скачать книгу бесплатно
Былдьаама, дьылҕам, тапталбын
Айталина Константиновна Никифорова
Дьиҥ таптал үйэлээх дииллэр, хаһан да умнуллубат. Сэһэҥҥэ эр киһи олоххо биирдэ бэриллэр истиҥ иэйиитин туһугар туруулаһыыта арыллар. Олох очурдарын, дьон уодаһыннаах санаатын, арахсыыны, кэм-кэрдии харгыһын кытаанах санаалаах, инникигэ эрэллээх, истиҥник таптыыр эрэ киһи тулуйар, сирдээҕи дьолун булар.
Никифорова Айталина Константиновна
Былдьаама, дьылҕам, тапталбын
БЫЛДЬААМА, ДЬЫЛҔАМ, ТАПТАЛБЫН
Петр Николаевич түүн ортото эмискэ уһугунна. Тута илиитинэн кэргэнин оннун бигээн көрдө. Сөрүүн кураанах бырастыына тымныынан хаарыйда… Эр киһи туох эрэ куһаҕаны биттэнэн, хаана биирдэ төбөтүгэр ыга анньан чэчэгэйин ыарыылаахтык кэйиэлээтэ, сүрэҕэ күүскэ тэбиэлээтэ, түөһэ хаҕыс аһыынан нүөлүйдэ…
– Лиза? Лизаа-а… – атын хоско утуйа сытар оҕолорун уһугуннарымаары, оргууй кэргэнин ыҥырда. Эппиэт суох.
Сааланы, куукунаны өҥөйөн көрдө. Дьиэҕэ суох. Кураанах. Тыый, бачча тымныыга түүннэри таһырдьа туохха таҕыстаҕай? Көхөҕө ыйанан турар дьиэ таһыгар кэтэр кууркатын харбаат, таһырдьа ойон таҕыста. «Лиза-а, Ли-иза-а!» – хаһыытыы-хаһыытыы олбуорун биир гына тилийэ сүүрдэ. Аа-дьуо, сымнаҕас сыа хаар түһэн наскыйар. Уруккуну барытын бүрүйэн, мэлдьэһэн, ыраастаан кыстык хаар сири үрүҥ көбүөрүнэн тэлгээбит. Бүөтүр хараҕын уута сирэйинэн сылаас сүүрүк буолан таммалыырыгар аахайбакка, барыах-кэлиэх сирин билбэккэ, өр дөйүөрэн турда. Онтон ким эрэ сирдээбитинии, олбуорун аанын аһан күөл диэки сүүрдэ.
– Лиза-а! Лиза-а! – хаһыытын кытта хаар саба баттаан иһэргэ дылы.
Ыраахтан күөл кытыытыгар туох эрэ боруоран көстөр. Бүөтүр сүрэҕэ биирдэ хам ылла, тыына кылгаата. Саҥа таһааран киһи куйахата күүрүөх хаһыытаата. Сүүрэн тиийдэ. Кэргэнэ аҥаардас сиидэс утуйар ырбаахылаах хаары бүрүнэн олорор эбит. Эр киһи тута кууркатын устан бүрүйдэ, хам кууста.
– Оо, Лиза-а! Тоҥмуккун ахан дии! Ыл, тур, дьиэлиэх!
Кэргэнин көтөҕөн ылаат, дьиэтин диэки сүүрдэ. Киирээт, утуйар ырбаахытын уһулла, ыскаапка турбут буокканы ойутан таһааран этин бүтүннүү сотто.
– Хата, наһаа тоҥмотоххун. Тугуҥ да үлүйбэтэх. Бу курдук сып-сылаастык соттуохпут, таҥныахпыт, итии мүөттээх чэй иһиэхпит.
– Мин, мин… Син биир киһи буолбаппын. Тоҕо да быыһаатыҥ… Бу ыарыыттан үтүөрбүт суох… Таах эйигин, оҕолорбун эрэйдиэм эрэ… – Лиза сэниэтэ суохтук сибигинэйдэ.
– Суох, суох! Итинник санааны кыйдаа, чыычааҕым! Билигин медицина сайдан ахан турар! Манна кыаллыбатаҕына, омук дойдутугар эмтэниэхпит! Мин Соҕуруу Кореяҕа, Германияҕа сурук ыыппытым. Кыайар буоллахтарына, эппиэттиэхтээхтэр. Санааҕын эрэ түһэримэ! Санаа, санаа күүһэ абырыа! Мин эйигин ханнык да ыарыыга биэриэм суоҕа, тапталлааҕыам! – Бүөтүр кэргэнин биллэрдик чарааһаабыт санныттан күүскэ кууһан ылла. – Көрөөр-истээр, барыта этэҥҥэ буолуо!
Ол икки ардыгар халлаан суһуктуйда. Сотору ол уҥуоргу тыалар быыстарыттан күн таҕыста, саҥа күнү уруйдаан үөрэн чаҕылыйда. Тула сырдаата. Сырдык хараҥа түүн аймалҕанын мэлдьэстэ. Михайловтар дьиэлэригэр сарсыардааҥҥы сүпсүлгэн турда. Оҕолор оскуолаларыгар хомуннулар, аҕалара – үлэтигэр.
– Ийэбит тоҕо турбата? – уоллара, ийэлэрин муннун бүөтэ, остуолга олороот, ыйытта.
– Ыалдьар буолбат дуо? Мэ, түргэнник аһаа, – улахан кыыс Маша быраатын буойда, ыһаарыламмыт сымыыты иннигэр уурда. – Люба-а! Кэл, аһаа! Хойутаары гынныҥ! Аҕаа, эйиэхэ кофе кутабын дуу, чэй дуу?
– Суох, чыычаахтар, бэйэҕит аһааҥ. Мин үлэбэр чэйдиэм. Ыксаатым. Киэһэ үчүгэй сонуннары күүтэбин! – Бүөтүр оҕолорун төбөлөрүттэн сыллаан ылла. Уолун санныттан кууспаҕалаата. Эмискэ хараҕын уута халыс гынна. Онтун кистээн түргэнник ааны былдьаста.
– Оттон миигин илдьибэккин да? – уола, массыынанан таһылларга үөрэммит киһи, ыйытта.
– Уоскуй, Максик. Дядя Коля кэлэн илдьиэҕэ. Уруоккут кэннэ иккиэн онно-манна барбакка, массыынаны күүтэҕит.
– Куорат таһыгар олорор наһаа эрэйдээх. Киһи ханна да сылдьыбат да, хайаабат да! Мин үҥкүүм куруһуогун иккитэ куоттардым! – Люба атаахтаан уоһа толлоҥноото.
– Хата кыргыттарбын кытта күүлэйим аҕыйаата диэ. Куруһуокка бары сылдьабыт. Аҕабыт хайаан да сылдьыҥ диир буолбат дуо. Баара-суоҕа киинэҥ эрэ аҕыйаатаҕа! Ийэбитигэр сибиэһэй салгын наада! – улахан кыыс Маша идэтинэн балтын буойда.
* * *
– Хайа, бу тугуй? Бай! Өйдөөбөтүм! Быһаар. Хайдах маннык эппиэттээх кэмҥэ уурайаары гынаҕын? Эн курдук кыахтаах финансиһы өрөспүүбүлүкэ хантан булар? Суох, Петр Николаевич, мин маны баттыыр кыаҕым суох. Дуоһунаскын, хамнаскын баҕар мыынарыҥ буолуо? Билэҕин. Мин эйигин миниистир солбуйааччытынан оҥороору сылдьабын, ирдэнэр докумуон үөһэ барбыта. Бэрэсидьиэн уураахха бүгүн-сарсын илии баттыыра эрэ хаалан турар. Улахан киһи бэйэтэ эйигин өйүүрүн биллэрбитэ. Онон бу сайабылыанньаны букатын ылыммаппын!
Миниистирэ кутан-симэн кэбистэ. Быһаарыныыны ыла үөрэммит киһи, салайар дьонун истэ үөрүйэҕэ суох буолан, быһаарбыт курдук сананан сайабылыанньаны ылан төттөрү уунан баран, көмпүүтэрин диэки хайыста.
– Суох, Кирилл Иннокентьевич, бу мин бүтэһиктээх быһаарыныым. Баһаалыста, илиигин баттаа. Мин дьиэ кэргэним балаһыанньатынан үлэлиир кыаҕым суох.
Петр Николаевич итэҕэтиилээхтик саҥарбытыттан тойоно улаханнык соһуйда. Чочумча тургутардыы көрөн олордо.
– Чэ, Михайлов, бэйэҥ дьыалаҥ. Бачча үлэҕэр өрө тахсан иһэн, барабын дииргин олох өйдөөбөтүм, – диэн баран сайабылыанньатыгар илии баттаата. – Оттон хайдах үлэлээбэккэ олороору гынаҕын?
– Идэбинэн үлэлиэм, университекка чаас биэрэргэ кэпсэппитим. Салайар үлэҕэ туох баар бириэмэбин бүтүннүү ууран туран үлэлиэхпин наада, оттон билигин ол кыаллыбат суол буолла…
Петр Николаевич тойонун хоһуттан тахсан уһун киэҥ көрүдүөр устун хаамта. Бу министиэристибэҕэ үлэлээбитэ быйыл лоп курдук 20 сылын туолуохтааҕа. Быйылгы Саҥа Дьыл үүнэр түүнүгэр Лизата дьолунан тырымнаспыт хап-хара хараҕынан сымнаҕастык утары көрөн туран баҕа санаатын эппитэ: «Эн бу үүммүт сылга үбүлүөйүҥ. Билэҕин дуо? Министиэристибэҕэ үлэлээбитиҥ сүүрбэ сылын туолар. Эн эдэр исписэлиистэн бөдөҥ департамент салайааччыта буола үүммүккүнэн мин киэн туттабын. Бу дуоһунаскын эн тус кыаххынан ситиспитиҥ. Ол иһин уон оччонон сыаналаах!»
Кэргэнин куолаһа бу иһиллэргэ дылы… «Эдэр сааһым, орто сааһым бүтүннүү бу дьиэҕэ ааста. Уонна бу биир илии баттааһынынан бүтүн үлэм суола быһыннаҕа ити» диэн санаа хайдах эрэ туох да иэйиитэ суох, буолбут чахчыны бигэргэтэрдии охсуллан ааста. «Биллэн турар, бииргэ үлэлээбит дьоммун ытыктыыбын. Өрөспүүбүлүкэ үбүн-харчытын сөптөөхтүк тыырар иһин түүннэри-күннэри төһөлөөх үлэлээтибит этэй?» Кини олоҕор баара ситиһии өрөгөйө, мөҥүллүү-этиллии аһыыта. Өрөспүүбүлүкэ күүстээх экономистара, финансистара бииргэ түмүллүбүт сирдэригэр, тыл аҥаарыттан да өйдөһөр биир идэлээхтэрин кытта барытын тэҥҥэ туораабыта. Инникитин да үлэлиир кыах, күүс баар. Кини элбэҕи былааннаабыта. Миниистири солбуйааччы буоллаҕына, үлэ тиһигин саҥардыы аттаран туруорар сыаллааҕа. Саҥата суох, биллэ-көстө сатаабакка, тойотторго отчуоттуу сүүрбэккэ, идэлэрин толору баһылаабыт исписэлиистэр бу министиэристибэни тутан олороллорун киниттэн ордук ким билиэй? Петр Николаевич оннук дьону таһаарыахтааҕа. Дьэ, оччоҕуна үп-харчы боппуруоһа сыыдамнык уонна сөптөөхтүк быһаарыллыахтааҕа. Бииргэ үлэлиир дьоно төһө эрэ соһуйаллар. Ол гынан баран, кини оннугар атын киһи кэлэн үлэлиирин билэр. Миниистирдэрэ сөбүлээн хатылыыр этиитэ: «Солбуллубат киһи диэн суох». Кырдьыга да оннук. Кинини даҕаны аҕыйах кэм саныы түһэн баран, үлэ-олох үөһүгэр умнуохтара. Арай, кини салгын кэриэтэ бэйэтин дьонугар наадалаах. «Лизам эрэ үтүөрдэр! Онтон атын туох да наадата суох…»
Кэрэ кэм
Кинилэр биир кылааска үөрэммиттэрэ. Петя Лизаны көрөөт да сөбүлээбитэ, куттуун-сүрдүүн киниэхэ тардыспыта. Кыыс эмиэ киниэхэ тута эрэммитэ. Кинилэр арыый обургу кылааска тахсан, уоллаах кыыс доҕордоһорун курдук бииргэ сылдьар буолбуттара. Кылаас араас тэрээһинэ буоллун, күрэхтэһии буоллун – наар бииргэ кытталлара. Бөһүөлэк дьоно кинилэр сиэттиһэн баран иллээхтик хааман иһэллэрин көрөн үөрэрэ, ким да сиилээбэтэ. Кылааһын да оҕолоро буолуохтааҕын курдук ылыналлара. Учууталлара тэрээһин үлэтигэр иккиэннэрин бииргэ суруйаллара. Петя математикаҕа уһулуччу дьоҕурдааҕа тута биллибитэ. Кини Лиза уруогун ааҕарыгар наар көмөлөһөрө. Онон кыыс эмиэ математика тутулун өйдөөн, бу предмеккэ биэскэ үөрэнэр буолбута. Иккиэн оскуола, кэлин оройуон чиэһин көмүскээн, математика, физика олимпиадаларыгар кытталлара. Петя өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бастыыр буолан, оскуола баар-суох киэн туттар үөрэнээччитэ этэ.
Кини туйгун үөрэҕин таһынан дьаныардаах спортсмен. Ханнык да спорт көрүҥүттэн хайыһары ордорор. Хайыһардьыттар оскуола таһыгар баар ойуурга дьарыктаналлара. Уол сибиэһэй салгыҥҥа тус санаатын сааһылаан сүүрэрин сөбүлүүрэ. Петя Лизатын хайыһардыырга үөрэппитэ. Онон иккиэн араас күрэххэ кыттар буолбуттара. Хайыһар уол майгытыгар олус барсара. Манна ханнык түмүккэ кэлэрэ киниттэн бэйэтиттэн эрэ тутулуктааҕа. Үрдүкү кылааска тахсарыгар Петр өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр ааттаах-суоллаах хайыһардьыт буолбута. Кини атын бөһүөлэккэ күрэхтэһиигэ тиийдэҕинэ, кыргыттар хайгыы көрөллөрө. Бэйэлэрин саастыылаахтарыттан үрдүк уҥуохтааҕа, кэтит сарыннааҕа, сырдык хааннааҕа. Хап-хара хараҕынан утары көрдөҕүнэ, кыыс оҕо хайҕахтаах быара хамсыыра, нохтолоох сүрэҕэ долгуйара. Өссө эбиитин мичээрдээтэҕинэ, үрүҥ тиистэрэ кэчигирэһэн, киһи эрэ хайгыы көрөр ыччата! Петя улахан кылааска тахсыбытын кэннэ, кыргыттар эккирэтэн сүгүннээбэт буолбуттара. Атын бөһүөлэк, оройуон сытыы бэйэлээх кыргыттара, дьиэтин аадырыһын буланнар, суруйаллара.
– Бу, көр эрэ, эмиэ суруктар! Биһиги саҕана бу курдук кыыс уолга суруйбат буолара. Саат-суут дии саныырбыт. Оттон бу аныгы кыргыттар сытыыларын көр! – ийэтэ Варвара Федоровна уолун хоһугар киирэн суруктары остуолугар бырахта.
Петя онно эрэ кыһаммата. Кини ол суруктары ааҕа да барбата. Хата кини оннугар балта Люда астына-астына ааҕар. Биир да суругу бырахпакка ууруна сылдьар. Саамай кыһыыта баар, суруктары оскуолаҕа илдьэн дьүөгэлэригэр аахтарар. Люда убайынан олус диэн киэн туттар. Кыргыттар бары кини убайын астыналларыгар үөрэнэн хаалбыт.
– Арай ити кыргыттар суруктарын Лизаҕа аахтара биэрдэхпинэ, хайыа этэй? – биир киэһэ аһыы олорон кыыс сүр үөннээхтик көрөн олорон ийэтиттэн ыйытта.
– Бу да кыыс саҥатын! Аны инньэ гына сылдьаайаҕын! Убайыҥ кыыһырыа!
Кини уола оскуола кэнниттэн Лизаны кэргэн ылар былааннааҕын билэрэ. Атын кыыс киниэхэ төрүкү наадата суоҕа. Варвара Федоровна уолунан киэн туттара ханна барыай? Ити кими батан итиччэ өйдөөҕүн бэйэтэ да билбэтэ. Бэйэтэ оскуолаҕа ортотук үөрэммитэ. Өссө үлэһит буола охсоору, ахсыс кэнниттэн ПТУ-га иистэнньэҥ үөрэҕэр киирбитэ. Хата, эрдэ үлэһит буолан, балыстарын-бырааттарын үөрэхтээх дьон оҥорорго ийэтигэр көмө-тирэх буолбута. Кини дьылҕатыгар онтон хомойбото. Олох-дьаһах кэмбинээтигэр үлэлии сылдьан, телемаастар уоллуун билсиһэн, ыал буолбуттара. Ньукулайа, илиитигэр сатабыллаах киһи, хайа баҕарар тиэхиньикэни оҥорор «көмүс илиилээх» этэ. Дьон халадыынньыктарын, тэлэбиисэрдэрин өрөмүөннэтэн баран, бытыылканан төлүүр идэлэрэ сиэбитэ. Олох арыгыга хам ылларан испитэ. Биир эмит күн өйдөөх кэллэҕинэ, Балбаара үөрэн дьоллоноро. Өйдөөҕөр баҕас кини Ньукулайа киһи киэнэ мааныта этэ. Оҕолорун кытта оонньоон, остуоруйа кэпсээн, дьиэлэригэр, кылгас да болдьоххо буоллар, үүт тураан буолара. Кини остуоруйата элбэҕиттэн, хатыламматыттан сөҕө да саныыра. Ордук уоллара Петя кыра сааһыттан аҕатын «остуоруйата кэпсээ» диэн хаайара. Аны ол испэт кэмигэр дьиэ ис-тас үлэтигэр бүгүрүтүн көрүөххүт этэ. Сатаабата диэн суоҕа. Бэл диэтэр, субу турар куукуна миэбэлин, остуолун, олоппосторун бэйэтэ уһанан оҥорбута бөҕөлөрө, көрүҥнэринэн да маҕаһыын киэниттэн хаалсыбаттара. Балбаара туран ыскаабын имэрэйбэхтээн ылла. Бэс мастан сылаас биллэргэ дылы. Кини Ньукулайын сылааһа…
Балбаара биир дойдулаахтарыттан бу суолга баҕас хом санаалаах. Ньукулайы наар бэйэлэрэ арыгынан хадаҕалаан баран, тиһэҕэр буор иһээччи сирэйдэммитигэр киһинэн аахпат курдук буолтара. Олох-дьаһах кэмбинээтин хотуна тулуйа сатаан баран, үлэтигэр кытта холуочук сылдьар киһини уураппыта. Ол эрээри, аһынан харабылынан хаалларбыта. Дьиҥэр, кыра хамнаска сөбүлэһэн үлэлиир киһи суох буолан, Ньукулайы онно олохтообута. Балбаара оччолорго онтон даҕаны үөрэ санаабыта. Кыра да буоллар, син дохуоттарыгар эбии буоллаҕа.
Балбаара оҕолорун атын дьонтон итэҕэһэ суох иитээри, үлэтин таһынан сакааска иистэнэрэ. Петя оҕо эрдэҕиттэн улаатыар диэри иистэнэр массыына тыаһынан бигэнэн утуйара, сарсыарда уһуктара. Ийэтэ хаһан утуйан ылан сынньанарын кэлин санаан соһуйара. Ол оннугар кинилэр оҕолортон эрэ мааны таҥастаах буолаллара. Ийэлэрэ туох баар сатабылын, мындыр толкуйун ууран оҕолорун таҥаһын тигэрэ. Людата оскуолаҕа саамай мааны таҥастаах кыыс этэ. Кыһыҥҥы сонун, бэргэһэтин барытын бэйэтэ тигэрэ.
– Ийэ-э, Саҥа Дьылга остуоруйа туруорар буоллубут. Маргарита Дмитриевна миигин тута принцесса буолаҕын диэтэ! Онуоха атын кыргыттар тоҕо наар Людаҕа тутаах оруолу биэрэҕит диэн күнүүлээтилэр. Мин ордук Светаҕа абардым. Чугас дьүөгэм дии саныырым. Онтум эмиэ санаата алдьанна ээ. Уонна кинини кытта доҕордоспоппун! – Люда омун-төлөн буолан киирэн кэллэ.
Балбаара кыыһын астына көрдө. Быйыл уон сэттэ сааһын туолар. Оруобуна аҕатын курдук киэҥ хара харахтаах, сырдык хааннаах, кыратык сынтаҕар муруннаах, толлойбут улахан уоһун атаахтаан эбии толлоппут. Андаатар өрөҕөтүттэн тигиллибит мааны саҕынньаҕын устан кыыһырбыт уоҕар ыйаабакка дьыбааҥҥа элээртэ. Уһун сыҥаахтаах тииҥ бэргэһэтин уһулбутугар, уһун хойуу баттаҕа, сарсыарда ыксаан үчүгэйдик өрүммэккэ барбыта, ыһыллыбыт.
– Чэ, чыычаах, уоскуй. Ол Светаҕын кытта күн сарсын эйэлэһиэххит.
– Суох, кини дьиҥ иһин көрдөрдө! Уонна мин киниэхэ нуучча тылыгар көмөлөһөн бэрт ини!
– Хата, ол принцесса былаачыйатын толкуйдуохха эрэ. Уһун үрүҥ өҥнөөх, солко былаачыйаны оҕобор тигиэм. Оттон төбөҕө кэтэргэр аҕаҥ олус үчүгэй хоруона оҥоруоҕа. Кини илиитигэр бэрт талааннаах дии!
– Ээ, ол кини хантан оҥоруой! Наар итирик сылдьар буолбат дуо?! Мин киниттэн саатан маҕаһыыҥҥа да барбаппын! Онно арыгыһыттары кытта турар буолааччы. Тоҕо, тоҕо кини ону өйдөөбөтүй?! Истиэххин баҕардаххына, ааспыкка Гаанньа миигин арыгыһыт оҕото диэн үөхпүтэ. Ону биһиги Светалыын кинини үчүгэйдик кэһэппиппит ээ!
– Ол баар дии! Света хайдах курдук бэриниилээх дьүөгэний? – Балбаара дууһата төһө да ытаатар, күлбүтэ буолла. Кини бу курдук олорбута ыраатта. Дууһата киниттэн туспа эттик курдуга. Муҥатыйара, ытыыра-ыллыыра, сүрэҕэ хам ылара, мөхсөрө-нүөлүйэрэ. Онтон кини бэйэтэ күннээҕи түбүгүнэн олороро. Дууһата суох, хаҕа эрэ. Кыыһа аҕатын туһунан эппитин истибэтэҕэ буолла да, иһигэр олус ыарыылаахтык ылынна. Төһө да Ньукулайын аһыннар, тугу да гынар кыаҕа суоҕа. Төһөлөөх кинини сэрэтэ сатаабытай? Хайыай, хас биирдии киһи тус олоҕор бэйэтэ эрэ эппиэттиир. Кини баҕарбытын да иһин, кэргэнин оннугар олорор кыаҕа суоҕа.
Сотору Саҥа Дьыл сүпсүлгэнэ бу тиийэн кэлбитэ. Балбаара бу күннэргэ үлэтэ ордук элбэҕэ. Кини олох утуйар уутун умнан туран иистэммитэ. Сакааһын быыһыгар кыыһыгар ыраахтааҕылар кэтэр ырбаахыларын курдук уһун, синньигэс бииллээх былаачыйа тикпитэ. Аллараа өттүнэн сарайан түһэрин курдук иһинэн боробулуоханан уобуруччу иилбитэ. Убайа Петя кытаанах кумааҕыны фольганан бүрүйэн, төбөтүгэр сүрдээх үчүгэй хоруонаны оҥорбута.
Люда онон киинэҕэ көстөр сарыабына курдук оҥостон, үөрэн-көтөн оскуолатыгар тэбиннэ. Петя эмиэ киэһэ оскуолатын биэчэригэр барардыы тэриннэ. Кини уол уол курдук судургу. Наар кэтэр көстүүмүн бэйэтэ ыраастанна, өтүүктэннэ.
– Ийэ-э, эн иискин тохтот. Тугу да астаама, биһиги оскуолаҕа аһыахпыт. Сыт, сынньан, – диэн баран ийэтин сымнаҕастык кууһан ылла. Ийэ уолун диэки махтаммыттыы имэрийэ көрдө.
– Сөп, сөп. Сынньаныам. Ол эрээри, хайдах аһа суох олоруомуй. Баҕар, аҕаҕыт кэлиэ дии.
Уола ийэтин диэки аһыммыттыы көрөн баран, саҥата суох тахсан барда. Дьахтар дьиэтигэр биирдэ чуумпу сатыылаата. Кулгааҕа куугунаан ылла. Туран эрэллээх доҕорун, араадьыйатын, холбоото. Киэһээҥҥи сонуннары кэпсээн эрэллэр. Биэс сыллаах былаан туолуутун туһунан сылайбакка биэрэллэр. Сытан ылыан саныы-саныы киэһээҥҥи аһын өрбүтүнэн барда. Сылаас аһа суох хайдах хонуохтарай? Сэмээр кэргэнин кэтэһэр. Хортуоппуйун ыраастаан, сууйаары уһаатын диэки баран истэҕинэ, төлөпүөнэ тырылаата. Дьиэ чуумпутун аймаан, ураты модьуурдаахтык тыаһаабыт төлөпүөнүгэр биирдэ ойон тиийдэ.
– Алло!
– Баһаар! Баһаар! Кэмбинээт дьиэтэ умайа турар! – хайа эрэ дьахтар куолаһа мэйиитигэр дьөлө киирэрдии хаһыытаата.
Балбаара атаҕа биирдэ баата курдук буолла. Хортуоппуйдаах миискэтин туппутунан дьыбааҥҥа накыс гынна. Чочумча дөйүөрэн олордо. «Коля! Коля!» дии санаат, хантан кэлбитэ биллибэт күүс киирэн, ойон туран таҥынна. Сиирэ-халты сонун, бэргэһэтин кэтээт, таһырдьаны былдьаста. Кэмбинээт диэки тохтообокко сүүрэн тиийдэ. Баһаарынай массыыната улахан уотун умуруорбут. Киирэр аан диэкиттэн салҕааһын дьиэ уокка былдьаммыт. Хап-хара буруо унаарар.
– Харабынай! Харабынай ханнаный? Тыыннаах дуо?! – дии-дии тоҕуоруһан турар дьоҥҥо тиийдэ.
– Варвара, Варвара! Бу тугуй ээ?! Судаарыстыба баайын-дуолун уокка былдьаппыт дии Ньукулайыҥ! – дириэктэрэ, кини санаатыгар, олус холкутук унаарытан саҥарда.
– Оттон бэйэтэ ханнаный диибин ээ?!
– Ханна барыай? Баар! Итирэн баран табаҕын умуруорбакка утуйан хаалбыт! Оо, бу айылаах ороскуоту ким уйунар?! Эн хата ону санаа! Эриҥ буолуохсут ол олорор!
Балбаара ыскаамыйаҕа нүксүйэн олорор Ньукулайыгар сүүрэн тиийдэ. Киһитэ кутталыттан өйдөммүт курдук. Биир кэм «тыый, тыый, тыый…» эрэ диэмэхтиир.
Ол түбэлтэ кэнниттэн суут Ньукулайы хаайыыга уураахтаабыта. Дьокуускай таһынааҕы холуонньаҕа ыыппыттара. Маҥнай утаа аҕалара хаайыыттан ый баһыгар-атаҕар суруйар этэ. Кэлин суруга мэлийбитэ…
* * *
Төһө даҕаны аймалҕаннаах сыл саҕаланнар, Михайловтар син өрүһүнэн кэмнэринэн олороллор. Дьиҥинэн баран эттэххэ, ыал ийэтэ Балбаара оҕолоругар ийэни-аҕаны толору солбуйан сылдьар буолан, аҕалара суоҕуттан оҕолор улаханнык оҕустарбатахтара. Хата олохторо уоскулаҥ буолбута. Киэһэ аайы ийэлэрэ аҕаларын күүтэн долгуйара тохтообута.
Саас оскуолаларыгар ураты сүпсүлгэн турда. «Артекка» биир путевка кэлбит. Учууталлар, оҕолор бары Петя Михайлов барара биллэр диэтилэр. Кылаастарын салайааччыта кылаас чааска Петяны «Артекка» барарынан эҕэрдэлээтэ.
– Сэбиэскэй Сойуус бары муннугуттан уһулуччу талааннаах оҕолор мустар сирдэригэр барар улахан чиэс-бочуот! Биһиги оскуолабытыгар, мин өйдүүрбүнэн, бу маҥнайгы путевка. Бу курдук оройуоҥҥа биирдии путевка кэлэр. Быйыл биһиги оскуолабыт олимпиадаларга көрдөрүүтэ бастыҥ буолан тигистибит, – учууталлара Маргарита Дмитриевна үөрэн-көтөн эттэ. – Биһиги педсэбиэккэ Петя Михайловка путевканы биэрэр туһунан быһаарыныыны ыллыбыт. Онон, оҕолоор, Петяны эҕэрдэлиэҕиҥ!
Бары ытыстарын тыаһа хабылла түстэ.
– Петя, эҕэрдэлиибин! Эн саамай чулуу үөрэнээччигин! – Лиза харахтарыгар үөрүү кыыма тырымнаата. Кинилэр оскуола кэнниттэн аа-дьуо хаамсан дьиэлээтилэр. Тапталлааҕын үөрбүт хараҕын көрөн, уол сүрэҕэ минньигэстик мөҕүл гынна.
– Лиза, бүгүн миэхэ олус дьоллоох күн үүннэ! «Артекка» барар туһунан санаан да көрбөт этим. Ханна эрэ ыраах, киин сиргэ баар оҕолор сынньаналлар дии саныырым. Оттон бүгүн миэхэ ол путевка тигистэ! Ханнык эрэ түгэх оройуон сэмэй уолугар! Дьикти дии?
– Суох, син биир биһигиттэн туох да уратыта суох оҕолор сынньаналлар. Оттон эн курдук өйдөөх, туйгун үөрэхтээх, спортсмен барбатаҕына, ким барыай? Мин олох соһуйбатым! – кыыс уолга эрэллээхтик эттэ.
– Эн наһаа күүстээх санаалааххын. Мин бэйэбэр эрэлим тиийбэт. Тугу эрэ гыныам иннинэ наар «сатыам дуо, миэхэ кыаллыа дуо?» дии саныыбын. Оттон эн ыллыҥ да оҥороҕун. Ол майгыгын олус астынабын. Уонна куттаммат буоларга эйигиттэн үөрэнэбин, – уол, бу иннинэ хаһан да бу курдук ис санаатын эппэт бэйэтэ, сэмээр быктарда. Онтуттан кыбыстан иэдэһэ кытарда. Хараҕынан симириктээтэ. Лиза уолун сэмэй майгытын билэр буолан, олус аһына санаата.
– Мин наар эн аттыгар сылдьан санааҕын өрө көтөҕүөм, сөп?
– Оо, Лиза-а, эйигинэ суох мин хайдах да бу киэҥ дойдуга олорор кыаҕым суох! – уол эрчимнээхтик күллэ. Кыыс синньигэс биилиттэн кууһан уоһуттан уураата. Кыыс соһуйан уолу түөскэ аста.
– Бүт эрэ! Уонна хаһан даҕаны итинник быһыыланыма!
Бу кинилэр ыраас тапталларын маҥнайгы уураһыыта этэ. Кыыс хаана оонньоон, долгуйан имэ тэтэрэ кыыста. Кинилэр эһиил оскуоланы бүтэрэллэр. Оскуола кэнниттэн иккиэн тутуспутунан университекка киирэр былааннаахтар. Петя – математическайга, Лиза – филологическайга.
* * *
– Доҕоор, иһиттиҥ дуо? Биһиги бөһүөлэкпитигэр «Артекка» путевка кэлбит!
– Ноо! Дьэ үчүгэй дьыала эбит! Үөрэх дьаһалтата бэркэ үлэлээбит. Сарсын Ульяна Сергеевнаны ыҥыран хайгыам этэ, – ыал аҕата аһыыр остуол иннигэр хаһыат ааҕа олорон ойоҕор хардарда.
– Мин эйигин ол хотуну хайҕаа диэн ити сонуну кэпсээбэтим ээ. Дьиҥэр, эн итинник дьыаланы ким хайа иннинэ билэн, бэйэҥ дьаһайыахтаах этиҥ! – Нина Власьевна кыыһырбытын биллэрэн, солко халаатын уолугун күүскэ тардыалаан көннөрүммүтэ буолла. Кэргэнэ хаһыатын туора ууран, ойоҕун диэки соһуйбуттуу көрдө.
– Бээрэ, доҕор, онто да суох мин үлэм элбэх. Аны үөрэх дьаһалтатын үлэтинэн дьарыктанарым хаалбыт! Бүтүн оройуону дьаһайабын буолбатах дуо? – Иван Гаврильевич куолаһа кытаатта.
– Уйбаан, өйдөөрүүй. Биһиги баар-суох кыыспытын «Артекка» ыытыахха диэн этэбин ээ. Киниттэн ордук ким баарый? Кыыспыт туйгун үөрэхтээх, бастыҥ спортсменка. Онно баран төһө эрэ сайдан кэлиэ этэй? Инники олоҕор дэлэ эрэ үчүгэй буолар этэ! – Нина аны албын саһыллыы майгытын киллэрэн, сүр сымнаҕастык ньылбаарта.
– Ол путевканы баччааҥҥа диэри кимиэхэ да аныы иликтэр үһү дуо?
– Суох, суох! Дьүүлгэ сылдьар үһү, – дьахтар хап-сабар хардарда. Кини төһө даҕаны путевканы Михайловтар уолларыгар анаабыттарын иһиттэр, онно эрэ аахайбата. Хайдах ол хаайыыга сытар аҕалаах, боростуой ыал оҕото «Артекка» барыай? Бу бөһүөлэккэ кини кыыһыттан ордук оҕо суох! Онон ол сонуну истээт да, кыыһын хайдах бэрийэн ыытарын былааннаабытынан барбыта. Ол былааныгар, биллэн турар, бэйэтэ эмиэ киирэр. Хайдах оҕону бэйэтин ыытан кэбиһиэхтэрэй? Кини арыаллаан барсыа, бэйэтэ Хара муора кытыытыгар ханнык эмит санаторийга сынньаныа. Дьахтар, сонно тута профсоюзтарга тиийэн, бэйэтигэр путевка сакаастаабыта.
Сааскы ылааҥы күн. «Саас кэллэ, саас кэллэ!» – дэһэргэ дылылар чыычаахтар чугдаарар саҥалара. Хаар ууллан, дьиэлэр сарайдарыттан таммахтар быыстала суох чырылыы сүүрэллэр. Тула сып-сырдык, дьэп-дьэҥкир. Киһи кута-сүрэ ыллыыр, үөрэр-көтөр күнэ-дьыла турар. Иван Гаврильевич дьиэтиттэн тахсан эрчимнээхтик сибиэһэй салгыны эҕирийбэхтээтэ, биллэрдик сылытар буолбут күн уотугар сирэйин сыламнатта.
– Үчүгэйиин! – саҥа аллайда. Уонна эрэллээхтик туттан олбуорун аанын аһан, хара «Волгаҕа» олороот, үлэтигэр тэптэрдэ. Массыынатын түннүгүнэн саҥа күн түбүгүн саҕалаан эрэр бөһүөлэгин астына көрдө. Бу ыалын аах эһэлэрэ Миитэрэй оҕонньор «Һай-һат!» буолан ынахтарын уулата күөлгэ киирэн эрэр. Аас-туор олох, сэрии сүтүгүн бүтүннүү санныгар сүгэн, нүксүччү түспүт киһи санаата кытаанаҕыттан сөҕөр. Сэриигэ үс бырааттыы буолан барбыттара. Кини сэрии бүппүтэ быданнаабытын кэннэ эргиллэн кэлбитэ. «Дьоппуон сэриитигэр быраҕаннар, өстөөҕү тиһэҕэр тиийэ эһэн баран кэлбитим» диэн ахтара. Сорохтор эмиэ да билиэҥҥэ сылдьыбыт үһү диэн сири аннынан кэпсииллэрэ. Ол гынан баран, билиэҥҥэ түбэспиттэри таах ыытан кэбиспэттэр. Хайдаҕа эбитэ буолла? Атын бэтэрээннэр курдук ол-бу көрсүһүүлэргэ, кылаас чаастарыгар сылдьарын сөбүлээбэт. Сэрии сылын умна сатыыр курдук. Ийэлэрэ Огдооччуйа барахсан, оҕолорун аһыытыгар буолуо, уһаабатаҕа. Миитэрэй онон иччитэхсийбит өтөҕөр төннүбүтэ.
Кэлээт да, сэрии кэнниттэн эстибит холкуоһугар үлэҕэ туруммута. Дойдутугар ахтылҕанын үлэлээн таһаарар курдуга. Миитэрэйи холкуоска бэрэссэдээтэлинэн анаары гыммыттарыгар буолумматаҕа. «Үлэһит илии тиийбэт эбээт, мин кыһыл ытыспынан үлэлиэм. Салайары дьахтарга да сүктэриҥ», – диэбитэ. Уйбаан бэйэтэ оҕонньор наар үлэлээн өрө мөхсөн тахсарын көрө улааппыта. От кэмигэр бөһүөлэккэ кэлбэккэ да алааска олорон оттуура, кыһынын хотонтон тахсыбата. Бу билигин да хара сарсыардаттан хойукка диэри үлэҕэ миккиллэр. Хата, этэҥҥэ оҕо-уруу тэринэн быр бааччы олорор. Улахан кыыһа оскуола дириэктэрэ. «Ээ арба, били путевка дьыалатын ыйытыахтаах этим» кэргэнин сорудаҕын санаан өрө тыынна…
– Ульяна Сергеевна, дорообо! Киир, олор! Хайа, туох сонуннааххыт үөрэх чаастара? – Иван Гаврильевич кириэһилэтиттэн туран, симиктик туттан киирбит дьахтарга илиитин уунна.
– Сонуммут элбэх. Кэлиҥҥи сылларга математика, физика олимпиадаларыгар иннибитин биэрбэппит. Онуоха математика учуутала Михаил Петрович өҥөтө туох да улахан. Кини үлэлээбитэ ыраатта. Үөрэтэр оҕолоро наар ситиһии көтөллөөх күрэхтэһииттэн кэлэллэр. Биһиги кинини үтүөлээх учуутал аатыгар түһэрбиппит. Быйыл 60 сааһын туолар. Туох да биллэ илик дуо? – Ульяна Сергеевна, тойоно үтүө санаалаах көрсүбүтүн иһин, тута долгуйбута ааһан боппуруоһун туруоруста.
– Дьэ, бу дьыалабыай киһи тыла! Киирээт, туохха ыҥыртарбыппын да истибэккэ олорон, кимэн киирэҕин ээ? – Иван Гаврильевич күллэ. – Дьэ, кырдьык, эһиги үчүгэйдик үлэлээҥҥит быйыл «Артекка» путевка кэлбит эбит дии. Ону мин бүтэһигинэн иһиттим. Ол хайдаҕый?
– Иван Гаврильевич, мин эйигин билэрэ буолуо диибин ээ. Үөһээҥҥилэр эппиттэрэ буолуо диэн олох да отчуоттаабатаҕым. Истибэтэх эбиккит дуу? – үөрэх дьаһалтатын салайааччыта мух-мах барда.
– Мин өйдүүрбүнэн, мин манна салайааччынан олорорум тухары бу маҥнайгы путевка. Кими ыытаргытын баҕас миигин кытта сөбүлэһэр инигит?
– Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Өссө быһаара иликпит, – диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
– Ульяна Сергеевна, эн билэҕин, мин кыыһым кыһыл көмүс мэтээлгэ баран иһэр, туйгун үөрэнээччи, спортсменка, үҥкүүһүт, музыкальнай оскуоланы быйыл туйгун сыананан бүтэрдэ. Онон кинини ыыттаххытына, ким да омнуолуо суоҕа дии саныыбын. Эн ону туох диигин?
– Оскуола педсэбиэккэ быһаарыахтаах. Сөп. Мин өйдөөтүм.
– Чэ, бэрт. Эн биһиги бэйэ-бэйэбитин өйдөһүөхтээхпит. Оччоҕо эрэ үлэ тахсар буоллаҕа дии. Оттон Михаил Петрович дьыалатынан Дьокуускайга бара сылдьан наҕараада салаатын кытта бэйэм үлэлиэҕим, – диэн кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн туран илиитин уунна.
Ульяна Сергеевна тойонун хоһуттан ыарахан санаалаах таҕыста. Оскуола дириэктэрин Галина Дмитриевнаны кытта Петя Михайлов барар диэн быһаарбытын санаан, өрө тыынна. Дьиҥэр, ол оҕо барара саамай сөптөөх дии саныыра. Дириэктэрэ да кытаанахтык туруорсубута. Галина, олус туруору майгылаах киһи, ити сонуну дьэ хайдах ылынар? Кыбыттарыылаах да дьыала буолла! Ульяна Сергеевна Галиналыын үрдүк үөрэххэ история салаатыгар бииргэ үөрэммиттэрэ. Онон эн-мин дэһэн билсэр дьүөгэлиилэр. Онон ити санаатын үллэстээри тута оскуолаҕа барарга сананна. Хоһугар киирэн халтаҥ сонун кэтээт, дьүөгэтигэр барда.
Оскуолаҕа олус күндүтүк ылынар оҕо аймах айдааныгар куустаран, тута уоскуйбукка дылы буолла. Бу манна кини уонча сыл үлэлээбитэ. Ол кэмин туохтааҕар да күндүтүк ахтар. «Таах сибиэ салайар үлэҕэ да сөбүлэһэн» диэн санаа эмиэ көтөн түстэ. Бу санаа оскуолаҕа киирдэҕин аайы кэлэр.
– Дорообо, Галя! – дириэктэр хоһун аанын эрчимнээхтик аһан киирдэ. Сонун көхөҕө да ыйаабакка устан дьыбааҥҥа бырахта.
– Хайа, туох буоллуҥ? – Галина дьүөгэтин көрөөт, туох эрэ санааҕа баттаппытын таайда. Ульяна – настарыанньата сирэйигэр сурулла сылдьар киһи. Кыра оҕо курдук атаахтаабыттыы уоһун толлоччу туттан, атаҕын атаҕар быраҕан, быар куустан дьыбааҥҥа олордо.
