt zarafat edənlərə cavab veriblər və qarşı tərəf kədərlənib. Demə vəziyyət belə imiş. Demə bunlar gəlib-gedənləri dolamalıdırlar, dolanan adamlar da bunlara təşəkkür etməlidir, deməlidirlər ki, afərin, çox sağ olun, bizi nə gəşəng doladınız, halal olsun sizlərə! Hələ üstəlik gedib bu əməllər barəsində başqa yerlərdə də qürurla danışmalıdırlar. Deməlidirlər ki, getmişdik filan yerə, orada bizi qəşəng doladılar və biz də xeyli sevindik, ürəyimiz açıldı.

Belə baxanda həm təbrizlilər, həm də Arazın bəri tərəfində yerləşən, sözügedən yaşayış məntəqəsinin sakinləri kifayət qədər potensiallı camaatdır. Lakin təkəbbür, özünəvurğunluq hissi malik olduqları potensialı müxtəlif sahələrdə tam ortaya çıxartmağa mane olur…

Təbrizlilər əgər bacarırlarsa manyakal xəsisliklərinə qarşı mübarizə aparmalıdırlar, çətin də olsa qonaqlıqlarda hesab verməyi, ictimai-siyasi-mədəni işlərə pul xərcləməyi öyrənməlidirlər. Yığasan dost-tanışı başına, qonaqlıq verəsən, hesab ödəyəsən, bundan gözəl nə ola bilər? Təbrizlilər elə bil ciblərində əqrəb gəzdirirlər. Qorxurlar ki, birdən əllərini ciblərinə salsalar əqrəb əllərini sancar. Ordubadi “Dumanlı Təbriz”in xüsusən “Matəmli günlər” fəslində təbrizlilərin manyakal xəsisliyini çox dolğun təsvir edir.

Deməli, çar ordusunun cəza dəstələri Təbrizə yaxınlaşır. İnqilabda aktiv iştirak etmiş adamlar şəhəri təcili tərk etməlidirlər. Amma onların bir müddət kənarda, təhlükəsiz yerlərdə yaşamaları, gizlənmələri üçün pul lazımdır. Hətta inqilabda iştirak edən, inqilaba rəğbət bəsləyən Təbriz tacirləri bu işə əsla pul ayırmaq istəmirlər. Onlardan pul istəyəndə hərə bir bəhanə gətirib, aradan çıxır. Halbuki, iki-üç gündən sonra çar ordusunun cəza dəstələri tərəfindən Təbriz tacirlərinin var-dövləti talan olunur. Bəziləri isə edam edilir.

Ümumiyyətlə, bu fani dünyada beş axmaq məşğuliyyət varsa, şübhəsiz bu beş axmaq məşğuliyyətdən biri pul, var-dövlət yığmaqdır. Xəsislik insana verilmiş ən böyük cəzalardan biridir. Pul, var-dövlət yığmaq xəstəlikdir. Balzak “Qobsek” əsərində bu xəstəliyin mahiyyətini çox gözəl açıb. Xəsis insan ömrü boyu əzab çəkir. Heç nədən həzz ala bilmir və ən əsası, xəsis adamların övladları qorxaq, gözüqırpıq olurlar. Drayzer deyirdi ki, ruhsuz adamların övladları da ruhsuz olur. Xəsislik ruhsuzluq sözünün sinonimidir. Stalin Trotskiyə HƏM DƏ (günəşi küləş oxumağı vərdiş etmişlər üçün “həm də”ni böyük həriflərlə yazmağa məcbur oldum) ona görə qalib gəldi ki, xərcləyən idi, əlini cibinə rahatlıqla salırdı, məclis adamı idi, yeyib-içməyi xoşlayırdı. İctimai-siyasi işlərlə, yaradıcılıqla məşğul olan adam əgər xəsisdirsə, apar tulla. Götürək Səməd Vurğun Rəsul Rza misalını. Səməd Vurğun Rəsul Rza üzərində təkcə nəhəng istedadı, poeziyası, xalq, elat adamı olması ilə qələbə qazanmamışdı. Səməd Vurğun Rəsul Rza üzərində həm də əliaçıqlığı, səxavəti, məclis adamı olması ilə parlaq qələbə qazanmışdı. Səməd Vurğun çox səxavətli adam idi. Rəsul Rzanın isə qəpiyi çıxanda canı çıxırdı…

* * *

Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” əsəri ilə paralel olaraq Ceyms Oldricin “Diplomat” əsərini də oxuyurdum. Bu iki əsər qəribə də olsa bir-birini tamamlayır. Hər iki əsər, həm “Dumanlı Təbriz”, həm də “Diplomat” əsəri İranı tanımaq, İranda yaxın gələcəkdə baş verə biləcək hadisələri güman, ehtimal etmək istəyənlər üçün qiymətli əsərlərdir.

Bazar haqqında bədii-fəlsəfi esse

– Sən nə atılıb-düşürsən?

– O quşu tutmaq istəyirəm. Sonra onu qəfəsə salacağam, qabağına dən tökəcəyəm. Qoy, o mənim üçün nəğmə oxusun.

– Sən quşu tut, qəfəsə sal, qoy o da sənin üçün nəğmə oxusun. Mən də səni yoğun, dəmir çubuqlu qəfəsə salaram, deyərəm ki, oxu. Sən ora-bura qaçmağı xoşlayırsan, qəfəsdə daha qaça bilməyəcəksən. Hava soyuq olacaq, amma sən kölgədə qalacaqsan. Hava isti olacaq, sən günün altında bişəcəksən. Sonra biz bir bazar günü çıxıb gedəcəyik, yaddan çıxarıb sənə yem verməyəcəyik, cümə axşamından da tez qayıtmayacağıq. Qayıdanda görəcəyik ki, bizim sevimli uşağımız əl-ayağını uzadıb acından ölüb. Oğlum, nə insanın, nə heyvanın heç vaxt azadlığını əlindən alma. Azadlıq dünyanın ən böyük nemətidir. Qoy, hər kəs üşüyəndə, gündə qızına bilsin, istidə və kölgədə otura bilsin.

    Şarl De Koster
    “Ulenşpigel əfsanəsi” əsərindən

Kolxoz bazarına getməyi, bazarda gəzməyi çox sevirəm. Niyə? Bunu bilmirəm. Bir bəhanə tapıb həftədə iki dəfə, həftədə azı bir dəfə bazara gedirəm. Sıraların arasında gəzirəm. Meyvələrə, tərəvəzlərə, balıqlara, toyuqlara, müxtəlif şorabalara baxıram. Nəsə lazımdırsa, nəsə xoşuma gəldisə alıram. Bazara getməyi, bazarda gəzməyi sevməyimin səbəbləri heç özümə də aydın deyil. Bu barədə çox düşünsəm də heç bir məntiqli izahım yoxdur. Təkcə onu deyə bilərəm ki, bazarda bolluq görəndə ürəyim açılır. Həm də bazarda gəzmək, bazarın şeiriyyatı, səs-küyü, xaosu, satıcıların görünüşcə, xasiyyətcə müxtəlifliyi məndə yaradıcılıq həvəsi yaradır. Neçə-neçə yazımın mövzusu bazarda gəzərkən ağlıma gəlib. Bazarda gəzərkən yaddaşım qıcıqlanır. Yaddaşımın qıcıqlanması, müxtəlif zamanlarda baş vermiş hadisələri xatırlamağım isə mənim üçün çox vacib prosesdir.

Bəlkə də kolxoz bazarına qarşı bu məntiqsiz, izahsız sevgi məndə uşaqlıqdan yaranıb. Bəndəniz uşaq olan zamanlarda adamlar bazar günü bazara xüsusi təntənə ilə gedirdi. Adamlar bazar gününü, bazara getməyi səbirsizliklə gözləyirdilər. Həftənin ara günləri bazarda məzar sükutu hökm sürürdü. Ara günləri bazara ancaq yası düşən, ehsan verən, bu qəbildən nəsə vacib işi, bazara əlahiddə, əlimyandıda ehtiyacı olan adamlar gedirdi. O vaxtlar hər addımda mağaza, market, meyvə-tərəvəz köşkü yox idi və bu səbəbdən bazar günü, bazara getmək adamlar üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Vəziyyət o həddə çatmışdı ki, hətta bazar günü bazara getməyən adama bir az yazıq adam kimi baxırdılar. Hansı kişinin necə ailə, necə arvad saxlamağı, necə xəsis, necə səxavətli, necə zirək, necə təmbəl olması da bazarda bariz şəkildə görünürdü. Bazar hər adamın mahiyyətini açıb qoyurdu ortalığa. Bazara getmək, bazarlıq eləmək yol getmək kimi bir şey idi.

Bəzən şənbə günü nənəmgilə gedirdim. Özü də birinci günün dərslərinə şənbə günü məktəbdən qayıdan kimi hazırlaşırdım. Belə olduğu halda özümü daha rahat hiss edirdim , bazar günü mənə daha uzun görünürdü. Bunu dəfələrlə sınamışdım. Birinci günün dərslərinə hazırlaşmağı bazar gününün axşamına saxlayanda bazar günündən tam rahatlıqla həzz ala bilmirdim. Ən optimal, ən rahat variant birinci günün dərslərinə şənbə günü məktəbdən evə qayıdan kimi hazırlaşmaq idi.

Nənəmgilin evi rayon mərkəzinin girəcəyində yerləşirdi. Bəzi kəndlərdən gələn avtobuslar rayonun içinə tam girmirdilər, elə rayon mərkəzinin girəcəyində dayanırdılar. Ona görə yox ki, onları rayonun mərkəzinə buraxmırdılar. Yox, sadəcə bu avtobusların üslubu belə idi. Kənddən gəlib rayonun girəcəyində dayanırdılar, sonra alış-veriş edən adamları ordan da götürüb, təzədən kəndlərə qaytarırdılar. Rayonun içinə tam girməyən avtobuslar nanəmgilin evinin yaxınlığını özlərinə məskən seçmişdilər. Niyə məhz oranı? Əlbəttə, rayon mərkəzinə tam girməyən avtobuslar hardasa dayanmali idi, amma buna baxmayaraq yenə də “niyə məhz ora” sualı mənim üçün hələ də maraqlı sual olaraq qalmaqdadır. Səhər obaşdan kəndlilərin bazara satmağa gətirdikləri toyuqların, qazların, hinduşkaların səsi aləmi başına götürürdü. Arvadlar başlarında bağlamalar, əllərində toyuq-cücə, qaz, hinduşka, ördək üz tuturdular bazara tərəf.

İnanırsınız inanın, inanmırsınız da faciə deyil (güya nəyə inanırsınız ki…), avtobusdan düşürülən meyvə-tərəvəzlərin ətri səhər obaşdan bütün küçəyə yayılırdı. Orada, rayon mərkəzinə tam girməyən avtobusların dayandıqları yerdə, yəni nənəmgilin evinin yaxınlığında bazar günləri qəribə-qəribə hadisələr baş verirdi. Birdə görürdün ki, bazara satılmağa getmək istəməyən toyuqlar, qazlar, ördəklər fürsət tapıb aradan çıxmağa, qaçıb hardasa gizlənməyə cəhdlər edirdilər. Bu zaman bir neçə adam bazarda satılmaq istəməyən, aradan çıxmağa, gizlənməyə çalışan toyuğun, qazın, ördəyin dalınca qaçırdı. Hinduşkalar isə bazara satılmağa sakitcə gedirdilər. Onlar öz aqibətlərini, talelərini, alın yazılarını rahatlıqla qəbul edirdilər. Hər halda bazarda satılmaq istəməyən, aradan çıxmağa, qaçıb hardasa gizlənməyə cəhdlər edən üsyankar hinduşka görməmişdim və hinduşkaların bu məzlumluğu adamı istər-istəməz kədərləndirirdi. İndi, bazara satılmağa sakitcə gedən, öz aqibətini, alın yazısını, taleyini rahatlıqla qəbul edən, qaçmağa, hardasa gizlənməyə cəhdlər etməyən hinduşkaları xatırlayanda, paralel olaraq Don Kixotun məhşur sözünü də xatırlamalı oluram: “Mən özümü taleyimə tapşırmışam, qoy taleyim məni hara istəyirsə aparsın”.

Bazarın yuxarısında “stolovı” vardı. Ora adamlar dəmir, ensiz pilləkənlə qalxırdılar. “Stolovı”dan bazarın dörd bir tərəfinə kabab tüstüsü yayılırdı. O “stolovı” mənə gəmini xatırladırdı. Adama elə gəlirdi ki, bu dəqiqə bu “stolovı” elə ətrafa kabab tüstüsü buraxa-buraxa üzüb harasa gedəcək.

O vaxtlar belə bir qayda mövcud idi: bazarda alış-veriş edəndən sonra kişilər “stolovı”da oturub kabab yeyirdilər, ən azı çay içirdilər. Böyüklərlə, böyüklərin hesabına o “stolovı”da bir neçə dəfə oturmuşdum. Amma həmişə o “stolovı”nı görəndə özümdən aslı olmadan arzularım pərvazlanırdı. Arzu edirdim ki, tez böyüyüm, işləyim, maaş alım, əsl kişi kimi gedib orda oturub ürəyim istəyən qədər kabab yeyim. Qismət olmadı. Qlobal hadisələr, dava-qırğın imkan vermədi. Belə hallarda nə edə bilərik? Heç nə. Əlimizdən təssüflənməkdən savayı heç nə gəlmir.

Bazarla bağlı yadıma düşən bir məqamı da yazım, sonra adlayaq öz zəmanəmizə. İki rayonun düz ortasında bir kənd yerləşirdi. Bu kəndin camaatı üçün hansı rayonun bazarına getmək xüsusi bir əhəmiyyət daşımırdı. Ona görə də iki rayonun düz ortasında yerləşən kəndin camaatı bazar günü çıxırdılar yol kənarına, hansı tərəfdən avtobus birinci gəlirdisə, o avtobusa da minib bazara gedirdilər. Təki getməyə bazar olsun. Sizə deyim ki, bu əməlləri, yəni bazar günü yol kənarına çıxıb birinci gələn avtobusa minməkləri, onların ictimai-siyasi şüurlarına, ictimai-siyasi məzmunlu məsələlərə baxışlarına da öz təsirini göstərmişdi. Məsələn, həmin kənddən çıxmış iki qardaş indi ölkədə çox məhşurdur. Maraqlısı odur ki, bu qardaşlardan biri müxalifət düşərgəsində, o biri isə iqtidar düşərgəsində özlərinə yer tapıblar. Loru dildə desək, sanki çıxıblar yol kənara və hər biri birinci gələn avtobusa minib, bazarlığa yollanıb…

* * *

Keçmişdən qayıtdıq öz zəmanəmizə. Bazardayam. İtlər üçün sümük alıram. Quyruq da aldım. Qəssaba dedim ki, quyruğu doğra, küçə itləri üçün alıram, acdırlar, hava da soyuqdur, sərhədlər bağlıdır, turistlər gələ bilmir, indi küçə itlərinə yaşamaq çətindir. Qəssab bu sözlərimi eşidəndə əlavə olaraq hardasa bir kilo quyruğu qoydu sümüklərin üstünə. “Bu da məndən itlərə hədiyyə olsun” dedi. Qəlbimin dərinliklərinə qədər mütəəssir oldum. Bu kimi hallar, bu kimi hərəkətlər mənim üçün çox qiymətlidir. Adamda yaşamağa həvəs, insanlara qarşı inam yaradır. İndi bu hərəkəti qəssab Allaha görə etdi, Həzrəti İsa xətrinə etdi, savab qazanmaq üçün etdi, ya nəyəsə görə etdi, bunu özü bilər. Bunun məsələyə dəxli yoxdur. Əsas odur ki, etdi. Qəssaba şəxsim və millətim adına təşəkkürümü bildirdim. Başqa cür də ola bilərdi. Məsələn, bir başqa qəssaba desəydim ki, sümükləri, quyruğu küçə itləri üçün alıram, qayıdıb adama ağıl verə bilərdi. Deyərdi ay qardaş, sənin işin-gücün yoxdur? Üzümə deməsəydi də, yəqin mənə xiyar kimi də baxardı.

Təbiətcə kölə olan adamlar azad adamın varlığına inana bilmədikləri kimi, heç nəyə inanmayan, hər şeydə təmənna güdən, təmənnasız olaraq bir çöpü burdan götürüb ora qoymayan adamlar da, başqasının təmənnasız bir iş görə biləcəyinə inana bilmirlər. Ağıllarına gəlmir həyatda belə bir şey ola bilər.

Bazarda kənd toyuğu axtararkən başıma girən mövzu

Yiyəsiz qoyunu qışda da qırxarlar

    Atalar məsəli

Müharibə dövründə və müharibədən sonra göstərdikləri mövqeyə, nümayiş etdirdikləri davranışa görə azərbaycanlıların siyasiləşmiş təbəqəsi rus liberallarından yumşaq desək, dəhşət narazı qaldılar. Rus liberallarından narazı qalmaq məsələsində onlar tamam haqlı idilər. Uman yerdən küsərlər. Özünü liberal adlandıran kəs hər hansı mövzuya toxunursa, ədalətli mövqe ortaya qoymağa məhkumdur. Həqiqətən də müharibə günlərində, müharibədən sonra (ədalət naminə nadir istisnaları çıxmaq şərti ilə) rus liberallarının göstərdikləri mövqenin, nümayiş etdirdikləri davranışın bir adı vardı; rəzalət, biabırçılıq, rüsvayçılıq…

Rus liberallarını, onların mövqeyini, davranışlarını qoyaq kənara. Onlarla bağlı artıq hər şey aydındır. Həvəsimiz və vaxtımız olsa bu mövzuya başqa bir yazıda ayrıca münasibətimizi bildirərik. Yaxşısı budur gəlin azərbaycanlılardan danışaq. Bu daha maraqlıdır.

Özü yıxılan ağlamamalıdır. Hansı mənada? O mənada ki, məsələyə başqa tərəfdən də baxmaq lazımdır.

Vladimir Putinin Qarabağ müharibəsində hər bir kəsə bəlli səbəblərdən tutduğu şəxsi mövqeyi olmasaydı Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatında aktiv rol oynayan ermənilər və onların ətrafındakı adamlar azərbaycanlıları bir çox müstəvilərdə darmadağın edərdilər. Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatındakı ermənilərə və onların ətrafındakı adamlara Vladimir Putinin şəxsi mövqeyi gözəlcə aydın idi. Buna görə də istəmədikləri halda onlar özlərini hələ xeyli dərəcədə “mərifətli” aparmağa məcbur oldular. Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatını yüngülvari izləyən adamlar yəqin ki, bu fikirlərimlə razılaşarlar. Razılaşmasalar da problem deyil. Canları sağ olsun. Biz bu fani dünyaya həm də nələrləsə razılaşmamaq üçün gəlmişik.

İndi ortaya bir çox adamlara heç də xoş olmayan suallar qoymağın zamanıdır: Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatında azərbaycanlılar niyə azlıq təşkil edirlər? Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatında azərbaycanlılar niyə aktiv iştirak etmirlər? Sayları kifayət qədər çox olduğu halda onlar haradadırlar? Nəylə məşğuldurlar? Nə edirlər? İşlərinin-güclərinin adı nədir?

Bilirəm, azərbaycanlıların Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatında az görünmələrinə, Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatında zəif iştirak etmələrinə haqq qazandırmaq üçün onlarla səbəblər sadalamağa hazır adamlar var, amma onlar özlərini yormasalar, özlərini aldatmasalar daha yaxşı olar. Onların sadalayacaqları səbəblərin topası bir qəpiyə dəyməz. Obyektiv olsaq, vəziyyətə düzgün, ədalətli yanaşsaq, hər şeyi öz adı ilə çağırsaq, azərbaycanlıların Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatında az görünmələ-rinə, Rusiyanın ictimai-siyasi-mədəni həyatında zəif iştirak etmələrinə bu cür qiymət verilməlidir: məsuliyyətsizlik, tənbəllik, cahillik…

X. adlı ümumiləşdirilmiş bir adam, bir obraz təsəvvürünüzə gətirin. Bu X. adlı adam Sibirdə təyyarəyə, qatara minib Azərbaycana sünnət toyuna gəlir. Ona üç kitab verirsən və xahiş edirsən ki, bunu apar yaşadığın şəhərin kitabxanasına ver. Başlayır nağıl danışmağa. Dəsmal götürüb ağlamağa. Filankəsə qarpız mürəbbəsi, bəhmənkəsə badımcan şorabası, dayımoğluna xalça, əmimoğluna piti qabı aparmalıyam. Yüküm çoxdur, bağışla, kitabları apara bilməyəcəm. Qərəz, qarpız mürəbbəsinə, badımcan şorabasına, xalçaya, piti qabına, hər şeyə yer var, təkcə üç kitaba yer yoxdur. Sonra da şikayətlənir ki, bizimkilərə münasibət yaxşı deyil. Bizə göysatan, bazar adamı kimi baxırlar. Ay qardaş, əyri oturaq düz danışaq, sən qəzet, jurnal oxumursan, ictimai-siyasi hadisələrlə maraqlanmırsan, teatra, muzeyə getmirsən, bəs səni necə tanımalıdırlar? Axı neçə dəfə yazmaq olar ki, yaşadığınız ölkədə nəşr olunan qəzetləri, jurnalları oxuyun, ictimai-siyasi hadisələrlə maraqlanın, teatra, muzeyə gedin, siyasi partiyalara üzv olun, uşaqlarınızı rəsm, rəqs, nə bilim idman dərnəklərinə göndərin…

Yaxın bir dostumun danışdığı əhvalatı sizə olduğu kimi nəql edəcəm. Deməli, dostum Rusiyanın N. şəhərində məhşur bir yazıçının ev muzeyinə gedir. İş elə gətirir ki, muzeydə işləyən qadınla söhbət etməyə başlayır. Birdən onların arasında belə bir xoşagəlməz dialoq yaranır:

– Siz hansı millətdənsiniz?

– Azərbaycanlıyam.

– Ola bilməz?

– Niyə ola bilməz? Atam da azərbaycanlıdır, anam da.

– Mən iyirmi ildir bu muzeydə işləyirəm, burada ilk dəfədir azərbaycanlı görürəm.

Halbuki, həmin o N. şəhərində minlərlə azərbaycanlı yaşayır. Belə çıxır ki, N. şəhərində yaşayan azərbaycanlılardan bircəciyi bircə dəfə də olsun, o ev muzeyinə getməyib. Necə getsinlər? Axı onlar bir zamanlar o evdə yaşayan və yaradan yazıçını tanımırlar. Yazıçını tanımırlarsa, onun ev muzeyinin yolunu da tanımayacaqlar. Ümumiyyətlə, onlar ev muzeyi deyilən bir şeyin var olduğundan yerli-dibli xəbərsizdirlər. Onlar bilmirlər ki, ev muzeyinə gedirsən, yazıçının yaşadığı evə, bir zamanlar istifadə etdiyi əşyalara baxırsan, əgər icazə varsa zərər vermədən ev əşyalarına toxunursan, dünən, bu gün, sabah haqqında düşünürsən, qabiliyyətin, mərifətin çatırsa övladlarına da yazıçı haqqında məlumat verirsən, beləliklə, övladında yazıçının həyat və yaradıcılığına bacardığın qədər maraq, həvəs oyadırsan. Belə olur, insan belə yetişir. İnək, qoyun kimi cütləşib artıb-törəməklə iş bitmir. Təkcə qida təmin etməyə, ətraf mühitdən, təhlükələrdən qorunmağa qalsa, bunu şüursuz heyvanlar da bacarır. Özü də insandan qat-qat daha yaxşı bacarırlar. Şüursuz heyvanlar instinktiv olaraq balalarını qorumaq üçün özlərindən qat-qat güclü, təhlükəli heyvanların üstünə atılırlar. Yəni, insanlar balalarını yeməklə, geyimlə təmin etməklə çox da qürrələnməsinlər. Deməsinlər böyütdüm, evləndirdim, indi də nənə, baba olmuşam. Bəs mədəniyyət məbədlərinin, mədəniyyət ocaqlarının yollarını onlara kim öyrətməli idi? Bunu niyə etməmisən? Deməli, sən insan yox, tərəvəz böyütmüsən.

Məmə yeyəndən pəpə deyənə qədər hər kəsə birdəfəlik aydın olmalıdır ki, bütün sahələrdə – ticarətdə, kinoda, siyasətdə, ədəbiyyatda, müsabiqələrdə, festivallarda şəxsi münasibət, şəxsi tanışlıq vacib şərtdir. Hər bir sahədə şəxsi tanışlıq, şəxsi münasibət ciddi əhəmiyyət daşıyır. İşinizin, gücünüzün adı nədir? Niyə gedib siyasi partiyalara doluşmursunuz? Qarışqa şirəyə darışan kimi siyasi partiyalara daraşmaq lazımdı. Kim hansı ölkədə yaşayırsa elə günü sabah təbiətinə, baxışlarına uyğun siyasi partiya tapıb, ora üzv yazılmalıdır. Siyasiləşmək, siyasiləşmək, yenə də siyasiləşmək!

Polşada kitabım nəşr olundu. Polşada yüzlərlə azərbaycanlı yaşayır. Yorğanı öz üstümə çəkmək kimi görünməsini istəməzdim, məni doğrudan da bir sual maraqlandırır. Polşada yaşayan azərbaycanlılardan neçəsi gedib kitabımı aldı? Yəqin ki, lap uzağı beş nəfər.

Yaxınlarda bu mövzuda bir dostumla söhbət edərkən, o maraqlı bir söz dedi: Onlar səni ümümiyyətlə tanımırlar.

Niyə tanımırlar? Bəs kimi tanıyırlar? Müğənniləri, meyxanadeyənləri, yoxsa falçıları, avtoşları… Mənə nifrət etmək olar, söymək də olar. Hamının sevimlisinə çevrilmək kimi bir dərdim, missiyam, öhdəliyim yoxdur, amma gəlin açıq danışaq, məni tanımamaq o deməkdir ki, adam ölkəsinin ictimai-siyasi-mədəni həyatından tamam xəbərsizdir. Belə də ki, dərindən götürsək, məni tanımayan adam, özünü tanımır.

Strasburqda fəaliyyət göstərən “Kəpəz” nəşriyyatının kitabları Fransadan savayı İsveçrənin, Belçikanın və Lüksemburqun kitab mağazalarında da satılacaq. “Kəpəz” nəşriyyatının rəhbəri Nicat Kazımovla şəxsi tanışlığım yoxdu. Yaddaşım məni aldatmırsa, səhv etmirəmsə, heç vaxt qarşılaşmamışıq. Əmimoğlu deyil, dayımoğlu deyil, sadəcə bilirəm ki, faydalı işlə məşğuldur. Nələrsə etməyə çalışır. İnanıram ki, bu templə, bu həvəslə işinə, fəaliyyətinə davam etsə, mütləq nələrsə edəcək. İnadkarlıq, ardıcıllıq hər bir sahədə olduğu kimi nəşriyyat sahəsində də gec və ya tez, öz sözünü deyir.

Lüksemburqu çıxaq, Fransada, İsveçrədə, Belçikada N. qədər azərbayacanlı yaşayır. Görəsən onlardan neçə nəfəri gedib “Kəpəz” nəşriyyatının nəşr etdiyi kitablardan alacaqlar. Lap uzağı on nəfəri. Bax ona görə xiyar əyri bitir. Amma əslində almalıdırlar, oxumasalar da, evin bir küncünə atsalar da, almalıdırlar. Təbii, aldıqları kitabları oxusalar daha yaxşı olar. Belə danışmağa hamı danışır, konkret işə, fəaliyyətə gələndə qolunu çırmalamağa hazır iki-üç adamı güclə tapırsan. Hərə bir bahanə ilə aradan çıxır. Uzun sözün qısası, Nicat Kazımova hansı münasibət bəsləməklərindən aslı olmayaraq “Kəpəz”ə hamıdan əvvəl azərbaycanlılar dəstək verməlidir. Dəstək verməlidir ki, nəşriyyat daha da ayağa qalxsın, fəaliyyətini daha da genişləndirsin, hansısa bir uğura imza atsın.