Эргиллиэм мохсоҕол буолан

– Билэбин-билэбин. Биһиги диэки тиийиммэт-түгэммэт элбэх, бары аҕал дии сылдьар дьон. Ол да буоллар, киһи үлэлиир үлэтэ, – Трофим Трофимович, учуутала оҕону үөрэтэр курдук саҥаран барбытыгар абатыйа санаан, быһа-бааччы этэ сатаата. – Мин манна меценат буолар санаалаах кэлэн олоробун. Үчүгэй үөрэхтээх икки хас оҕоҕо стипендия аныам этэ.

– Үчүгэй дьыала! Биһиги выпускниктарбыт ити курдук быһаарыналларын өйүүбүт эрэ. Бэйи эрэ, ол ким аатынан стипендия олохтоору гынаҕыный?

– Толкуйдаан баран, аҕам аатын үйэтитээри гынабын.

– Аҕаҥ Трофимы этэҕин дуо? Ким билэр, доҕор… Маны мин бэйэм быһаарбаппын, нэһилиэк общественноһын кытта сүбэлэһиэхпин наада. Быһаарыныыҥ үчүгэй буолан баран…

– Буолан баран, тугуй? Боростуой оробуочай этэ диэн этэҕин дуо? Оттон үйэтин тухары оскуола оһоҕун оттубутун умуннугут дуо?

– Бэйи эрэ, эн аҕаҕын боростуой оробуочай диэн эппэппин ээ. Хайдах-туох олорбуккутун умуннуҥ дуо? Тэрэппиин, кырдьык, арыгылаабата буоллар, ааттаах үлэһит киһи этэ буоллаҕа, кэлин арыгылаан хас да төгүл оскуоланы тоҥорон, аҕыс айдааны таһаарбыта, оскуола уопсайа кытта тоҥон кыра оҕолоох учууталлар ыалынан олоро сылдьыбыттара. Оннук халы-мааргы быһыы умнуллубат, доҕор. Арыгыһытынан аатырбыт киһи аатынан туйгун үөрэнээччилэргэ стипендия олохтуур диэн сыыһа дьаһал буолуо дии саныыбын. Онон, бырастыы гын, Трофим, кыаллыбат суол.

– Өйдөннө, киһини итинник сэниир эбиккит. Өссө мин эһиэхэ үчүгэй санаалаах, көмөлөһөөрү кэлбитим, былыргыны умнубат, нэгэй дьон эбиккит… Мин билигин улахан киһибин, хачыгаар, арыгыһыт оҕото буолбатахпын, баһылыкпын! Миэхэ тиийэ үүммүт ким баарый? Дьэ, ити буоллаҕына, мин ааппын өссө да истиэххит! – диэн баран Трофим Трофимович директор хоһун аанын сүр эрчимнээхтик быраҕан тахсан барда, кэнниттэн эргэ оскуола оппуохата саккыраата.

– Оо дьэ, Тэрэппиин муҥнаах уларыйаахтабатах. Хайдах ити бэйэтэ да өйдөөбөтө буолла? – Иван Петрович, бэркиһээн, баһын быһа илгиһиннэ.

* * *

Мария Даниловна үлэтин кэнниттэн ыксаан дьиэтигэр сүүрүү быластаан кэллэ. Оһоҕун оттон, киэһээҥҥи аһын өрүөн наада. Байбал дьахтар уонна эр киһи үлэтэ диэн чуолкай арааран, дьиэҕэ да баар буоллаҕына, күөс өрбөт. Бу да сырыыга дьыбааҥҥа тыыла тэбинэн, кинигэ ааҕа сытар.

– Байбал, сонуннаах кэллим! – Мария, аанын боруогун атыллаат, сонунун кэпсии охсоору саҥа аллайда. Кини хобу-сиби таһар кэмэлдьитэ суох да, бу сырыыга Тэрэппиинтэн соһуйбута бэрт буолан санаатын үллэстэ охсоору ыксаата. – Тэрэппиин кэлбит! Өссө тош курдук тойон буолбут!

– Ханнык Тэрэппиин?

– Барахсаанап Тэрэппиин «баһылык буоллум, оскуолабар көмөлөһөөрү кэллим» диир. Киһи уларыйар да буолар эбит! Билбэтим ээ өссө кинини.

– Ол оннук айылаах тупсубут дуо? – Байбал эҕэлээхтик саҥарда.

– Тупсубут диэтим дуо? Хайдах эрэ көрөрдүүн-истэрдиин атын, мэктиэтигэр уҥуоҕунан үрдээбиккэ дылы. Сүрдээх дуоспуруннаах.

– Хата, киниэхэ, тойон буолбут диэн, ымсыырдыҥ дуо? Эйигин эккирэтэн муҥнаммытын өйдүүбүн ээ, – Байбал, кинигэтин ууран баран, дьыбааҥҥа олордо, кэргэнин диэки үөннээхтик көрөн ылла.

– Бүт эрэ! Былыргыны баран, эттэҕиҥ. Күнүүлээбит да киһиҥ баар. Тэрэппиини урут киһинэн да аахпат этигит дии. Эрэйдээҕи атаҕастаан да биэрэргит. Арыгыһыт эрэ оҕото диэн.

– Аҕата Тэрэппиин дьэ, кырдьык, улуу иһээччи этэ. Оскуола иннигэр, маҕаһыыҥҥа охто сытара харахпар бу баар. Сордоох ыт курдук өлбүтэ. Таһырдьа өлөн баран сытарын булбуттара дии, итирик буолуо диэн ким да күн устата наадыйбатах этэ. Алта оҕотун тухары биир да киһи көрдөөбөтөх бэйэлэрэ дуу. Төһөтүн да иһин, хааннара, төрөппүт аҕалара буоллаҕа.

– Диэмэ даҕаны. Ийэлэрин Маайыһы аһынар да этим. Наар балыыһаҕа остуорастаабыта, оҕолорун улаатыннаран киһи-хара гыммыта. Кыргыттар бары үрдүк үөрэхтэннилэр. Кими батан, үөрэхтэригэр итиччэ кыахтаахтара буолла. Бу биһиэнин курдук төлөбүрдээххэ үөрэниэхтэрэ дуо, хайа харчыларынан, бэйэлэрэ дьиҥ кыахтарынан ааһан иһэн үөрэҕи баһылыыллар. Ити Тэрэппиини көр, улахан киһи буола үүммүт.

– «Улахан киһи» ийэтин да харайсыбатаҕа. Эн буоллаҕына, тойон буолбут дии-дии, бүтүн бырааһынньык тэрийиэх курдуккун!

– Бүт эрэ! Киһи атаҕар турбута туох куһаҕаннааҕый! Наар аһынар этим, хата, син киһи буолбут диэн үөрдүм. Бээ эрэ, кыргыттарга эрийэ охсуохха.

– Маша, бүгүн киэһэ Тэрэппиинтэн сылтаан биһиги аһаабат ыал буоллубут дуо?

– Наар эн аһыҥ айдаана! Чэ, аһаан да баран кэпсэтиэҕим.

– Хата, ити ыал ийэтин тыла. Мин даҕаны уолаттарга кэпсээн күллэртиэҕим.

– Эһиги наһаа күлүү гынымаҥ эрэ. Киһи тахсыбытыгар үөрүөх эрэ тустаахпыт. Биһиги кылаастан баһылык буолбут ким баарый? Суох! Байбал, хата, Тэрэппиин кэлбитинэн кылааһынан көрсүһүү тэрийиэх баара.

– Бу дьахтар даҕаны тылын! Улахан сах Тэрэппиин кэлбит эбит. Бааскалаах Һааска, арай, элэктээри, бэлэстэринэн күлээри көрсүөх дииллэрэ буолуо.

– Наһаалаамаҥ эрэ! Киһини күлүү-элэк гынар сэттээх буолуо. Тэрэппиининэн оонньоомоҥ, онтуккут билигин атын киһи.

– Ханна көрсөөрү гынаҕын?

– Ханна буолуой, биһиэхэ ини. Атын көрсөн олорор сирбит суох буоллаҕа.

– Тэрэппини көрөн наһаа да үөрбүккүн, дьиэҕин да туран биэриэх курдуккун дуу?

– Байбал, наар биһиэхэ көрсөбүт буолбат дуо? Кыргыттар бары тугу эмэ астаан аҕалыахтара дии.

– Чуумпу олохпутун аймаан эрдэҕин көр…

* * *

Маайыс кэргэнэ маатыра-куутура буолан кэлэрин истэ сытта. Тэрэппиинэ култаҕар бытыылката суох сатаммат буолбута ыраатта даҕаны, кини идэтинэн киһитэ хаһан кэлиэр диэри кыайан утуйбат. Бу да сырыыга эрдэ сыппыта да, ханна баарый, утуйбата. Туох аньыытын-харатын иһин, бу маннык сордоох олоххо тиксибитэ буолла?! Дьахтар абатыйан, бэйэтин аһынан эмиэ ытаан хараҕын уута тохтоло суох сүүрдэ. Күнүс дьоҥҥо-сэргэҕэ, оҕолоругар ыар санаатын биллэрбэт буола сатыыр бэйэтэ түүн баҕас киниэнэ. Хараҥа балай түүн уонна ый кини ытыырын-соҥуурун, ыарахан санаатын, дууһатын хара батталын, дьылҕатыгар абатыйыытын билэн эрдэхтэрэ. Кини хара соро – кэргэнэ. Оттон хаһан эрэ кинилэр даҕаны эдэр буола сылдьан, сөбүлэһэн холбоспуттара, ийэ-аҕа буолар дьолу элбэхтик тэҥҥэ үллэстибиттэрэ. Алта оҕоҕо биһик ыйаатахтара. Тэрэппиин эдэр сылдьан букатын атын киһи этэ. Ити амырыын сыттаах, арыгыттан, салгынтан боруоран көстөр хара киһи буолуо баара дуо. Суох. Сэрии тулаайахтара интернакка олорон үөрэмиттэрэ, улааппыттара. Тэрэппиин Маайыстан икки сыл аҕа. Кыыс кыра сааһыттан саһархай харахтаах, сырдык хойуу баттахтаах, маҥан эттээх-сииннээх уолу көрө үөрэммитэ. Кини өйдүүрүнэн интернаттарын оһоҕун өрүү Тэрэппиин отторо, сотору-сотору мас хайытара, саһаанныыра. Туруу үлэһит уол этэ. Кыыс киниэхэ хайдах эрэ ураты сыһыаннааҕын сүрэҕинэн сэрэйэрэ. Тулаайах кыысчаан уолу дурда-хахха буолар убайын курдук ылынара. Оннук даҕаны этэ. Тэрэппиин кыра уҥуохтаах, дьарамай бэйэлээх кыыһы аһына, харыстыы саныыра. Хаһааҥҥыттан ити бүөм санаа тиллибитин билбэт. Арааһа, кыысчааны көрөөт аһыммыта. Остолобуойга Маайыска элбэх аһылыгы куттара сатыыра, сороҕор бэйэтин лэппиэскэтин биэрэрэ. Интернакка онно ким да наадыйбат этэ. Тулаайах оҕолор бэйэлэригэр балтыны, бырааты, убайы ирээттэһэн кэбиһэллэрэ. Ханныгын да иһин, соҕотохсуйбакка, иккиэлэспит ордук курдуга. Ордук улахан кыргыттар кыралары балыс, быраат гыналлара. Маайыска Тэрэппиин убайын солбуйбута.

Тэрэппиин оскуолаҕа биир бастыҥ үөрэнээччи этэ. Ордук ахсааҥҥа кимиэхэ да иннин биэрбэтэ. Сорудаҕын барытын ким да иннинэ толорон баран биллибэккэ-көстүбэккэ олорор буолара. Учуутал ыйыттаҕына эрэ эппиэттиирэ, хонтуруолунай буоллаҕына туйгун үөрэхтээх оҕолор иннилэринэ да суоттаан баран, бүтэһик оҕо үлэтин туттарыар диэри умса туттан олороро. Кини биир да сыыһата суох үлэтин анныгар токур «үстэн» ордук сыана турбат этэ. «Тэрэппиин эмиэ кимтэн эрэ устан ылбыт!» – диэнтэн атыны учууталлара Мааппа Дмитриевна эппэт этэ. Кэнэн, тулаайах муҥнаах ону хантан аахсыай. История саамай сөбүлүүр предметэ этэ. Интернат библиотекатыттан история учебнигын хас да кылааһы көтөн ааҕа охсоро, уруокка биирдэ эмэ ыйыттахтарына, симик баҕайытык саҕалаан баран, киһи эрэ истэн истэр олоруох курдук, бэриллибит тиэмэни таһынан кэпсээн барара. Афанасий Иванович уолу хаһан да хайҕаабат этэ, хата, сэмэлиирэ, ардыгар үөҕэн да кэбиһэрэ. «Кулаак ыамата, манна кэлэн сэбиэскэй былаас абыраллаах үлэтин, дьадаҥылары өрө тардар улууканнаах дьыалатын туһунан сымыйанан лахсыйыма! Искэр ону барытын үөҕэр, сиилиир буолуохтааххын! Аҕаҕын сөпкө хаайан тураллар. Өссө онно тута миэстэтигэр ытан кэбиспиттэрэ да буоллар! Дьадаҥылар көлөһүннэрин тоҕон, байбыттар эһиги, Барахсаанаптар бааргыт! Ыт сирэйдэр! Баайгытын-дуолгутун барытын судаарыстыба туура тутан ылбыта, сэбиэскэй былаас өссө аһыныгаһа бэрт буолан, бу эһигини интэринээккэ олордор, үөрэттэрэр. Мин эбитим буоллар, оскуолаҕа саа да тэбиитигэр чугаһатыам суоҕа этэ!» – дии-дии, кып-кыһыл буолан умса туттан турар уолга уолугар түһүөхтүү ынан кэлэн, силэ бырдааттыы-бырдааттыы, бардьыгынаабыта көрүөхтэн түктэри этэ.

Онтон ыла Тэрэппиин билиитин-көрүүтүн таһыгар таһаарбат, «хомунньуус партияҕа дьиҥ-чахчы бэриниилээх» дьадаҥылар оҕолоруттан ордубат буола сатыыра. Сыыйа үөрэххэ интэриэһэ да сүппүтэ. Хайдах да суруйдун, суоттаатын, үстэн атын сыананы учууталлар туруорбаттарын билэр буолан, уруокка таах хаҕа эрэ олороро. Кини иннигэр аан барыта сабыылаах. Кыра сылдьан аҕатын киһи барыта норуот өстөөҕө диирин иһин абааһы көрө саныыра. «Кулаак ыамата» аатыран уолаттартан кырбанан биэрээхтиирэ.

Кини тоҕус оҕоттон чороҥ соҕотох ордон сылдьар. Ханна эрэ балта баар буолуохтаах. Аҕаларын хаайбыттарын, дьиэлэрин-уоттарын, күрүөлэрин-хаһааларын бүтүннүү куорҕаллаабыттарын кэннэ бэйэтэ да сэбиргэхтэппит ийэлэрэ уһаабатаҕа. Ыалдьан охто сытар киһиэхэ луохтуур «кулаак ойоҕор» кэлбэт аатыран абыраабатаҕа. Ийэтэ Бороскуо чүмэчи курдук ууллубута. Обургу киһини кинини интэринээккэ туттарбыттара, балтын киин сиргэ оҕо дьиэтигэр илдьэ барбыттара. Балта Ааныс диэн ааттааҕын эрэ билэр, бу диэн дьүһүнүн да өйдөөбөт. Сотору-сотору балтын түһээн көрөр. Түүлүгэр араастан көстөр, уларыйа сылдьар курдук. Ардыгар: «Убаай!» – дии-дии, киһи куйахата күүрүөх хаһыытыыр, ытыыр-соҥуур. Оччоҕуна Трофим түүн ортото ытаан бөтүөхтүү сытан уһуктан кэлэр. Хараҕын уутун кыатаммакка, сыттыгын бобута тута сытан, уйа-хайа суох ытаан, көхсө кэҥээбит курдук буолар. Балта ардыгар чээлэй күөх оттоох төгүрүк алаастарыгар сибэкки хомуйан көтөр-дайар, чуораанчык курдук күлэр-үөрэр. Үчүгэй түүлү түһээтэҕинэ, уол күнү быһа санаата көнөн сылдьар.

Бу дойдуга Тэрэппиини аһынар арай биир киһи баар. Интэринээккэ остуорастыыр Кэтириис, уолу көрө-көрө, сүрэҕэ хаанынан ытыыр. «Барахсаанап дуо?» дэтэн бэйэтин кэмигэр суон сураҕыра сылдьыбыт киһи суос-соҕотох хаалбыт оҕотун учууталлар, оҕолор сирэйэ-хараҕа суох атаҕастыылларыттан абатыйар да, тугу да гынар кыаҕа суох. Ордук ити дириэктэр Аппанаас Уйбаанабыс наһаалыыр. Барахсаанабы билбэт киһиэхэ дылы. Билэн бөҕөтө. Билиэ эрэ баара дуо, кинилэри барыларын даҕаны хоргуйууттан хайдах быыһаата этэй? Отутус сыллар саҕаланыыларыгар кэлэктиибинэн олоруу айдаана туран, сүөһүнү барытын холкуостарга холбооһун кэмигэр аччыктааһын турбутугар ити Аппанаас дьонун кытта хоргуйан тыыннара быстаары сыттаҕына, Дьөгүөр Барахсаанап аһынан дьиэтигэр тиэйэн илдьэн аһатан-сиэтэн быыһаан турар. Кинини эрэ буолуо дуо, дэриэбинэ ыалын бүтүннүү көрөн-истэн олорбута. Дьөгүөр дьонтон ордук баайа-дуола диэн сүөһүтэ элбэҕэ этэ. Онтун кыстатар туһугар хара көлөһүнүн тоҕон, биир да күн сынньаммакка кыһыл ытыһынан үлэлээн тахсара. Кини курдук туруу үлэһит бу эргин суоҕа. «Хамначчыттарын көлөһүнүн тоҕон байбыт» диэн кэлин үөҕэллэрин истэн, Кэтириис улаханнык сонньуйар, дьонтон кэлэйэр. Кини ийэтиниин ити Барахсаанаптарга дьукаах олорботохторо буоллар, хоргуйуохтар этэ. Туга да суох олорон ынаҕы ыамына, хотону күрдьүмүнэ. Бэйэлэрин хамначчыттаан иэдэйбит курдук санамматтар этэ.

Кэтириис Барахсаанабы тутан илдьэ барбыттарын бу буолбут курдук өйдүүр. 1931 сыллаахха күһүҥҥү ытыс таһынар түүҥҥү хараҥаҕа улахан дьиэ аанын бокуойа суох лүҥсүйбүттэриттэн ийэтин кытта хоонньоһо сытар Кэтириис эмиэ уһуктубута. Кутталыттан ис-иһиттэн тымныйан ылбыта. Оронуттан ойон туран аан диэки баран иһиллээн турбута. Хаһаайын тиийэн тугу да сэрэйбэккэ эрэ аанын аһа баттаабытыгар хас да киһи дьиэҕэ биирдэ кутулла түспүттэрэ. Тугу көрдүүллэрэ биллибэт, дьиэни үлүбээй дьэҥдьийэн барбыттара. Ыскааптан кинигэни, таҥаһы бүтүннүү хостуу-хостуу муостаҕа тамнаабыттара, ороннор тэллэхтэрин кытта арыйа баттаталаабыттара.

– Дьөгүөр Барахсаанап! Эйиэхэ үҥсүү киирдэ! Норуот баайын-дуолун куорҕаллаабытыҥ, дьадаҥылар көлөһүннэрин тоҕон байбытыҥ барыта билиннэ! Сэбиэттэр былаастара уураахтаабыт коллективизацияларын утаран, холкуоска биир да сүөһүгүн туттарбакка, киирбэккэ олорон, оробуочайдар, бааһынайдар былаастарын утараргын биллэрдиҥ! Онон сэбиэттэр былаастарын аатыттан хаайыллаҕын! – хара бэкир киһи, куолаһын соното сатыы-сатыы, бардьыгынаата.

– Дьоммун кытта быраһаайдаһыым, кыратык бириэмэтэ биэриҥ, саатар, – Дьөгүөр кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан көрдөстө.

– Суох! Норуот өстөөҕө! Таҥна оҕус, бардыбыт! Улахан тойону манна көһүтэн турууһубут дии!

Кэргэнэ Бороскуо, туох быһыыта-майгыта тахсыбытын дьэ өйдөөбүт курдук, хатаннык сарылаат, уйа-хайа суох ытаан барда. Кырачаан кыыс, ийэтэ сарылаабытыттан куттанан, иэрийэ-иэрийэ ытаата. Дьиэ иһигэр киһи тулуйбат айдаана турда. Кэтириис хараҕын быһа симэн баран турар Тэрэппииҥҥэ тиийэн уолу санныттан кууста. Уолчаан кутталыттан сап-салыбырас буолбут. «Бу барыта сымыйа-сымыйа. Харахпын аспаппын. Аспаппын…» – диэн уол биир кэм ботугууру турда.

Ити кэмтэн ылата Барахсаанаптар дьиэлэрэ биирдэ кураанахсыйа түспүтэ. Дьукаахтыы олорбут дьон бары үрүө-тараа ыһыллыбыттара. Кэтириис ийэтиниин эрэ Бороскуону аһынан хаалбыттара. Аҕаларын тутан барааттарын кытта сарсыарда бэрт эрдэ нэһилиэктэрин сэбиэтэ кэлэн ороҥҥо сэниэтэ суох сытар дьахтар сирэйигэр туох эрэ кумааҕытын үҥүлүппүтэ.

– Хамсыыр-хамсаабат баайгыт барыта норуокка бэриллэр! Бу улахан дьиэҕин күн бүгүн босхолоо! Хамначчыттаргытыгар туппут дьиэҕитигэр тахса охсуҥ!

Куура хатан нэһиилэ сылдьар сэбиэттэрэ оҕонньор Хабырыыс бүгүн сыыдамсыйбыта сүр, биир кэм сүүрүүнэн сылдьар буолбут. Убаҕас бытыгын оҕотун имэрийэ-имэрийэ, оботтоохтук уоттаммыт кыччаҕар хараҕынан дьиэ малын-салын, миэбэли, иһити-хомуоһу көрүтэлээтэ.

– Туох баар үрүҥ көмүс, таас иһиттэри, түүлээх таҥаһы, көмүс киэргэли барытын үлэһит норуот туһугар тутабыт. Чэ, туруоххут дуо?! Дьэҥдьийиҥ, баайы-дуолу бу дьааһыкка хаалаан иһиҥ! – диэн илии-атах буолар дьонугар сэбиэттэрэ хамаандалаата.

Бороскуо кэргэнин илдьэ барбыттарын кэннэ атаҕа биирдэ уйбат курдук буолбута, сэниэтэ бүтүннүү эстэн, хаҕа эрэ сытар киһи хайдах да буоллуннар диэбиттии, истиэнэ диэки хайыһан кэбистэ. Ол улахан туох баайдара кэлбит үһү. Аҕыйах үрүҥ көмүс ньуоска, саахар уурар иһит баар. Кини мааныга кэтэр саһыл тыһа истээх саҕынньахтаах, кырса түүтэ бэргэһэлээх, киэргэлэ диэн ийэтиттэн хаалбыт үрүҥ көмүс ытарҕалаах, Дьөгүөрэ оҥотторон бэлэхтээбит биһилэҕэ баар.

Дэҥдьийээччилэр оҕо кыһыҥҥы бэргэһэтин, сонун кытта уктан эрэллэрин көрөн, Кэтириис тулуйбакка ойон турда уонна:

– Саатар, оҕо таҥаһын тыытымаҥ! Кыһын тугу кэтиэй?! Сааппаккыт даҕаны! Ыалы бүтүннүү имири эстигит буолбат дуо?! – диэн хаһыытаата.

– Эн, Кэтириис, саҥарба! Былыргылыы хамначчыттыы олорбокко, холкуоска киирэн хата норуот туһугар үлэлээ! Батараак олоҕо билигин суох! Атыныҥ буоллар, туох ханна баарын ыйан-кэрдэн биэрэн көмөлөһүөҥ этэ. Өссө кулаак баайын харыстаабыт буола-буола! Акаары!

Кэтириис Тэрэппиин сонун, бэргэһэтин төттөрү таһыйан ылла да кэннигэр тутта.

– Оҕону кыһын үлүтэн өлөрөөрү гынаҕыт дуо? Кини нэк буолбут соно эһиэхэ туохха нааданый?

– Чэ-чэ, ити хааллын. Бу акаарыны кытта аахсымаҥ. Барахсаанабы баай буолуо диэбитим, ханна баарый? Эбэтэр көмүһүн, харчытын атын сиргэ кистээбит дуу? Бороскуобуйа, эриҥ көмүһүн ханна гыммытай? Ама, кини муспут баайа бачча эрэ үһү дуо?!

– Ханнааҕы баайын этэҕитий? Дьөгүөр баайа диэн сүөһүтэ эрэ! Көмүһү муспатах бэйэтэ! – Кэтириис улаханнык абатыйан саҥарда.

– Сүөһүтүн бүтүннүү холкуоска туттарыллыаҕа!

– Саатар, биир ыанар ынаҕы хаалларар инигит? Бу кыра оҕобутун тугунан аһатабыт?

– Кэтириис, эн биири өйдөө. Сэбиэскэй былаас дьадаҥылар үчүгэйдик олороллорун туһугар кыһаллар. Оҕону да көрүүтэ суох хаалларыахпыт суоҕа. Бороскуо, бу эн, ийэҥ буолан бары холкуоска киириҥ, оччоҕуна норуоту кытта тэҥҥэ үлэлээн-хамсаан олоруоххут, – Хабырыыс сымнаабыт куолаһынан сыыйда.

Баайы талааччылар тахсан барбыттарын кэннэ дьиэҕэ ураты ыарахан чуумпу сатыылаата.

– Кэтириис, кэл эрэ, – Бороскуо сэниэтэ суох саҥата иһилиннэ. – Кырдьык, Хабырыыс сөпкө этэр, эһиги ийэҕитиниин холкуоска киириҥ, хата сүөһүлэргитин көрө-харайа сылдьыаххыт. Кэтириис, бу оҕолору хаалларыма, көрө-истэ сылдьаар дуу… Мин турарым биллибэт…

– Кэбис, Бороскуо, инньэ диэмэ. Үтүөрүөҥ дии…

Бороскуо, этэрбин эттим диэбиттии, хараҕын быһа симтэ, хараҕын уута тохтоло суох сыттыгар сүүрэ сытта. Кэтириис хаһаайката мөлтөөбүтүн билэр. Кинини сөтөл буулаабыта ыраатта. Элбэхтик төрөөн сыыстарара ханна барыай. Уончата оҕоломмута да, таҥара илиитигэр икки оҕото ордон хаалла. Кэтириис ийэтиниин Барахсаанаптарга атаҕастанан-баттанан олорбут курдук хаһан да санамматахтара, биир ыал сиэринэн бары үлэлээн-хамсаан эйэ дэмнээхтик олорбуттара. Бороскуо кинилэри кытта тэбис-тэҥҥэ хотоҥҥо сылдьара, сайынын от оттуура, хотун курдук биирдэ да дьарыйан көрбөтөҕө. Хата дьиэ иһигэр Кэтириис ийэтэ Дьэбдьиэ муҥур хотун этэ. Асчыта бэрт буолан, кини илиитин-атаҕын кэтэһэллэрэ.

* * *

Барахсаанаптар улахан дьиэлэригэр сэбиэт көһөн киирэн, сарайыгар кыһыл былаах кытыаста оонньуур. Кыра да дьиэлэригэр ымсыыран көрөн баран, хаһаайка суккуруур тыына эрэ сытарын иһин онуоха-маныаха диэри Бороскуону тыыппатахтара. Дьэбьиэ тута холкуоска киирбитэ. Кыыһын барыах диэн хаайа сатаабыта да, Кэтириис хайаан ыалдьа сытар дьахтары кыра оҕолорун кытта быраҕан барыай.

Ыам ыйа туолан, тула сырдаан, сылыйан, сир харааран турар кэмигэр Бороскуо олох мөлтөөтө. Иэрийэ-иэрийэ сөтөллөр бэйэтэ, сэниэтэ суоҕуттан тыынын нэһиилэ ылан бобуллан барбытыгар Кэтириис ыксаан эмтиир пууҥҥа тэбиннэ.

– Эмиэ эн кэллиҥ дуу? Барбаппын, кулаак ойоҕун эмтээбэппин хайаабаппын диэбитим дии!

– Мэхээс, улахан аньыыны оҥостума. Икки оҕону көрбүтүнэн тулаайах хааллараары гынаҕын дуо? Бороскуо эйиэхэ туох буруйдааҕар итинник сыһыаннаһаҕын? Кытаат, олох тыынын кыайан ылбат буола сытар! Баран көр!

– Эн миигин манна дьаһайыма! Байан-тотон олорон, биһигинньиктэр диэки көрүөн да баҕарбаттара. Кыһалҕа тирээн, син көрдөһөр-ааттаһар күннээх эбит ээ!

– Дьонуҥ, сүөһүлэрэ ойбоҥҥо түһэн, ыал устун бара сыспыттарыгар Дьөгүөр Барахсаанап буор босхо ынах, ньирэй биэрэн салҕаабытын өйдөөбөккүн дуо?!

– Баай киһи биир-икки сүөһүнэн итээбэтэҕэ буолуо! Кэтириис, ону-маны түөһүмэ, бар, сүгүн үлэлэт!

– Хара да санаалаах, ыт сирэй эбиккин!

– Баайдар хамначчыттара, манна сэбиэскэй судаарыстыба туһугар үлэлии сылдьар киһиэхэ кэлэн үөхсүбүккүн тыллаан биэриэм ээ!

– Тыллаа, бэрт киһи, хата, миигин эмиэ хаайтар! Аньыыгар-хараҕар таҥара суутугар эппиэттиэҕиҥ! – диэт, Кэтириис ааны күүскэ сабан тахсан барда.

Кыһыйбытын иһин тугу гыныай?! Ытаан бөтүөхтүү-бөтүөхтүү дьиэтигэр тиийдэ. Тута тымныы, курас салгын билиннэ. Быыс кэннин аһа баттаата. Бороскуо барахсан хайыы-үйэ тыына суох сытар.

– Бороскуо! Бырастыы гын! Барыбытын бырастыы гын даа! Иччитэхсийбит дьиэҕэр сытан, оҕолоргун аһынан төһө эрэ ыар санааҕа баттатан бараахтаатыҥ?! – Кэтириис хотунун түөһүгэр нөрүйэ сытан өр да өр ытаата.

* * *

– Тыый, тоойуом, хараххын бу улахан баҕайытык хайалара баста?

– Ээ, суох, бэйэм…

– Сыллыый, кистээмэ. Эт миэхэ, кинилэри тута түһэн биэриэм. Эдьиийиҥ бу да буоллар күүстээх. Оҕобун кимиэхэ да атаҕастатыам суоҕа! – дии-дии, Кэтириис сутуругун салгыҥҥа күөрэтэн ылла.

Кэтириис уолугар чугас буолаары интэринээккэ остуораһынан киирбитэ. Кыаҕа баарынан уолун көрө-истэ сатыыр да, бу эмиэ ханна эрэ охсуһан кэлбит.

– Мин аҕабын абааһы көрөбүн! Норуоту халаан байбыт! Киниттэн сылтаан миигин бары туораталлар, атын оҕолортон итэҕэстээх курдукпун! – уол хараҕын уутун туора-маары сотунна.

– Тэрэппиин, өйдөөн иһит. Эн аҕаҥ хара көлөһүнүн тоҕон, үлэлээн, элбэх сүөһүнү иитэн олорбута. Кини көмөтө суоҕа буоллар, били нээптэрин саҕана турбут аччыктааһыҥҥа биһиги бары да хоргуйбут буолуо этибит. Элбэх киһиэхэ тугунан да суураллыбат өҥөлөөх кини баар! Дьөгүөр Барахсаанап туттарбыт оскуолатыгар үөрэнэ сылдьаллар, уопсай дьиэҕэ учууталлар олороллор. Хайдах даҕаны кини норуот өстөөҕө аатырыан табыллыбат. Ити кыларыйар кырдьык! Эн, улахан киһи, итини долоҕойгор кытаанахтык хатаан кэбис!

– Оччоҕуна учууталлар эҥин бары тоҕо мин аҕабын норуот өстөөҕө дииллэрий? Ордук Афанасий Иванович мөҕөн, үөҕэн тахсар. Директор абааһы көрөрүн иһин атын учууталлар эмиэ үөрэтиэхтэрин да баҕарбаттар быһыылаах.

– Тоойуом, куһаҕан дьон ханна баҕарар бааллар. Ити Аппанаастан бэйэм сөрү диэн сөҕө сылдьабын. Эн аҕаҥ кинилэри хоргуйууттан быыһаабыта. Махтанарын оннугар ити кэбилэнэр. Билиҥҥи былааска бэрт буола сатыыра буолуо, сэрэйдэххэ. Кини өссө аҕаҥ биһиэхэ анаан туппут кыра дьиэтигэр олорор эбээт. Дьиэбин да былдьаһан туруо диирэ буолуо, баҕар. Киһи иһин ким билиэ баарай, тукаам.

Эдэр сааһыттан буулаабыт сүһүөҕүн ыарыыта бэргээн, атаҕын нэһиилэ соһон хаамар Кэтириис туран оһоххо сылыта уурбут чаанньыгыттан уолугар итии чэй кутан биэрдэ.

– Өйдүүгүн дуо, бу ийэҥ Бороскуо сөбүлээн туттар үрүҥ чаанньыга дии. Миэхэ атын да иһиттэргит бааллар. Улаатан баран ыал буоллаххына биэриэҕим. Ити Маайыс барахсан наһаа элэккэй, үчүгэй майгылаах кыысчаан дии. Табаарыстаһаҕыт быһыылаах, – дии-дии, Кэтириис үөннээхтик уолун диэки көрдө.

– Ээ, суох. Көннөрү уолаттар атаҕастаары гыннахтарына көмүскүүбүн.

– Сөп-сөп. Эчи кырата, хачаайыта да бэрт. Хата, Маайыһы хоспор киллэрэн чэйдэтэр буолуом.

Кэтириис интэринээккэ хос ылан абыранан олорор. Сарсыарда тыҥ хатыыта туран интэринээт оһохторун оттор, остолобуой үлэһиттэрэ кэлиэхтэрин иннинэ баахтарга хааһы буһарар ууларын оргутан тоһуйар, дьиэ муостатын бүтүннүү сууйар. Хата, мас мастааһыныгар оҕолор көмөлөһөн абырыыллар. Кэтириис быйыл 50 сааһын туолар. Хаһааҥҥыта эрэ хайа баҕарар ыарахан үлэни кыайар кыыс-бухатыыр этэ. Эр дьону кытта тэбис-тэҥҥэ от охсоро, түҥ тайҕаҕа мас суулларыытыгар сылдьара, мас саһаанныыра, күннээҕи сүөһү көрүүтүн үлэтин этэ да барыллыбат. Бэйэтин кэмигэр эр киһи хараҕа быраҕыллар көрүҥнээҕэ: хара бараан буолан баран, туолбут ый курдук төгүрүк сирэйдээх, арылыччы көрбүт сытыы, уоттаах харахтаах, ыас хара уһун хойуу суһуохтаах, толору түөстээх, кэтит самыылаах. Киниэхэ элбэх эр бэрдэ ымсыыран кэргэн кэпсэтэ сатаабыттара даҕаны, кымньыы курдук сытыы тыллаах кыыс санаммыт уолаттары күлүү-элэк оҥостон, хаадьылаан ыытара. Ол иһин сыыйа кини уот тылыттан саллан, ким да чугаһаабат буолбута. Ийэтэ Дьэбдьиэ кыыһын эргэ биэрэ сатаан элэ-была тылын барытын эппитэ да, кыыһа букатын атыыр аккааһын түһэрэрэ. Оттон сэрии кэнниттэн кимиэхэ эргэ барыа баарай. Ол курдук чороҥ соҕотох хаалбыта. Кэтириис сүрэҕин кистэлэҥин дууһатын түгэҕэр илдьэ сылдьар. Кини уон биэс саастааҕар аҕалара мас мастыы сылдьан оһолго түбэһэн суорума суолламмытын кэннэ ийэтиниин, барар сирдэрэ баҕана үүтэ буолан, үтүө дьонтон ыйдаран Барахсаанаптары булбуттара. Оччолорго Дьөгүөркэ күөгэйэр күнүгэр сылдьар уон аҕыстаах уолан бэрдэ этэ. Уһун көнө уҥуохтаах, дыраҕар сарыннаах, кыараҕас буолан баран иһирдьэ олорбут, оттомноохтук, сытыытык көрбүт харахтаах, хойуу хаастаах, күллэҕинэ үрүҥ тиистэрэ кэчигирэһэн, кими барытын абылыах курдук кэрэтийэн көстөр уолу кыысчаан көрөөт симиттибитэ, тоҕото биллибэккэ, сүрэҕин оҕото күүскэ тэбиэлээбитэ. Дьыл-хонук устан ааһан испитэ. Кыысчаан дьиэ ис-тас үлэтигэр сыстан, олорон турбакка түбүгүрэрэ. Арай биирдэ хаһаайыннарын уола Дьөгүөр Бүлүү түгэҕиттэн бу дойдуга суох кэрэ бэйэлээх кулуба кыыһын сүгүннэрэн иһэр үһү диэн сонуну истибитэ. Кэтириис тапталлааҕа ойох ылан эрэрин истэн, сирэ сиҥнибит курдук буолбута. Ол күнү быһа кыыс барахсан кистии-саба хараҕын уутунан сууммута. Кини сүрэҕин аһаҕас бааһын туһунан кимиэхэ да этэр кыаҕа суоҕа. Быстар дьадаҥы, тулаайах кыыһы хайаан Барахсаанап оҕонньор уолун кытта холбуой? Кини ону бэркэ билэрэ. Ол иһин тапталын дууһатын түгэҕэр кистээн кэбиспитэ. Иэйиитин кистээбитэ да, сүрэҕин бааһа сааһын тухары оспотоҕо. Хата, сүктэн кэлбит кыыс көрүҥүн курдук майгыта эмиэ сайаҕас, сэмэй буолан барыларын кутун туппута. Кэтириис атыны санаабакка, үлэлээбитин курдук үлэлии сылдьыбыта. Хотуна Бороскуо доруобуйата мөлтөҕүн иһин, кини оҕолору көрсөр түбүккэ түспүтэ. Кэтириис таптыыр киһитэ аттыгар баарыттан, өрүү кинини көрө сылдьарыттан дуоһуйара, онтон атын дьол наадата да суоҕа. Дьиктитэ баар, дьахтар ураты иэйиитин ким да билбэт эрээри, Дьөгүөр курдаттыы сэрэйэр курдуга. Кэтирииһи улаханнык саҥарбытын өйдөөбөт, биирдэ эмэ уйаҕастык көрөн ылара. Оо, оччоҕуна эдэр дьахтар таптаппыт саҕа сананан, ол күн устата сүргэтэ көтөҕүллэрэ, кынатаммыт курдук буолара.