скачать книгу бесплатно
Yalçın bəyə ədəbiyyatın faydaları haqqında dastan oxumaq fikrində deyiləm. Buna ehtiyac görmürəm. Sadəcə bir neçə yazıda vurğuladığım fikirləri bir daha vurğulamaq istərdim. Mən tarixi yaxşı bilən adamlara çox rast gəlmişəm. Həmin adamlardan bəziləri məhz ədəbiyyat sahəsində axsadıqlarına, ədəbiyyata qarşı mənasız yerə dava apardıqlarına, ədəbiyyatla mənasız yerə öcəşdiklərinə görə tarixi hiss etməkdə ciddi çətinlik çəkirlər. Ədəbiyyatı saymayan adamlar bəzən tarixi heç yerli-dibli hiss edə bilmirlər. Ədəbiyyat bizə bir dövrdə yaşayıb başqa dövrləri hiss etmək şansı, daha dərinə getdikdə isə bizə tarixdə ərimək imkanı tanıyır. Əbəs yerə deyilməyib: “Yalnız ayrı-ayrı insan talelərini öyrənməklə tarixi hiss etmək olar.”
Üçüncüsü, Yalçın bəy ədəbi mühitin köməkliyi, vasitəsilə tanınıb, mətbuata yolu açılıb, həyatına məna qatıb… Bunları yəqin özü də inkar etməz. Hər şey bir tərəfə, ədəbi mühitin köməkliyi, vasitəsilə tanınıb, həyatına məna qatıb sonra ədəbiyyat bostanına elə hey daş atmaq, bir az ədalətsizlik deyilmi? Hərçənd, şeytan detallarda gizlənsə də, burada detallara girmək istəmirəm. Sadəcə onu demək istəyirəm ki, insanda çox yox, bir az ədalət hissinin olması yaxşı şeydir.
Ümumiyyətlə, bəzi insanların ədəbiyyata, xüsusən yerli müəlliflərə, əsərlərə, tərcüməçilərə qarşı ifrat tələbkarlığını başa düşmək çətindir. Formalaşmağında ədəbiyyatın müstəsna rol oynadığı bir camaatın nümayəndələri niyə yerli müəlliflərə, əsərlərə, tərcüməçilərə qarşı belə qəddarcasına tələbkardırlar? Yerli müəlliflərə, əsərlərə qarşı ifrat, amansız, qəddar, tələbkar münasibəti adamlara qadağan etmək olmaz. Lap yaxşı, qoy adamlar yazıçılara qarşı tələbkar münasibətdə olsunlar. Bu tələbkarlığın hamıdan çox elə yazıçıların özünə xeyri var. Amma nədənsə yazıçılara qarşı ifrat dərcədə tələbkarlıq edən adamlar başqa sahələrə gəldikdə tələbkarlıqlarını tamam yaddan çıxarmaqla bərabər, başqa sahələrdəki problemlərə asanlıqla, peşəkarcasına bəraət qazandırırlar. Əgər adamlar həqiqətən yerli müəlliflərə qarşı səmimi surətdə belə tələbkardırlarsa, onda zəhmət çəkib başqa sahələrdə də tələbkar olsunlar. Başqa sahələrdə də, məsələn, təhsildə, səhiyyədə, məhkəmə sistemində də dünya standartları tələb etsinlər. Yerli müəllifdən dünya standartları tələb edən adamların başqa sahələrə gəldikdə öz tələbkarlığını unutması, unutmaqdan əlavə, hətta başqa sahələrdəki problemləri peşəkarcasına, zərgər dəqiqliyi ilə malalaması riyakarlıq deyilmi? Məntiqlə, yerli yazıçıdan dünya standartı tələb edən adam Azərbaycanda yerləşən istənilən məktəbə, məhkəməyə, xəstəxanaya, poliklinkaya ayağını basanda gördüyü dəhşətdən və vəhşətdən girişdəcə ürəyi partlamalıdır. Partlayırmı? Partlamır. Deməli, tələbkarlıqlarında səmimi deyillər. Heç nə, ayının min oyunu bir armudun başında olduğu kimi, bəzi vətəndaşlarımızın xüsusən yerli müəlliflərə, tərcüməçilərə qarşı ifrat təlabkarlığı, bu müstəvidə danışdıqları nağıllar, uydurduqları bəhanələr on manat verib kitab almaq əzabından, məşəqqətindən xilas olmaq üçündür.
Məsələnin başqa bir tərəfi də var. Ədəbiyyat adamları, yazıçılar, şairlər, tənqidçilər hər bir tribunadan istifadə edərək, hətta sırf, qatı hakimiyyətyönlü mətbuatda belə öz sahələrində mövcud olan problemləri zaman-zaman bacardıqları qədər dilə gətirirlər. Kimisi bir az sərt, kimisi bir az yumşaq formada. Ona görə ədəbiyyatçılar başqa sahənin adamlarına nisbətən həm çox, həm də aktiv görünürlər. Əgər digər sahənin adamları öz dərdlərini, problemlərini hansısa səbəblərdən dilə gətirməyə çəkinirlərsə, bu ədəbiyyatla məşğul olan adamların dünəndən problemi deyil. Digər sahələrin adamları da bacarırlarsa, nəsə onlara ciddi şəkildə mane olmursa, buyursunlar, onlar da problemləri dilə gətirsinlər.
Əlbəttə, bütün bunlar aydın məsələlərdir. Söhbət hansısa sahənin inkişaf etməsindən, hansısa sahənin inkişafdan qalmasından getmir. Söhbət ürəyin nə qədər böyük, nə qədər kiçik olmasından gedir. Yazının bir cümləlik məğzi, canı da elə bundan, ürəyin nə qədər böyük, nə qədər kiçik olmasından ibarətdir. Məsələn, son illərdə adamların kino zövqündə müsbət istiqamətdə xeyli dəyişiklik baş vermişdir. Bu prosesdə üç ifritənin – Sevda Sultanovanın, Aygün Aslanının, Aliyə Dadaşovanın böyük zəhməti oldu. Son vaxtlar münasibətlərimizdə ictimai-siyasi hadisələrə fərqli baxış-larımıza görə xeyli soyuqluq yaransa da, Sevdanın kino haqqında yazılarından xeyli bəhrələnmişəm. Sevdanın yazılarında adını çəkdiyi rejissorların filmlərini axtarıb, tapıb baxmışam. Şəxsi münasibətlərdə baş verənlərin məsələyə dəxli yoxdur, hər kəsin haqqı verilməlidir. Zaman-zaman Sevdadan, Aygündən, o cümlədən Əli İsa Cabbarovdan və bu qəbildən olan digər şəxslərdən hansı filmə baxmaq barəsində məsləhətlər istəmişəm. Baxmayaraq ki, muğənnilər demişkən, məni yaxından tanıyan adamlar kino zövqümün, bazamın kifayət qədər yaxşı olduğunu bilir. Sözümün canı odur ki, insanların kino zövqünün müsbət istiqamətdə dəyişməsinə yalnız və yalnız sevinə bilərəm. Əgər bir insanın ürəyində paxıllıq hissi yoxdursa, işini-gücünü buraxıb adamların kino zövqünün müsbət istiqamətdə dəyişməsini, adamların səviyyəli filmlərə baxmasını, yaxud adamların ədəbiyyat oxumasını ilin-günün bu vaxtı niyə, nədən ötrü özünə dərd eləməlidir?
Arzusuz yaşamaq mümkündürmü?
Çox da varlı olmayan ailəmiz dolanışığını birtəhər təmin edirdi. İdarədə axşamacan çalışan atamın maaşı qəpik-quruş sayılardı. Məndən başqa iki bacım da vardı. Hər şeydə qənaət eləmək anamın canını sıxırdı və bundan dolayı atam vaxtaşırı ondan ağır tənbehlər, üstüörtülü kinayələr eşidərdi. Zavallı atamın bunların cavabında etdiyi jest mənə dərin iztirab verərdi. Alnının tərini silməsini xatırladan bu hərəkətdən sonra susduğundan onun bu çarəsiz kədəri qismən mənim də çiyinlərimə çökərdi. Ev təsərrüfatımızda bacardıqca hər şeyə qənaət edərdik: qonaq çağırıldığımız yerlərə getməzdik ki, qarşı tərəfi qonaq dəvət etmə məcburiyyəti duymayaq. Ərzağın ən ucuzunu, yatıb-qalmışını özümüzə rəva bilərdik. Bacılarım donlarını özləri biçib-tikərdilər və metrəsi on beş santimə satılan hər hansı kantı alıb-almamaq barədə uzun-uzadı məslə-hətləşərdilər. Hər gün yediyimiz ət şorbasına və mal əti soyutmasına cürbəcür ədviyyatlarla fərqli dad qazandırardıq. Bunun çox dadlı və cana faydalı olması söylənsə də, şəxsən mən fərqli bir şeyə üstünlük tanıyardım.
Hər səfər düyməm qopub düşəndə və ya şalvarım cırılanda atamın amansız kötəklərinə tuş gələrdim.
Gi de Mopassan
“Jül əmi” hekayəsindən
“Jül əmi” hekayəsində qəddar, amansız bir Mopassan görürük. Bu, heç də yeni xəbər deyil. Yaradıcılığına dərindən yox, lap azacıq bələd olan hər kəsə aydındır ki, Mopassan çox amansız, qəddar yazıçıdır. O, həyatını qələmə aldığı adamları heç əfv etmir, bağışlamır. Ən xırda bir səhvi, yaxud hər hansı naqis cəhəti böyüdərək, şişirdərək Mopassan adamları yıxıb-sürüyür, əzir və onları həyatın keşməkeşləri, sərt zarafatları qarşısında olduqca aciz vəziyyətdə göstərir. Mopassanı oxuyarkən atın qabağına ət, itin qabağına ot qoyan, “həyat adlanan bir zibilə qərq olduğumuzu” anlayırıq və mütləq kimisə, kimlərisə xatırlayırıq, nələrsə barəsində düşünürük.
Amma çox maraqlıdır ki, Mopassan öz amansızlığı, qəddarlığı ilə adamı dərin depressiyanın içinə dürtmür. Mopassanın ən qəddar, ən amansız əsərlərini oxuyanda belə adamın vücudunu şirin bir kədər bürüyür. Adamda istər-istəməz Mopassanın bədbəxt, həyatı alınmamış obrazlarına qarşı təəssüf və mərhəmət hissi yaranır. İstər-İstəməz, hər şeydən əvvəl bir oxucu kimi Mopassanın çox vaxt heç nədən, adi səhvlərin ucbatından həyatı alınmamış, həyatı məhv olmuş obrazlarının halına yanırsan. Bunun çox sadə bir səbəbi var. Mopassan öz amansızlığını, qəddarlığını, kədərini, insanların həyat qarşısında acizliyini karnaval estetikasında təqdim etməyi bacaran yazıçıdır. Mopassanı oxuyarkən bilirsən ki, yazdıqlarının hamısı bu və ya digər formada olmuş, real hadisələrdir. Bununla bərabər yenə də bu reallığı reallıq kimi qəbul etmək çətindir. Hər şey adama zarafat kimi görünür. Ən azı hər şeyi zarafat kimi qəbul etmək məcburiyyətində qalırsan. Başqa cür mümkün də deyil. Əks halda adam dəli ola bilər.
Hər dəfə məzun günü formalarının üstünə müxtəlif rəsmlər çəkilmiş, müxtəlif arzular yazılmış, atlanıb-düşən, şənlənən, sevinən məzunları görəndə məni kinayəli bir gülmək tutur. Məzunlar elə hesab edirlər ki, şagird, tələbə olmaqdan canlarını qurtarmaqla həyatda böyük bir nailiyyət əldə ediblər. Daha bilmirlər ki, bu vaxta qədər baş verənlər olsa-olsa jurnal idi, kino hələ qabaqdadır. Həyat adlı əjdaha səbrlə dayanıb onları, öz qurbanlarını gözləyir. Bu əjdaha elə bir əjdahadır ki, nə qədər adam udsa da qarnı və gözü əsla doymur. Əksinə, qurbanlarını udduqca daha da acır.
Ümumiyyətlə, Mopassan az qala bütün əsərlərində deyir və xəbardarlıq edir ki, arzularla bağlı çox ehtiyatlı olmaq lazımdı. Bacardıqca gərək kiçik, lap kiçik arzuların ətəyindən yapışasan. Yəni, loru dildə desək, ayağını gərək yorğanına görə uzadasan. Arabanı ölçüb, darvazanı tiksəsən. Amma hər məsələdə olduğu kimi burda da incə bir nüans var. Məsələ ondadır ki, adi, balaca, həyata keçməsi, reallaşması çox mümkün görünən arzuların həyata keçməməsi adamı daha çox yandırır.
Heç yadımdan çıxmaz hərbi xidməti başa vurmağıma on gün, bir həftə qalmışdı. Bizim hərbi hissədə bir əsgər vardı. Sözün həqiqi mənasında əcaib bir adam idi. Birdən, heç hazır olmadığın bir vaxtda elə söz deyirdi ki, adamın tükləri biz-biz dururdu, matın-qutun quruyurdu, əlin üzündə qalırdı. Bax bu əcaib adam hərbi xidməti başa vurmağıma on gün, bir həftə qalmış mənə yaxınlaşdı və dedi:
– Evə getməyə hazırlaşırsan?
– Hə.
– Kefdəsən.
– Niyə?
– Hər gün səhər şirin çay içəcəksən.
Adamın cahilliyinə, arzusunun adiliyinə, bayağılığına gülmüşdüm. Bir az da bu cahilliyə, adamın belə adi, bayağı arzuyla yaşamasına paxıllığım tutmuşdu. Mən fkirləşirdim ki, darıxmaqdan, əmrlə yatmaqdan, əmrlə yuxudan oyanmaqdan canım qurtarır. Fikirləşirdim ki, əsgərliyi qurtaran kimi gərək işləyəm, özümə yol açam, nələrsə quram, nələrsə yaradam, ən azı özümə təzə pal-paltarlar, ayaqqabı, saat alam. Bu isə deyir ki, kefdəsən, evə gedirsən, hər səhər şirin çay içəcəksən. Bunun arzusuna bax sən allah? Əsgərlikdə və o qəbildən olan yerlərdə (xüsusən həbsxanada) adama elə gəlir ki, həyat çox sürətlə səndən uzaqlaşır, hamı harasa getdi, sən qaldın, həyata, harasa çıxıb gedən adamlara çatmaq üçün gərək möhkəm qaçasan, qan-tərə batasan. Amma azad olunanda görürsən hər şey yerindədir, həyat da heç hara uzaqlaşmayıb, həyat yerində dayanıb. Adamlar da heç hara getməyiblər, onlar da yerlərində dayanıblar. Belə bir ovqatda, belə bir ab-havada şirin çayla bağlı arzu mənə bayağı, həm də gülməli görünməyə bilməzdi.
Sonralar, çox sonralar səhvimi başa düşdüm. Başa düşdüm ki, əgər nüvəsində qara niyyət, nüvəsində xüsusi bir acgözlük, görməmişlik yoxdursa, böyüklüyündən, kiçikliyindən asılı olmayaraq heç bir insan arzusuna gülmək, heç bir insan arzusunu bayağı qəbul etmək olmaz…
Sonralar, çox sonralar başa düşdüm ki, adamların böyük hissəsi müxtəlif arzularını özləri ilə bərabər qəbirə aparmalı olurlar. Hər adamı basdırdıqda, biz onun cəsədi ilə bərabər müxtəlif arzularını da basdırmalı, müxtəlif arzularının üstünü torpaqlamalı oluruq.
Mopassan az qala bütün əsərlərində deyir və xəbardarlıq edir ki, insanlar arzularla bağlı ehtiyatı əldən buraxanda, yəni arzu kisəsinin dibi görünməyəndə həyat adamı çox pis cəzalandırır. Mopassan az qala bütün əsərlərində adamlara çox ağır bir təklifdə bulunur: mümkünsə arzusuz yaşamağı bacarmaq lazımdı.
Bilirəm, indi Günel Mövlud kimi şitin biri çıxıb deyəcək ki, arzusuz yaşamaq olmaz, insanı yaşadan arzudur zad… Əlbəttə, nə qədər şit səslənsə də arzularla yaşamaq insanın fundamental haqqıdır. Deməli, onda belə çıxır ki, hal-hazırda qarşımızda iki variant var. Birincisi, nə qədər çətin olsa da arzusuz yaşamağı bacarmalıyıq. Cehizsiz və qarımış qız ərə gedəndə naz eləmədiyi kimi, arzusuz yaşayan insan da həyatın axmaq zarafatları, keşməkeşləri qarşısında “naz eləmir”. İkincisi, yox əgər arzusuz yaşamağı bacarmırıqsa, onda həyatın bizi kəskin şəkildə məyus edəcəyinə hazır olmalıyıq və bunu həyatın reallığı kimi qəbul etməliyik. Hər kəsə aid etmək olmasa da, ümümilikdə vəziyyət təəssüf ki, bu cürdür. Kimə hansı variant məqbuldursa, buyurub seçsin. Hər kəs özü yaxşı bilir ayaqqabısı hardan sıxır. Üçüncü variant yoxdur.
İntellektual pafosun zərərləri haqqında
Qəti şəkildə bu nəticəyə gəlmişəm ki, təmiz, xalis, artıq-urtuqsuz, “susuz” mətn yaratmaq üçün təcrübədən, istedaddan, müşahidə qabiliyyətindən, intellektdən savayı qələm adamına nəsə başqa, daha vacib bir cəhət də lazımdır. Öz tərəfimdən bu vacib cəhətə insan təbiəti adı qoymuşam.
Yaxın keçmişdə Kamyunun “Xoşbəxt ölüm”, “Çöküş” romanlarını, hekayələrini və esselərini oxudum. On ballıq sistemlə “Xoşbəxt ölüm” romanını üç, maksimum dörd balla qiymətləndirmək olardı. “Çöküş” isə sadəcə biabırçılıq, rəzalət idi. Başa düşmədim Kamyu hansı üzlə, hansı ağılla o biabırçı romanın altına öz imzasın qoyub. Şəxsən mən o yaşda elə biabırçı, rüsvayçı romanın altına imzamı qoymağa xəcalət çəkərdim. “Çöküş” kimi biabırçı roman Sartr kimi ədəbiyyata dəxli olmayan adamın xoşuna gələ bilərdi. Kamyu və Sartr sırf ədəbiyyat nöqteyi-nəzərdən bir-birlərinin tayıdırlar, bir bezin qırağıdırlar.
O ki, qaldı Kamyunun esselərinə… Kamyunun esseləri mənə bizim 90-cı illərin publisistikasını xatırlatdı. Düz 2000-ci illərin əvvəllərinə qədər bizim mətbuatda bir dəstə publisist dolaşırdı. Onlar başı-ayağı olmayan, psevdolirik notlarla zəngin yazılar yazırdılar. Güya ovqatlarını, daxili aləmlərini, ruh dünyalarını ifadə edirdilər. Bilmək olmurdu nə istəyirdilər, qarınlarının dərdi nədir. Arada klassik yazıçılardan dəxilsiz yerdə sitat zad da gətirdilər. Məsələn, bü cür cümlələr yazırdılar:
“Yenə yağış… Görəsən dünya yaranandan bəri bu neçənci yağışdır belə şıdırığı yağır? Niyə yağır bu yağış? Bəlkə bu yağış Adəm babamızdan, Həvva nənəmizdən bizə miras qalan günahlarımızı yumaq istəyir? Bu yağış günahlarımızı yuya bilərmi? Pəncərə şüşəsində damlalar… Pəncərənin önündə Dostoyevskinin “Cinayət və Cəza” kitabı nəm çəkir… Vərəqlər saralacaq… Bəlkə bu yağış bizi minmək istəyir? Yağış, pəncərə, damlalar, ruh, günahlar, cəzalar, Roskolnikov, balta…”
Bağışlayın, tam alındıra bilmədim. Alındırmaq heç mümkün də deyil. Onlar kimi yazmaq üçün gərək onlardan biri olasan. Amma ümid edirəm o dövrün yerlə-göylə əlləşən publisistlərinin cızmaqaraları haqqında sizlərdə müəyyən təəssürat yarada bildim. Hələ də o əcaib dəstədən mətbuatda bir-iki nəfər qalıb. Arada görünüb, yenə yoxa çıxırlar. Heyranam onların zamana qarşı bu qədər müqavimət göstərməklərinə…
Kamyunun esselerini bizim 90-cı illərin publisistlərinin cızmaqaralarından fərqləndirən balaca bir cəhət var. Kamyu antik yunan mifologiyasını, Sizifi, Prometeyi filanı təbii ki, xeyli peşəkarlıqla öz söhbətlərinə qatmaqla intellektual pafosu sevən adamların sevgisini qazana bilib. Xeyli adamın da gözünün odunu intellektual pafosla, Siziflə, Promoteylə, Zevslə babat alıb. Xeyli adamı Siziflə, Prometeylə, Zevslə babat qorxudub. Kamyunun esselərini oxuduqca tanıdığım kamyusevərlər gəlirdi gözümün qarşısına. Doğrudan da kim kimi sevirsə ona oxşayır. Ən azı oxşamağa başlayır.
Deməli belə, Kamyunun istedadı var? Var. Müşahidə qabiliyyəti var? Var. İntellekti var? Var. İztirabları var? Var. Özü də Kamyunun iztirabları yalançı, surroqat iztirablar deyildi, həqiqi iztirablar idi. Kamyu avtomobil qəzasına düşüb ölməsəydi, yəqin ki, intihar edəcəkdi. O iztirablarla yaşayan adam qəbirə salamat baş apara bilməzdi. Bəs Kamyuya öz iztirablarının bədii həllini verməyə nə mane olub? Belə baxanda adamın təmiz, xalis mətn yaratmaq üçün hər cür imkanı vardı. Mənim versiyam ondan ibarətdir ki, Kamyuya iztirablarının bədii həllini verməyə, təmiz, xalis mətn yaratmağa təbiəti imkan verməyib. Kamyu malik olduğu təbiəti ilə məsələn, tutalım Kuprinin “Ömür yolu”, “İstirahətdə” hekayələrini yaza bilməzdi. Malik olduğu təbiət Kamyuya “Ömür yolu”, “İstirahətdə” kimi hekayələr yazmağa imkan verməzdi.
Bir az yaxına gələk, götürək Çingiz Aytmatovu. Aytmatov sadə adamların çöl həyatından yazanda nəsri maraqlı alınır. Dəvələr, çöllər, tikan kolları, bir-birini sevən, bir-birini sevməyən müxtəlif adamlar, ayrılıqlar, vidalaşmalar, şərqdən qərbə, qərbdən şərqə gedən qatarlar, alabaşa oxşayan təpələr… Elə ki, Aytmatov Kosmosdan, İsa Peyğəmbərdən yazmağa girişir, bir yazıçı kimi kəskin şəkildə axsayır, hətta gülməli görünür. Adama deyərlər, bax niyə ayağını yorğanına görə uzatmırsan. Dəvələrdən, çöllərdən, tikan kollarından, alabaşa oxşayan təpələrdən, sadə adamların sevgisindən gül kimi yazmağı bacardığın halda, sənin kosmosla, İsa Peyğəmbərlə nə işin var, ay Aytmatov?
Bir az da yaxına gələk, götürək bizim hörmətli Aqşin Yeniseyi. Şair kimi Aqşin müəllimə heç bir sözüm və iradım yoxdur. Poeziyası qarşısında bir oxucu kimi əllərimi qaldırıram, şapkamı çıxarıram. Biz burada nasir Aqşindən danışmaqdayıq.
Beləliklə, Aqşinin istedadı var? Var, özü də vəhşisindən. Müşahidə qabiliyyəti var? Var. İntellekti var? Var. Son vaxtlar ciddi formada mütaliə etdiyi yazılarından hiss olunur. Yumor hissi var? Var. Qeyri-rəsmi atmosferdə, məclisdə də kifayət qədər maraqlı adamdır. Əsla quru adam deyil. Di gəl ki, adam nasir kimi əlinə qələm alanda ağıq-ağır mövzuların altına girir, boyundan yüksəkliklərə hoppanmaq istəyir, dağı arana, aranı dağa daşıyır, bir sözlə, əbəs yerə canıyla əlləşir. Bilmək, baş açmaq olmur niyə, nəyə görə özünə, həm də yazıq oxucularına belə zülm verir. Halbu ki, o vaxtlar, yəni 80-ci illərin sonlarında, 90-cı illərin əvvəllərində İranla sərhədlər açılanda Cəlilabadda, elə öz kəndlərində baş verən hadisələri olduğu kimi yazsa, gözünün qarşısında baş verən, şəxsən şahidi olduğu hadisələrin azacıq orasını-burasını düzəltsə, rəndələsə, çox yox, bir az da üstünə duzdan, istiotdan, nanədən zaddan (zəfəran, sarıkök lazım deyil, zəfərandan, sarıkökdən istifadə etsə mövzunu zay edəcək) səpələsə, ortaya xeyli maraqlı mətnlər qoya bilər və bunun üçün onun hər cür imkanı var. Allaha şükür, yaddaşı da yerindədir, pozulub eləməyib. Aqşin İranla sərhədlər açılanda gözünün qarşısında baş verən, şəxsən şahidi olduğu hadisələrdən danışanda, ona demişəm ki, allahsız, bunları yaz, bunlar çox maraqlı söhbətlərdir, əsl tarixdir. Bu tarixin canlı şahidləri əbədi deyillər, bu gün, yaxud sabah, ola bilsin o birisi gün ayaqlarını uzadaraq ölüb, axirət dünyasına yollanacaqlar. Qayıdıb deyəsən ki, əşi yox e, ədəbiyyat başqa şeydir. Bu cavabın əvəzinə başıma bir verdə qaynar su töksəydi daha yaxşı olardı. Nədir ədəbiyyat? Habildən, Qabildən, Adəmdən, Həvvadan, qədim Misir mifologiyasından yazmaq? Sənin Habillə, Qabillə, qədim Misir mifologiyasıyla nə işin var? Yetim qızsan qıvrıl yat!
Ədəbiyyata və yazıçılığa bir qram iddiası olmasa da bir-iki cümlə də Emin Aslan haqqında yazmaq pis olmazdı. Arada ondan nə oxuduğunu soruşuram. Növbəti dəfə bu barədə sual verəndə cavab verdi ki, “İngilis pasienti”ni oxuyur və əsəri xeyli təriflədi. Dedi ki, son vaxtlar oxuduğum ən yaxşı əsərdir. Həmən kitabı aldım. Oxudum. Söhbəti çox uzatmadan, bəribaşdan qeyd edim ki, “İngilis pasienti” çox mənasız əsər idi. Hərçənd, adamın üstündə Allah var, mənasızlıq marafonunda “İngilis pasienti ” Salman Rüşdinin “Gecəyarısı uşaqları” əsərinin heç tozuna da çata bilməz. Bununla belə “İngilis pasienti”ndə qlamur, başdan-başa saxta, süni müharibə səhnələri gördüm. Hiss olunurdu ki, adamın yanında heç partladan da partlamayıb, heç vaxt burnuna barıt qoxusu dəyməyib.
Müntəzəm mütailə ilə məşğul olan Emin bəyin belə qlamur bir əsərin parıltısına aldanması, parıltıya heyran olması məni xeyli məyus etdi. Demirəm ki, parıltıya inanmaq, parıltıya heyran olmaq qeyri-əxlaqi hərəkətdir. Mənə pis təsir edən başqa cəhətdir. Müntəzəm mütaliə etsə də “İngilis pasienti” kimi bir qlamur əsərin parıltısına aldanmağı, parıltısına heyran olmağı Emin bəyin hələ də bədii təfəkkürünün, zövqünün tam formlaşmamasının göstəricisidir. Əgər “İngilis pasienti” kimi qlamur əsərin parıltısına aldanmaq, parıltısına heyran olmaq , bədii təfəkkürün, bədii zövqün tam formalaşmaması demək deyilsə, onda, deməli, mən “bədii təfəkkürün, bədii zövqün tam formalaşmaması” sözünün mənasını bilmirəm…
Burada söhbətimizə, mövzumuza çox da aidiyyatı olmasa da bir hadisəni sizlərə nəql etmək istərdim. Bir dəfə “Yuğ” teatrına getmişdim. Fasilə zamanı binanın qarşısında dayanıb siqaret çəkirdim. Bir gənc yaxınlaşdı. Aramızda təxminən belə bir dialoq yarandı. Dialoqu yadımda necə qalıbsa, eləcə də yazıram:
– Siz Seymur Baycansınız?
– Bəli.
– Məmnun oldum. Sizi tanıyıram, yazılarınızı oxuyuram, düzdür bəzi fikirlərinizlə razı olmasam da, ümümilikdə pis yazmırsınız.
– Sağ olun, təşəkkür edirəm.
– Mən tələbəyəm, burada oxuyuram, Türkiyədən gəlmişəm, teatrla maraqlanıram.
– …
– Tamaşa xoşunuza gəlir? Necə tamaşadır?
– Çox mənasız tamaşadı, ümümiyyətlə “Yuğ” çox mənasız teatrdı.
– Bəs onda bura niyə gəlmisiniz ?
– Mən “Yuğ”un tamaşalarına gülmək üçün gəlirəm. İntellektual blefin adamı necə gülünc vəziyyətə saldığını “Yuğ”un aktyorları çox gözəl göstərirlər… Azərbaycanda daha maraqlı teatrlar var.
Dialoqun bu yerində Türkiyədən Bakıya oxumağa gəlmiş və teatrla ciddi maraqlanan gənc, bizim köhnə yazıçılar demişkən, bir az duruxdu. Elə bildi ki, ondan hansısa yaxşı teatrı gizlədiblər, ya da hardasa yaxşı bir teatr fəaliyyət göstərməkdədir və bunun o teatrdan xəbəri yoxdur. Soruşdu:
– Bəs siz hansı teatrı bəyənirsiniz?
– Azdramanı. Azdrama teatr sənətinin olimpinə qalxıb. Bütün dünyanın teatr mütəxəsisləri yığışıb azdramanın tamaşalarının janrını müəyyən etməlidirlər. Oranın səhnəsində elə hadisələr baş verir ki, tamaşanın janrın hec cürə müəyyən etmək olmur.
Və bundan sonra azdramanın səhnəsində şəxsən gördüyüm bir hadisəni Türkiyəli tələbəyə danışmağa başladım. Deməli, bir dəfə Azdramaya tamaşaya baxmağa getmişdim. Getmişdim deyəndə bir dövlət tədbirində iştirak edirdim. Tədbir bitən kimi bizi avtobuslara doldurub Azdramaya tamaşaya baxmağa apardılar. Orada Bəxtiyar Vahabzadənin “Özümüzü kəsən qılınc” tamaşası oynanılırdı. Həmin tamaşa haqqında “Özümüzü tikən iynə” adlı yazı yazmışdım. Tamaşada belə baxanda sanki hər şey qaydasında gedirdi. Lakin Azdrama yenə də qəfildən teatral hoqqa çıxartmağı bacardı. Bunu etməsəydi azdrama əsla azdrama olmazdı. Hansısa türk xaqanı ilə hansısa çin xaqanı qılınclaşdığı vaxt səhnəyə pişik çıxdı. Sonralar öyrəndim ki, bu pişik aktrisa Məleykə Əsədovanın pişiyi imiş. Necə olubsa pişik gözdən yayınıb, qrim, butafor, əlbisə, arxiv otaqlarını (həmçinin ədəbi hissə müdirinin otağını), bufeti zadı gəzib, axırda gəlib səhnəyə çıxıb. Türk xaqanı ilə çin xaqanı nərə çəkərək bir-birlərinin üstünə qılıncla hücum çəkdikləri zaman pişik də qorxusundan səhnədə o başa, bu başa qaçırdı. Pişik nə baş verdiyini başa düşmürdü. Türk xaqanı və çin xaqanı əvvəlcə səhnəyə çıxan pişiyə fikir verməməyə çalışdılar. Az sonra gördülər ki, pişik səhnədə olduğu halda onlar ürəkləri istəyən formada qılınclaşa bilməyəcəklər. Nəticədə türk xaqanı və çin xaqanı birləşərək qılınclarının ucu ilə pişiyi səhnədən qovdular. Zalda alqış qopdu. Çünki, tamaşaçıların 99 faizi bu səhnənin tamaşanın tərkib hissəsi olduğunu güman edirdi və türk xaqanı ilə çin xaqanının birləşərək pişiyi səhnədən qovmaları onların çox xoşuna gəlmişdi. Bütün müqəddəslərə and olsun, burda heç nəyi uydurmuram. Nəinki uydurmuram, hətta əhvalatın həqiqilik dərəcəsini xeyli aşağı salmalı oldum. Bilirəm, inanmaq çətindir, amma doğrudan da belə əhvalat olub. Bu əhvalatı danışanda Türkiyəli tələbə elə bildi ki, zarafat edirəm, onu dolayıram. Ona qəribə gəlirdi: axı necə azdramanın bayağı tamaşalarını “Yuğ”un intellektual tamaşalarından üstün tutmaq olar? Ona dedim ki, sən sağ, mən salamat, bəlkə iyirmi ildən, otuz ildən sonra nə dediyimi, bayağılığın intellektual pafosdan daha maraqlı, daha cəlbedici olduğunu başa düşərsən. Sonra “Yuğ”un mənasız tamaşasının davamına baxmaq üçün zala daxil olduq…
* * *
Son illərdə oxuduğum ən təmiz, ən xalis mətn Şervurd Andersonun hekayələrindən ibarət “Vaynzburq Ohayo” kitabı olub. Andersonun hekayələri sadəcə dəhşətli hekayələr idi. Bilmirəm Anderson o səviyyəyə necə, hansı yollarla çatıb. Andersonun “Vaynzburq Ohayo” kitabındakı hekayələr məncə xalis, təmiz mətnin, ədəbiyyatın son həddidir. Düşünürəm ki, əgər intellektual pafos Andersona azacıq mane olsaydı, heç bir halda elə dəhşətli, elə yüksək səviyyəli hekayələr yaza, elə təmiz, xalis, arındırılmış mətnlər yarada bilməzdi .
Yazının əvvəlində insan təbiətinin təmiz, xalis, artıq-urtuqsuz, “susuz” mətn yaratmaq istiqamətində necə vacib şərt olduğundan söz açmışdıq. Kamyu, Sartr, Borxes, Kortasar, Markes, Coys və bu qəbildən olan digər yazıçılar Andersonun hekayələri kimi təmiz, xalis mətn yarada bilməzdilər. İntellektual pafos, təbiətləri buna imkan verməzdi.
Şervud Andersonun “Vaynzburq Ohayo” kitabındakı hekayələrin qarşısına ümumən götürəndə dünya ədəbiyyatından uzağı qırx hekayə çıxarmaq olar. Qırx birinci hekayəni axtarıb tapmaqda xeyli çətinlik çəkərik. Ədəbiyyat xiridarlarına Şervurd Andersonun hekayələrindən ibarət “Vaynzburq Ohayo” kitabını oxumağı şiddətlə tövsiyyə edirəm.
“DUMANLI TƏBRİZ” HAQQINDA – 1
… Səhər tezdən çar və onun ailəsinin şəkillərini satan Məşədi Məmmədəli dükanını açıb şəkillərin üzünü silir və bir-bir düzüb müştəri səsləyirdi.
– İmperatorun özüdür, vəliəhdidir, iki gözüdür. Bu məlikəsidir, bu qızlarıdır, bu da əmisdir. Çox da ucuzdur, biri bir tüməndir, doqquz qran eləmişik. Xəbərin olsun ay təbrizli, gəl tamaşasına! Bu imperatorun vəzirləridir, bu imperatorun generallarıdır… Bu qubarnatorlar, bu naçalnik, bu da pristavlarıdır. Bu da qaradovoylarıdır. Ucuz elədik, qaradovoyun biri bir qran! Yubanma, kasıb, səkkizcə dənə qaradovoyumuz qalıbdı.
Mən iki gün əvvəl bu dükanın qabağından keçəndə o, gələnlərə başqa şəkillər təqdim edib oxuyurdu:
– Bu Soltan Məhəmməd Xamisdir. Bu qardaşlarıdır, bu əmiləridir, bu toplarıdır, bu da gəmilərdir…
Məmməd Səid Ordubadinin
“Dumanlı Təbriz” əsərindən
Məmməd Səid Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” əsərini oxudum və böyük həcmli bu əsəri oxumağıma bir qram da peşman olmadım. Əvvala, son vaxtlar obrazlarla, hadisələrlə bol, süjetli, strukturu sadə, həcmi böyük əsərlər oxumaq, uzun müddət əsərin içində qalmaq, orda yaşamaq daha çox xoşuma gəlir.
İkincisi, “Dumanlı Təbriz” sovet dövründə yazılmasına və sovet dövründə nəşr olunmasına baxmayaraq (sonluqu, iki-üç səhnəni çıxmaq şərti ilə) bir çox cəhətləri nəzərə alsaq (xüsusən İranı tanımaq cəhətdən) əsla aktuallığını itirməyibdir, zaman adlı imtahandan üzüağ çıxıbdır. Hətta desəm ki, əsər günümüzdə daha da aktuallıq qazanıbdır, heç bir mübağiləyə yol vermərəm. “Dumanlı Təbriz”i oxuduqda, əsərdə qələmə alınan ictimai-siyasi hadisələrlə, günümüzdə baş verən bir çox ictimai-siyasi hadisələr arasında asanlıqla paralellər apara bilərik.
Ümumilikdə götürəndə zaman adlı amansız imtahandan üzüağ çıxmaq bir əsər üçün balaca göstərici sayılmamalıdır. Konkret bizim zamana, yaxın keçmişimizə və coğrafiyaya gəldikdə isə əlavə edə bilərik ki, sovet hökumətinin dağılması nəticəsində sovet dövründə yazılmış plakat tipli əsərlərin, nəşr edilmiş plakar tipli kitabların əhəmiyyətli hissəsi ən azı mövzu baxımından öz aktuallığın avtomatik surətdə itirdi. Hərçənd, sovet zamanını anlamaq, o dövrün ab-havasını kəskin şəkildə hiss etmək üçün mövzu baxımından əhəmiyyətini itirmiş əsərlərin belə könüllü surətdə oxunmasının tərəfdarıyam. Bu işdə ancaq fayda var, heç bir zərər yoxdu. Ən azı qələm adamları, ictimai-siyasi xadimliyə iddia edən şəxslər sovet dövrünü anlamaq üçün zəhmət çəkib sovet zamanında yazılmış, nəşr edilmiş plakat tipli əsərləri də mütləq oxumalıdırlar.
* * *
Ordubadi “Dumanlı Təbriz” əsərində haqqında yazdığı adamların, yaratdığı obrazların məişətini, həyat tərzini, həyat fəlsəfəsini ən incə detallarına qədər gözəl bilirdi. Ona görə də biz “Dumanlı Təbriz” i tarixi romandan əlavə, tərəddüt etmədən həm də etno roman da adlandıra bilərik. Bu mənada “Dumanlı Təbriz” əsəri Muxtar Auzeovun “Abay” əsərinə xeyli oxşayır.
Azərbaycan ədəbiyyatında çatışmayan cəhətlərdən biri əsərlərdə koloritin olduqca az olmasıdır. Azərbaycan ədəbiyyatında koloritli əsərlər çox azdır. Koloritli əsərləri barmaqla saya bilərik. Süni mövzular, saxta təsvirlər, quru dialoqlar, obrazların, qəhramanların əsaslandırılmamış ovqat, ruh dəyişkənliyi, psevdolirika Azərbaycan ədəbiyyatında çoxluq təşkil edir. İsi Məlikzadənin povestləri, hekayələri məhz kolorit cəhətdən digər yerli əsərlərdən seçildiyinə görə hər şeydən əvvəl bir oxucu olaraq mənim üçün ayrıca yerdə dayanır. Fikirimcə Azərbaycan ədəbiyyatında ən koloritli əsər Süleyman Rəhimovun “Saçlı” romanıdır. “Saçlı” başdan-başa koloritdi. Ümumiyyətlə, “Saçlı” romanı mənə görə ən yaxşı Azərbaycan romanıdır. Təssüf ki, bu əsər çox kölgədə qalıb. Həqiqi qiymətini almayıb. “Saçlı”nı çox az adam oxuyub. İndi isə əsər heyif ki, tamam yaddan çıxmaqdadır. Nəşriyyatlardan birinin haqsız olaraq unudulan bu əsəri yenidən nəşr etməsi çox gözəl olardı. “Saçlı” əsərinin yenidən nəşr olunması həm Allaha xoş gedər , həm də onun bəndələrinə.
“Dumanlı Təbriz” kolorit baxımından Azərbaycan ədəbiyyatında nadir rast gəlinən əsərlərdən biridi. Əsərdə koloritli təsvirlər, canlı, düzlu, şirəli söhbətlər çoxdur. Gəlin, belə təsvirlərdən biri ilə tanış olaq:
“Tağıyev həqiqi inqilabçı deyildi. Çətin günlərdə daima gizlənər və qərargaha dolanmazdı. Ara sakit olan kimi ağ atını minərək silahlı surətdə şəhərə çıxardı. Təbrizlilər daima şəhərdə sakitlik bərpa olunduğunu Tağıyevin atlı gəz-məsindən bilirdi. Təbriz dükançısı bir-birinə rast gələrkən, dadaş nə var, nə yox – deyə soruşduqda, o birisi :
– Tağıyev gəzir, qorxmalı bir şey yoxdur!– deyə cavab verərdi” .
Bəh-bəh-bəh… Ədəbiyyat xiridarlarının “Dumanlı Təbriz” də bəh-bəh-bəh-lə qiymətləndirib, babat bədii həzz ala biləcəkləri belə təsvirlər kifayət qədərdir. Əlim qaşınır, gəlin əsərin “Qarətlər” fəslindən daha bir koloritli səhnə ilə tanış olaq:
“Mən əlimdə bomba olduğu halda durub qarətçilərə baxırdım. Evlərdən çıxan şeyləri görməklə maraqlanırdım. Müctəhidin evindən qəribə şeylər çıxarırdılar. Bu qarətə küçə camaatı, xüsusən qadınlar da qoşulmuşdu. Böyük bir xalçanı dörd adam tutmuşdu. Bunlar xalçanın üstündə dalaşırdılar. Nəhayət, birisi o birilərini xəncərlə yaralayıb xalçanı apardı. Yaralılar yenə də içəri qayıtdı. Əlinə bir şey düşən tez gedir, lazımi yerə qoyur, yenə qayıdırdı. Uşaq beşiyi də aparan vardı. Uşağı beşikdən evdə açmaq mümkün olmadığından beşiyi uşaqla bərabər çıxarmışdılar. Qapıda uşağı açıb yerə saldılar, beşiyi apardılar. 12-13 yaşında uşaqlar belə yastıq, balış daşıyırdılar. Yağ, bal, qovurma küpələrini barmaqlayıb yeyə-yeyə bayıra çıxarırdılar. İçəridən çox böyük gurultu gəlirdi. Ara-sıra tapança da açılırdı. Bu gurultu qiymətli şeylərin üstündə qalxırdı. Bahalı şeyləri hər kəs bir-birindən qapmaq istəyirdi. Evdən şey çıxaranların bir çoxunun ağzı-burnu əzilmiş, gözlərinin altı göyərmişdi. Bir çoxları da boş çıxırdı. Bunlar qiymətli paltarları əyinlərinə geyinib bayıra çıxanlardı, çünki bir çoxları içəri girməyib, yalnız qapını kəsdirmişdi. Aciz adamların götürdükləri şeyləri əllərindən alıb mənim-səyirdilər. İşəridən tar, kamança, dəf və sair musiqi alətləri çıxaranlara da təsadüf olunurdu….
İçəridən üzü ağ örtüklü bir qadınla bir kişi vuruşa-vuruşa bayıra çıxdı. Bu vuruşmanın nə üstündə getdiyi məlum deyildi. Qadın örtülü olsa da, kişinin vurduğu yumruqların cavabını verirdi. Axırda qadın kişinin əl çəkmədiyini görüb üzündəki örtüyü və başındakı çarşabı atdı. Kişini o ki lazımdır döydü və özündən əl çəkməyə məcbur etdi. Qadının belində böyük bir tirmə şal vardı. Qadın içəridə bu tirməni belinə sarıyıb çıxdıqda bu kişi tirməni onun əlindən almaq istəyirmiş. Qadın üzü çil, burnu yekə, boynu qısıq, özü də kök və yumruca bir qadın idi. Bunun qəribə sifətlərindən birisi də bir əlinin xınalı, digər əlinin isə xınasız olması idi… ”
Həqiqətən gözəldir, təsvirdən kolorit fışkırır. Könül daha bir koloritli təsviri yazıda tirajlamaq istərdi, amma mənim üçün nə qədər çətin olsa da burda dayanmalıyam. Çünki əsərdəki bütün koloritli təsvirləri, canlı, duzlu, şirəli söhbətləri burda tirajlasam, onda gərək əsərin hardasa onda birinin üzün gərək yazıya köçürəm.
“Dumanlı Təbriz” də bir xeyli səhnələr, təsvirlər adama “Min bir gecə” nağılların xatırladır. Təbiri caizsə, fikrimi belə ifadə edərdim; Ordubadi böyük istedada və geniş diapazona malik əsl şərq yazıçısı, “Dumanlı Təbriz” isə əsl şərq romanıdır. Ümumiyyətlə, bu Ordubadi nəsə tamam başqa tipdi, heç bir başqa Azərbaycan yazıçısına bənzərliyi yoxdu. Bu adamın təsvirlərinə baxın və qərarı özünüz verin:
Birdən dəhlizdə səs-küy qopdu. Bir nəfər farsla mehmanxana xidmətçisi savaşırdı. Sonradan məlum oldu ki, fars Ələmdar hakimi İqbal Nizamdır. O, sərxoş olaraq əxlaqsız qadınların haqq-hesabını verməkdən boyun qaçırmış və əlavə olaraq bilməyərəkdən üz dəsmalını şalvarı ilə bərabər əyninə geymişdir. Xidmətçi üz dəsmalını onun şalvarından çıxarıb təhqir etdiyi üçün hakim acıqlanmışdır…
* * *
Qılınclar və boş butulkalar kəsməyə və əzməyə baş arayırdı…
* * *
Konsulxanaya yaxın küçələrdə gediş-gəliş qeyri-adi bir şəkil almışdı. Burada çar bayraqları satmaq üçün kiçik bir dükan da açılmışdı. Bayraq almaq istəyənlər növbəyə durmuşdular. (Konkret aktual təsvirdir! S. B)
* * *
Mömin və müsəlman çar casuslarına hər addımbaşı rast gələ bilərsən. Hazırda başlarında furajka, əynində kostyum və yaxalıq gördüyün bu adamların hamısı iyirmi gün əvval əba və don geyən, saqqalını rəngləyən, barmağında əqiq üzük, təsbeh olan tacirlərdir. Bir neçə gündən sonra ingilislər gəlsə, başlarına ingilis qalpağı taxıb, ağızlarına trubka almağa hazırdılar. (Öz aramızdı, bu da çox aktual, günümüzlə səsləşən təsvirdir! S.B )
* * *
Biz bu gün çaydan sonra şəhəri seyr etməyi Hacı xandan rica etdik. O, Süleyman adlı bir xidmətçini bizə qoşdu. Qapıda, əllərində və yanlarında quzu, cücə, toyuq, yağ, qatıq, yumurta, meyvə və sair şeylər olan bir çox kəndlinin durduğunu gördüm.
– Bunlar kimdir? – nökərdən soruşdum.
– Bunlar Hacı xanın rəiyyətlərdir, xanın əziz qonağı olduğunu eşitdikləri üçün hədiyyə gətirmişlər. Bunların çoxu xanın satdığı kəndin rəiyyətlərindəndir. Onlar yenə də Hacı xanı öz ağaları bilir, həmişə də öz dərdlərini Hacı xana ərz edirlər.
* * *
…. Çar əsgərlərinin adi söyüşləri, küçədən keçənlərlə özəşməsi, qadın görürkən “bacı, sənin ərin var ?” deməsi, dükançıdan mal alıb pulunu verməməsi, pomidoru tabaqdan götürüb baqqalın üzünə vuraraq gülməsi adi bir hal yerinə gəlmişdi. Biz qoca bir baqqalın dükanı qabağında durub qaymağa baxırdıq, bu halda bir köpək başını qatığa uzadıb yalamaq istədi. Baqqal yanındakı ağacla köpəyi vurub qovdu. Köpəyin səsinə çar odrusunun alay komandanı nişanını daşıyan bir zabit gəldi və baqqalı söyərək köpəyin yalamaq istədiyi qatığı qabı ilə götürüb baqqalın başına vurdu. Baqqalın başı yarıldı, qanı qatığa qarışaraq axıb saqqalından aşağı töküldü.
Zabit söyürdü, lakin söyüşlər yalnız baqqalın deyil, ümumiyyətlə, mədəniyyətsiz və vəhşi şərqlilərin ünvanına idi. Zabitin əli qatığa batmışdı. Bir nəfər avropalı qiyafətində olan yerli tacir zabitə yanaşdı. O, cibindən ağ dəsmalını çıxarıb rusca:
– Əfv edərsiniz, bizimkilər eşşəkdirlər, – dedikdən sonra zabitin qatığa bulaşmış barmaqlarını silmək istədi.
Hirslənmiş zabit isə qatıqlı barmaqları ilə ona şillə vurub:
– Rədd ol, – deyə söydü.
Tacir əlindəki dəsmalı ilə üzünü sildi və yaltaqlıqla zabitdən üzr istədi. Sonra tacir də baqqala yanaşıb söyməyə başladı:
– Alçaq, sən bilirsən ki, bunlar bizim əziz mehmanlarımızdı. Sən necə cürət edib ağanın itin döyürsən? – deyə tacir zabitin üzünə baxır və onun razılığını qazanmağa çalışırdı.
Bundan sonra daha birisi baqqala yaxınlaşdı :
– Özləri də qonağımızdır, itləri də əzizimiz və gözümüzün işığıdır. Baba, anlamamışıq, ağanın itini Mərənd iti bilib haqqında ədəbsizlik eləmişik. Yoxsa bizim babamız da bu qələti eləməzdi, yəni biz elə ədəbsiz olduq ki, ağanın itindən bir qab qatığı da əsirgədik?
Zabit isə hələ də söyürdü, lakin bu söyüşlər bizə yabançı deyildi, bunları biz çar zabitlərindən hər yerdə eşitmişdik.
– Vəhşi şərqlilər, azyatlar, zavallılar! Daha Səttar xan yoxdur. Əlahəzrət çarın zabitləri sizi lazımınca tərbiyə edərlər, özünüzdən min kərə mədəni, şərəfli olan nəcib köpəyi vurmağa haqqınız yoxdur. Bu hərəkət bizə qarşı üsyandır.
