Yaşıl mürəkkəb

Məlahət dostunun üzündəki ifadədən başa düşdü ki, çox ciddidir. Bəzən “etmə”, “demə”, “soruşma” söyləyərək zarafat etməsinin həmin an işə yaramayacağını düşündü.

– Qulağım səndədir, – deyib əlindəki qəhvə fincanını stolun üstünə qoydu.

– Məlahət, yalnız möhtəşəm həyat yaşayan insanlar ortaya möhtəşəm əsər qoya bilərlər. Rilke məhz belə şəxsiyyətlərdəndir. Ailəsinin, xüsusilə, anasının təsiri, Praqada keçən uşaqlıq xatirələri, sevgilisi ilə birlikdə Rusiya, Skandinaviya səyahətləri və Rodenlə27 Parisdə keçirdiyi günlər…

Səbahəddin bu məqamda susdu.

Məlahət düşündü ki, o özünü Rilkenin yerində təsəvvür edir, sanki Rilkenin həyat təcrübəsini mənimsəməyə çalışırdı.

Səbahəddin sönmüş qəlyanını yenidən alışdırdı, soyumuş qəhvəsindən bir qurtum içdi və stolun üstündəki kitabı göstərərək söhbətinə davam etdi.

– Məsələn, bu “Das Stunden-Buch” əsərini “Saatlar kitabı”, yoxsa “Dua saatları” kimi tərcümə etməliyəm? Qərar verə bilmədim. Şair kitabın ilk hissəsində tanrı obrazı yaratmağa çalışır. Deyir ki, Allahı kainatın xaricində deyil, zərrələrdə axtarmalıyıq…

Həmişəki kimi bir xeyli danışdı. Vəhdəti-vücuddan başlayıb təsəvvüfdə qurtardı. Ardınca cibindən başqa kitab çıxarıb “Das Stunden-Buch”un üstünə qoydu, qəlyanından qullab aldı. Məlahət kitabın adını oxudu:

– Tomas Mann28 “Buddenbroklar” – nə deməkdir?

Səbahəddin:

– Ailənin soyadıdır, – deyərək gülümsədi. Qəlyanından bir neçə dərin qullab alıb sözə davam etdi, – yazıçının Lübekli29 ailəsinin macərasıdır. Başdan-ayağa satiradır. Mann bu kitabda Buddenbrokların dörd nəslinin addım-addım varlanması və dağılmasını təsvir edir. Bir yandan burjuaziyanın uğur qazanma əzmi, qazanılan pula yiyə durmaq istəyi, digər yandan amansızca biliyi qorumaq həvəsi… Tomas Mann hər şeyi necə də sadə, səmimi nəql edib… Aristokratiyanın başa çatmağı ilə ortaya çıxan bu yeni sinfin sənətə verdiyi dəyəri nə qədər tərifləyibsə, onun pis vərdişlərini, cah-calalını, tərbiyəsizliyini də o dərəcədə ifşa edib. İfşa da sözdü? Ağ yuyub, qara sərib…

Söhbətin bu yerində gəncin səsi yavaşıdı, sonra maraqla:

– Mann niyə belə uğurludur, bilirsən, Məlahət? – soruşdu.

Qız aydın tərzdə:

– Xeyr, – deyəndə Səbahəddin səbəbi açıqladı.

– Hadisələrə elə nüfuz edir ki, sonradan öyrənilən, yaxud kiminsə çatdırdığı məlumatı təkrarlamış kimi görünmür.

Səbahəddin danışdıqca danışdı. Məlahət imkan versə, hələ davam edərdi. Qız cəsarətini toplayıb qol saatını göstərdi: məktəbə qayıtmaq vaxtı gəlmişdi.

Hesabı ödəyib kafedən çıxdılar.

Səbahəddin yol boyu danışdı:

– Bax, Məlahət, Almaniya və digər ölkələrin bədii əsərlərini keçmişdən gələcəyə doğru bir xətt üzərində düzsək, görərik ki, Tomas Mann alman ədəbiyyatının son dayanacağıdır. O sağdır, bizdən cəmi otuz iki yaş böyükdür. Müasirimizdir, – deyib həyəcanla əlavə etdi, – niyə mən də onlardan biri olmayım?

Məlahət dostunun nə demək istədiyini çox gözəl başa düşdü. Ciddiyyətlə:

– Eləysə sən yaz, Səbahəddin, – dedi.

Səbahəddin:

– Yazacağam, amma hələ tezdir, – cavab verdi və Almaniyaya gələndə qatarda dediyi sözü təkrarladı, – hələlik çox mütaliə etməli, təcrübə yığmalıyam.

* * *

Ayrılıq vaxtı çatdı. Hər iksi susurdu, amma qəfil baxışları toqquşdu.

– Nədir? – qız soruşdu. Gözləmədiyi cavab aldı:

– Deyəsən, sənə vurulmuşam, Məlahət.

Qız təəccübləndi, özünü itirdi:

– Hə-ə? Vurulmusa-an? – qırıq-qırıq kəkələdi. Sonra susdu… Səbahəddini incitmək istəmirdi, astaca, – Ailə qurmaq fikrim yoxdur, – dedi.

Əslində, Məlahət dil öyrənmək üçün Avropaya gələn başqa birini gözaltı etmişdi. Səbahəddin onun istədiyi xüsusiyyətlərə malik deyildi. Düzdür, yaxşı insan idi, amma Məlahət Səbahəddinlə birgə yaşamağı ağlına da gətirmirdi.

* * *

Məlahəti məktəbə ötürüb uzun müddət təkbaşına küçələrdə dolandı.

Nahidə bəslədiyi hislərinə qarşılıq ala bilsəydi, əlbəttə, o sözləri deməzdi.

Sanki Nahiddən sonra başqasına ehtiyac duyaraq Məlahətə sevgi etirafı etmişdi.

– Necə axmağam! – özünü dəfələrcə danladı.

Üstəlik rədd cavabı almışdı.

Ayaqları şişənəcən qaranlıq küçələrdə veyilləndi və çarəsiz məktəbə qayıtdı.

* * *

Dərindən sarsılsa da, kitablardan ibarət dünyası onu gözləyirdi.

Məktəbin ən sakit yerinə – kitabxanadakı guşəsinə çəkildi.

Qarşısında böyük lüğət, əlində özündən iyirmi dörd yaş böyük Kafkanın30 “Der Prozess” kitabı vardı.

“Təəssüf, nəşrini görə bilməyib” – kitabı vərəqləyərkən düşündü. Kafkanın bir çox əsərinin bu kitab kimi ölümündən sonra işıq üzü gördüyünü hələ bilmirdi.

Müqəddimədə əsərin 1914-1915-ci illərdə yazıldığını oxudu. “Kafka kimi yazıçının kitabının nəşri on il sürübsə, deməli, bir kitabı insanlara çatdırmaq elə də asan iş deyil…” – düşündü. Yadına düşdü ki, bu on il ərzində Almaniya müharibə və böyük xaosla üzləşmişdi.

Kafka yəhudi olduğu üçün əsərlərinin Almaniyada uzun müddət qadağan edildiyinisə növbəti günlərdə öyrənəndə lap təəccüblənəcəkdi.

“Der Prozess”i oxuyarkən dəftərçəsinə Vertheymdən aldığı yaşıl mürəkkəblə “cinayət, azadlıq, yadlaşma, məsuliyyət, hakimiyyətə qarşı çıxma” kimi məfhumları qeyd etdi. Hər birinin türkcə qarşılığını tapıb əlavə etdi.

DÖRD

Səbahəddin yanvarın on beşi sevinclə oyandı.

Nəhayət, bütün gecə düşünüb İstanbula göndərəcəyi məktubun son cümləsini tapmışdı.

Dağınıq otaqdakı qarışıq masanın arxasına keçdi, yaşıl mürəkkəbli qələmini götürüb o cümləni yazdı: “Bu hesabatı kimin oxuyacağı Pertev Naili Mollanın qərarından asılıdır…”

Məktubun başına qayıtdı və yazdıqlarını yoxladı. Bu məktubu on beş gün əvvəl qələmə almağa başlamış və o gündən bəri şirin bir sərxoşluğa qapılmışdı.

Yeni ili gözləmədiyi qonaqlıqda qeyd etmiş, təsirindən hələ çıxmamışdı.

* * *

1929-cu ilin 31 dekabrında Berlindəki səfirlikdən Potsamdakı məktəbə qayıdanda kafelərin, barların, restoranların tünlük olduğunu görmüş, hamının axşamkı bayram tədbirinə hazırlaşdığını öyrənmişdi.

Şəhərin bütün zəngləri eyni anda çalmağa başlamışdı. Sonralar bunu on üç səhifəlik “Müfəssəl Cərmən Səyahətnaməsi”ndə belə təsvir edəcəkdi: “Gurultuya bax!…

İzahı qələməgəlməzdir. ““Sahibinin səsi”31 qrammafonu lazımdır”.

Bu dəm evlərin, kafelərin, restoranların qapıları açılmış, sakinlər, az qala, yarıçılpaq və sərxoş halda yürüşə çıxmışdılar. Səbahəddin də marağına güc gələ bilməyib izdihama qoşulmuşdu.

Onun kimi macərapərəst insanın əsla qaçırmayacağı hadisə idi.

Məlumat toplamaq üçün ətrafdakılarla birlikdə sanki qiyamət yürüşünə çıxmışdı.

Hər şeyi, xüsusilə, qadınları diqqətlə müşahidə edirdi.

Həmin anları belə təsvir edəcəkdi: “Bu qiyamət mənzərəsində elə qızlar vardı ki, seyr etməkdən doymurdum. Havaya rəngbərəng fişənglər buraxılırdı…”

Davranışlarına və geyimlərinə əsasən zadəgan ailədən hesab etdiyi bir dəstə kefli qızın qəhqəhə çəkdiyini görüb mat qalmışdı: “Avam camaatı başa düşdük, bunların yüksək zümrəsi də qəribədir”.

Aram-aram yağan qar altında qızların çılpaq qollarını qaldıraraq gəzdiyini izləyib məst olmuşdu. Potsdam cavanlarının, qızları, harda gəldi, öpüb-qucaqlamağı da Səbahəddini büsbütün valeh etmişdi.

Birdən kimsə onu arxadan dürtmələyib almanca, “Yeni ilin mübarək” – demişdi. Səbahəddin geriyə qanrılanda qumralsaçlı, parlaq gözləri ətrafa işıq saçan huritək gözəl qızı görüb heyrətlənmişdi. Qız Səbahəddinin karıxdığını sezib təbrikini təkrarlamışdı.

Səbahəddin bir də ayılmışdı ki, bu gözəl qızla yanaşı addımlayır. Başını itirən Səbahəddin həyəcanla:

– Voz is it daz?32 – soruşdu.

Gözəl qız və yanındakılar gülüşdülər:

– Yeni ildir!

Anlayanda ki Səbahəddin əcnəbidir, xəbər aldılar:

– İtalyansınız?

Aralıdan onun türk olduğunu öyrənən biri qaçıb boynunu qucmuş, yanağından öpmüş:

– Biz birlikdə döyüşmüşük, – demişdi.

Tezliklə qızlar parkların birində Səbahəddinin dizinə oturmuş, hərəsi ondan üsulluca öpüş almışdı. Gənc də qeyri-ixtiyari kəlmeyi-şəhadət gətirmişdi. Özünü yığışdırıb:

– Çox içmisiniz, – pıçıldasa da, qızlar onun sözünü qulaqardına vurmuşdu. Səbahəddin, “Bütün keflilər kimi bunlar da elə bilirlər, sərxoş deyillər” – fikirləşmişdi.

İçkidən havalanan qızlara özünün “mükəmməl” alman dili ilə əbəs yerə başa salmağa çalışmışdı ki, spirtli içkilər zərərlidir. İşvəli qızlar isə yanaqları allanmış gənci öpərək qaqqıldaşmışdılar.

Ayrılıq vaxtı çatanda Səbahəddin qızlardan bir də harada görüşəcəklərini xəbər almış, qızlar bir-birinə baxıb katolik kilsəsini işarə etmişdilər.

Səbahəddin arvadbaz kişilərtək yeri öyrənməklə kifayətlənməmiş, saatı da soruşmuşdu. Qızlar yenə baxışıb hırıltıyla:

– Sabah axşam, – cavabını vermişdilər.

Gənc növbəti görüşü səbirsizliklə gözləsə də, qızlar gəlməmişdi.

* * *

Bir müddətdir, arxasınca düşdüyü Mariya Puder olmasaydı, bəlkə, bu məğlubiyyəti həzm edə bilməzdi.

O günlərdə “İyirmi səkkiz” ləqəbli qəşəng alman qızı Mariya ilə görüşürdü. Odur ki, kefini çox pozmadı.

Həmin gecə soyuq yatağına əliboş qayıdanda sevimli Mariyanı fikirləşib “Mahnı oxuyan səfeh”33 (“The Singing Fool”) adlı filmdən mahnını zümzümə edirdi:

When there are gray skies,

I don’t mind the gray skies.

You make them blue, Sonny Boy.34

Növbəti gün xanım Puderlə görüşdülər və yenə həmin film barədə söhbətləşdilər:

– Sonni Boyun anası nigarandır ki, küsdüyü əri uşağı qaçırıb aparacaq. Bu narahatlığını bacısıyla bölüşür. Bacılar vəziyyətə çarə axtaranda qorxduqları başa gəlir: uşaq yoxa çıxır. Axırda aydın olur ki, uşaq heç kimə demədən kinoteatra gedib.

* * *

Xeyir və şər, gözəllik və çirkinlik, güclülük və zəiflik, ümid və məyusluq bir-biri ilə əkiz qardaşdır.

Sonni Boydan təsirlənən dünya bir tərəfdən də yeni, qorxunc müharibəyə hazırlaşırdı.

Almaniya aramla qaynamağa başlamışdı. Böyük hərbdə məğlubiyyətə uğramış alman xalqı ölkənin dağılmış iqtisadiyyatını – bu rəzil vəziyyəti qətiyyən qəbul edə bilmirdi.

Versal müqaviləsinə görə, silahlı qüvvələrin sayı yüz minə salınmış, ağır və strateji silah istifadəsinə qadağa qoyulmuşdu. Bu təkcə hərbi deyil, həmçinin iqtisadi çətinlik idi. Məcburi tərxisdən sonra işsizlərin sayı artmışdı. Üstəlik Almaniya böyük ərazi itirmişdi. Bu da iqtisadiyyatın günbəgün ağırlaşacağından xəbər verirdi.

Qalib dövlətlər müharibə itkilərinin hesabını da məhz Almaniyanın boynuna qoymuşdu. İlkin hesablamaya əsasən Almaniya başda ABŞ olmaqla bütün qalib ölkələrə iki yüz altmış doqquz milyard qızıl pul ödəməli idi. Bu, iqtisadiyyatı batmış Almamaniya üçün ölüm hökmü idi.

Əsasən, hər şey iqtisadiyyat kitablarında yazıldığı şəkildə baş verirdi. Müharibənin ardınca inflasiya, sonra isə işsizlik…

“Böyük böhran” nəticəsində Almaniyanın ictimai və iqtisadi həyatı zülmətə qərq olmuşdu.

Müharibədən qabaq borc verən Almaniya indi borclu dövlətə çevrilmişdi.

Alman gəncləri hər şeyə, xüsusilə, qeyri-milli, əcnəbi olan hər şeyə büsbütün nifrət qusurdu.

BEŞ

Məsuliyyətli, zəhmətkeş Səbahəddin bir ilin necə keçdiyini bilmədi.

Alman dilini qısa müddətdə öyrəndi və dördillik təhsilini bitirmək üçün Berlinin Vilmersdorf məhəlləsindəki Yoaximstal Gimnaziyasına qəbul edildi.

Bu təhsil ocağı Prussiya ənənəsinə sadiq qalan, alman əsilzadə və hərbçi övladlarının oxuduğu son dərəcə intizamlı məktəb idi. Ciddi nizam-intizamdan dolayı gimnaziya Səbahəddinə kazarmanı xatırladırdı. Təyin olunmuş vaxtda yatmaq, təyin olunmuş vaxtda durmaq və ciddi dərs mühiti onu bezdirsə də, ruhdan düşmədi. Elm, bilgi vurğunu Səbahəddin üçün günlər ildırım sürəti ilə keçirdi.

* * *

Təhsil aldığı gimnaziya Almaniya cəmiyyətinin güzgüsü idi. O dövrdə bu məktəb də bütün Almaniya kimi yavaş-yavaş çalxalanırdı.

Qısa və uzun tənəffüslərdə, şənbə-bazar məşğuliyyətlərindən sonrakı asudə vaxtlarda, məktəbin hər küncündə iqtisadiyyat, siyasət və ölkənin vəziyyəti haqda müzakirələr başlayırdı.

Gənclər “Bəşərin ən yüksək dəyəri irqdir”, “İrqlər bərabər deyil” fikirlərini tez-tez təkrarlayırdılar.

Məktəbdəki almanəsilli tələbələr belə qənaətdə idilər ki, mənsub olduqları xalq böyük sivilizasiya tarixinə sahibdir və yalnız üstün irqin nümayəndələri böyük sivilizasiya qura bilər. Gənclər bu fikirləri hər yerdə çəkinmədən, ucadan dilə gətirirdilər.

Belə söhbətlərin nələrlə nəticələnəcəyi məlumdur. Çıxış yolu tapmaq üçün tezliklə işə başlamaq lazımdır!

Bütün Almaniya kimi gimnaziya tələbələri də ölkənin acınacaqlı dövrdən necə qurtulacağı barədə müzakirə edir, çarə gəzirdilər. Diskussiyalar tədricən qızışır, maddi və mənəvi çətinliklər haqqında söhbətlər cəfəngiyyata çevrilməyə başlayırdı. Səbahəddin və digər əcnəbi tələbələr hadisələri sakitcə müşahidə etsələr də, yaxşı bilirdilər, hadisələrin bir ucu onlara toxunacaq.

* * *

Almaniyada təkcə universitetlərdə yox, fabriklərdə, küçələrdə, kafelərdə də vəziyyət eyni idi.

Qeyri-ixtiyari yaranan hər söhbət məclisi bir ləhzədə alovlanır, iş, çörək, ədalətli maaşa dair tələblər ucalırdı. Nəhayətdə tələblər siyahısı hökumətin qarşısına qoyulurdu.

Dünənəcən Avropanın ən qüdrətli ölkəsi olan Almaniya gücünü qorumaq naminə əzm göstərirdi. Məhz belə mühitdə cəmiyyətdə Beynəlxalq Sosialist Partiyası təşəkkül tapdı.

Alman millətçilər görürdü ki, partiyanın təklifləri qarşısında ən böyük əngəl yəhudilərdir. Əslində, bu, çoxdankı qənaət idi.

Nasional Sosialist Partiyası tək düşmənlə kifayətlənmir, sosial demokratları, kommunistləri, başqa xalqları, daxili və xarici rəqibləri özünə hədəf sayırdı. Gənclər ümid qapısı saydıqları partiyanın ətrafında günbəgün daha sıx birləşirdi.

* * *

1921-ci ildə Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyasının sədri olan Adolf Hitlerin “nasizm ideologiyası”nı almanlar hər gün daha çox mənimsəyirdi. İdeologiyanın əsasını etnik millətçilik, yəni qeyri-almanlar üçün təhlükə təşkil edirdi.

Əvvəl-əvvəl yəhudi düşmənliyi kimi yayılan hərəkat vaxt keçdikcə anti-kapitalist, anti-marksist xarakter aldı ki, bunu, xüsusilə, orta sinif dəstəkləyirdi.

28 may 1928-ci ildə səslərin 2,6 faizini yığan partiya 1930-cu il sentyabrın 14-də keçiriləsi parlament seçkilərinə böyük həvəslə hazırlaşır, universitetlər də daxil olmaqla cəmiyyətin bütün təbəqələrində təşviqat aparırdı.35

* * *

Bir gün nümayişdən qayıdan nasist gənclər məktəbin həyətinə girəndə Səbahəddin bir neçə türk tələbə ilə aprel ayında Almaniyada az-az təsadüf edilən günəşin hərarətindən həzz alırdı.

Məktəbin əsas qapısından qəzəblə içəri soxulan gənclərdən biri türk tələbələrin yanından keçəndə:

– Bu parazit türkləri buradan qovmaq lazımdır! – dedi.

Bu söz Səbahəddini bərk əsəbiləşdirdi:

– Biz sizin hökumətinizə bizim hökumətin verdiyi pulla oxuyuruq. Sözünü geri götür!

Səbahəddinin cəsarətli cavabından sonra hamı bayaqkı alman gəncə çevrilib həyəcanla onun cavabını gözləyirdi.

– Geri götürmürəm! – gənc lovğalandı. Səbahəddin dözmədi, oğlanın üstünə şığıdı və onu yaxşıca əzişdirdi.

Aləm qarışdı. Məktəbin intizam komitəsi gənclərin davasından xəbər tutdu. Gözlənildiyi kimi, komitə Səbahəddinin əleyhinə qərar verdi. Qaydaları pozduğuna görə müdiriyyət Səbahəddinin məktəbdən çıxarılması haqda hökumətə tələb göndərdi.

Nəhayət, Səbahəddinin ilk qatara bilet almaqdan başqa çarəsi qalmadı…

Beləliklə, 1928-ci ilin dekabrında başlayan Almaniya macərası 1930-cu ilin mayında sona çatdı.36

ALTI

Səbahəddin, güman etdiyi kimi, Pertevi İstanbul Universitetində, ədəbiyyat fakültəsinin bufetində tapdı. Dostlar qucaqlaşdılar.

– Sən hara, bura hara? – Pertev maraqla soruşdu.

Səbahəddinin ağzından bircə kəlmə çıxdı:

– Müsibət!

Səsi elə titrədi ki, toxunsan, ağlayacaqdı. Həqiqətən, böyük müsibətlə üzləşmişdi: həyatını dəyişəcəyini düşündüyü Almaniya təhsili ani qəzəb nəticəsində puç olmuşdu. Peşmanlıq çəksə də, daha gec idi, gələcəyini öz əliylə məhv etmişdi.

Dostlar bufetdə oturub, dava haqqında uzun-uzadı danışdılar. Səbahəddin bəzən:

– Bir şillə ilişdirdim ki! – deyərək qürrələnsə də, daxilən çəkdiyi iztirab simasında əks olunurdu.

Pertev onun kədərləndiyini görüb:

– Olan olub, keçən keçib. Gələcəyə baxaq, – pıçıldayıb ayağa qalxdı. – İki çay alıb gəlirəm, – deyib söhbətin havasını dəyişdi.

Səbahəddin çayı gözləyərkən, “Bax buna görə ona “molla” deyirəm də” – düşündü.

Yaxşı ki, Pertev çay dalınca getmişdi, çünki başına gələn hadisə haqda artıq bir kəlmə belə danışmağa taqəti qalmamışdı.

Onda hətta unutmuşdu ki, Pertev də, özü də vur-tut iyirmi üç yaşındadılar. Bununla belə fikirləşirdi ki, böyük ömür sürür, bir yığın dərdlə mübarizə aparır.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.