Цені Дзікага палявання

скачать книгу бесплатно

Ценi Дзiкага палявання
Людмiла Рублеyская

Анна Новосельцева

Алесь Константинович Кожедуб

Александр Николаевич Карлюкевич

Сучасная беларуская лiтаратура
Новая кнiга з серыi «Сучасная беларуская лiтаратура» сабрала творы, натхнёныя беларускiмi мiфамi i легендамi. Героi Алеся Кажадуба, Людмiлы Рублеyскай i Ганны Навасельцавай iснуюць на мяжы рэчаiснасцi i неверагоднасцi. Кожны з прыведзеных твораy – мастацкi пошук адказаy на спрадвечныя пытаннi чалавека.

Адрасуецца шырокаму колу чытачоy.

Ценi Дзiкага палявання

Укладальнiк i аyтар уступных артыкулаy – старшыня Саюза пiсьменнiкаy Беларусi А. М. Карлюкевiч

У афармленнi вокладкi выкарыстаны фрагмент «Ілюстрацыi да паэмы А. Мiцкевiча “Пан Тадэвуш”, кнiга 2

“На паляваннi”» В. П. Шаранговiча з калекцыi Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублiкi Беларусь

© Кажадуб А. К., 2024

© Рублеyская Л. І., 2024

© Навасельцава Г. В., 2024

© Шаранговiч В. П., выява на вокладцы, 2024

© Карлюкевiч А. М., укладанне,

Зрабiць чалавека мацнейшым

Сучасны беларускi лiтаратурны працэс цяжка yявiць без повязi з лiтаратурамi iншых народаy, з сусветнай мастацкай лiтаратурай. Калi ж аглядаць яе найболей яркiя з’явы хаця б за мiнулыя паyстагоддзя, то вiдавочнай з’яyляецца yвага пiсьменнiкаy да мiфалогii, да таго, што выкрышталiзавана y фальклоры. Зварот да мiфалогii патрэбен творцам, каб даказаць вяршэнства духоyнай сумленнасцi, каб шчыра размаyляць з чытачом. Ад старадаyнiх часоy мiф тлумачыy паходжанне, будову свету, раскрываy узаемаадносiны чалавека з iм. А яшчэ дапамагаy аб’яднаць, арганiзаваць людзей у нейкiя лагiчныя, зразумелыя калектывы, абшчыны. Цi не таму знахары, шаманы, вайдэлоты, якiя былi носьбiтамi фальклорнай спадчыны, валодалi рэальнай сiлай у кiраyнiцтве грамадствам, цi не таму яны yплывалi на шырокiя масы?..

Для нашага чытацкага пакалення блiзкi i зразумелы зварот калумбiйскага пiсьменнiка Габрыэля Гарсiя Маркеса да элементаy фальклорна-мiфалагiчнай спадчыны. Яго раман «Восень патрыярха» y свой час перавярнуy свядомасць чытачоy на yсiх кантынентах. Быy у нас i вопыт адкрыцця спрадвечных iсцiн праз прозу болей блiзкага – кiргызскага, савецкага i, лiчыце, сусветнага класiка – Чынгiза Айтматава. Асаблiва працiнаy душу яго раман «Буранны паyстанак: І вякуе дзень даyжэй за век», генiяльна перакладзены на беларускую мову Мiхасём Стральцовым. У беларускай лiтаратуры папярэдняга стагоддзя мiф таксама адыгрываy важную ролю y спробе разгледзець свет, разабрацца з месцам чалавека y часе i прасторы. Узяць хаця б казку Змiтрака Бядулi «Сярэбраная табакерка», напiсаную y 1939 г.

І нашы сучаснiкi, чые творы аб’яднаны y кнiзе «Ценi Дзiкага палявання»: Алесь Кажадуб, Людмiла Рублеyская, Ганна Навасельцава – паспрабавалi разабрацца y суладнасцi чалавека з мiнулым, унiкнуць у яго сённяшняе асэнсаванне спрадвечнага… Да прыкладу, Алесь Кажадуб у аповесцi «Лесавiк» перакананы y тым, што ментальнасць беларуса засноyваецца на яго лучнасцi з прыродай. Наш прашчур не мог iснаваць без свайго поля, лесу, ракi, возера i нават балота. А фальклор (перш за yсё мiфы) адлюстроyваy гэтую лучнасць. Адзiнства чалавека i прыроды, якое пiсьменнiк перадае праз вобраз лесавiка, узвышае нас, дапамагае пашырыць уяyленнi i зрабiць нас мацнейшымi y цёмных дакучлiвых рэалiях, дзе мы вельмi часта аказваемся бездапаможнымi закладнiкамi багатага на падзеi сацыяльнага жыцця. Жыцця, якое спрабуе раструшчыць асобу… Лiтаратуразнаyца Вiктар Каваленка слушна заyважыy, што «…выкарыстанне старажытных мiфалагiчных матываy i вобразаy у мастацтве – гэта адна з самых чароyных старонак у развiццi духоyнай культуры чалавека». Дык цi не iмкненнем да прыгажосцi самога нашага нараджэння i yсяго наступнага жыцця можна патлумачыць зварот лiтаратараy да мiфаy i iх праецыраванне на чалавека сённяшняга?!

Спадзяёмся, што кнiга «Ценi Дзiкага палявання» настроiць чытача на пошук падобных твораy i y iншых аyтараy, якiя адлюстроyваюць жыццё (рэальнае жыццё!), зазiраючы y свядомасць нашых папярэднiкаy i сучаснiкаy праз «шкельца» мiфа, з дзейснай дапамогай мiфалагiзацыi. Гэта y тым лiку аповесцi i апавяданнi такiх, здавалася б, перакананых «рэалiстаy», як Янка Брыль, Вячаслаy Адамчык, Алесь Жук, Вiктар Карамазаy, Іван Пташнiкаy, Янка Сiпакоy, а яшчэ творы Анатоля Казлова, Алены Брава i шмат каго з кагорты сумленных шукальнiкаy мастацкай iсцiны. Як аyтарамi зборнiка, старонкi якога вы зараз гартаеце, так i yсiмi пералiчанымi творцамi кiравала адно жаданне – паказаць няпростую дарогу Чалавека, людзей наогул да святла i здзяйсненняy. Мiф i рэалii вельмi блiзкiя… І працу яны выконваюць адну. Кажучы словамi паэта Пiмена Панчанкi, – вельмi важную, бадай, галоyную: «І з пакалення y пакаленне / Яно пакутлiва iдзе – / Да працы добрай прылучэнне, / Ачалавечванне людзей».

    Алесь Карлюкевiч,
    старшыня Саюза пiсьменнiкаy Беларусi

Алесь Кажадуб

ПОГЛЯД ЗБОКУ

Алесь (Аляксандр Канстанцiнавiч) Кажадуб нарадзiyся y 1952 г. у горадзе Ганцавiчы Брэсцкай вобласцi. Скончыy фiлалагiчны факультэт Беларускага дзяржаyнага yнiверсiтэта (1974) i вышэйшыя лiтаратурныя курсы пры Лiтаратурным iнстытуце iмя А. М. Горкага y Маскве (1985). Працаваy настаyнiкам сельскай школы y Лагойскiм раёне, на Мiншчыне, потым быy малодшым навуковым супрацоyнiкам Інстытута мовазнаyства iмя Якуба Коласа АН БССР, рэдактарам на тэлебачаннi, у часопiсах «Маладосць» (Мiнск) i «Слово» (Масква). Займаy пасады галоyнага рэдактара выдавецтва «Советский писатель», намеснiка галоyнага рэдактара «Литературной газеты». Член Саюза пiсьменнiкаy Беларусi i Саюза пiсьменнiкаy Расii.

Пiша на беларускай i рускай мовах. Друкавацца з апавяданнямi пачаy у 1975 г. Першыя публiкацыi – у часопiсе «Маладосць». Алесь Кажадуб – аyтар больш як 20 кнiг прозы i гiстарычнай публiцыстыкi. З апавяданняy i аповесцей складаюцца яго першыя кнiгi прозы, выдадзеныя y Беларусi: «Гарадок» (1980), «Размова» (1985), «Лесавiк» (1987), «Дарога на замчышча» (1990). З 1990 г. пiсьменнiк жыве i працуе y Маскве. Лаyрэат Мiжнароднай прэмii y галiне лiтаратуры i мастацтва iмя М. А. Шолахава (2006), Бунiнскай спецыяльнай прэмii за працу на карысць рускай лiтаратуры i yмацаванне культурных сувязей памiж Расiяй i Беларуссю (2012), дыпламант прэмii iмя А. Дэльвiга «За вернасць Слову i Айчыне» (2013).

Аповесць «Лесавiк» – прыватны пiсьменнiцкi погляд на жыццё. На здзяйсненнi чалавека i на яго страты. Погляд, якi аyтар спрабуе заснаваць на спрадвечных iсцiнах… І памочнiкам у Алеся Кажадуба выступае лесавiк, добра вядомы нашым прашчурам. Лесавiк, на якога не варта забывацца i нам самiм, i нашым наступнiкам…

Лесавiк

Аповесць

Не было нас – быy лес,

i не будзе нас – будзе лес.

    З народнага

У глыбiнях лясоy, якiя з-за павалаy векавых дрэy, што памерлi ад старасцi, з-за неабсяжных веснавых разлiваy, з-за часовых i ледзь прыкметных дарог – хiба здолееш тут прасячы, загацiць i захаваць добрыя? – якiя з-за нявымераных адлегласцей яшчэ ёсць на нашай зямлi, у гушчэчы тых лясоy часта трапляюцца чорныя, застылыя, зацягнутыя цвiллю ямы-прорвы, амаль мёртвыя вокны гнiлое вады. Іх шчыльна, цесна абступаюць таксама чорныя, абымшэлыя, непадобна, што i жывыя, галастволыя дрэвы, вартуюць мёртвую ваду, гатовыя, калi надыдзе хвiлiна, хiснуцца i цяжка абсунуцца, павiснуць, абламаyшы найтанчэйшае сучча, на голлях-руках суседзяy i згнiсцi, рассыпацца спачатку на кавалкi, а потым спарахнець, увайсцi y зямлю, каб пасля вытыркнуцца з яе кволым парасткам-дубчыкам, якi некалi зробiцца дрэвам, гэтым лесам. І стаяць дрэвы, сашчапiyшыся y далёкай вышынi цяжкiмi шатамi, маyклiва i пiльна вартуюць зачараваныя ямы, чакаюць. А y вокнах-болоцiнах хаваецца, шапацiць, шорхае, клубiцца, языкамi-пасмамi лiжа святло, нават распаyзаецца, каб паглынуць яго i завалодаць светам, змрок. З кожнай хвiлiнаю ён большае i мацнее, i y прысмеркi змрок ужо хцiвым гаспадаром навальваецца на наваколле i душыць жывыя гукi дзённага святла, – змрок ладзiць сваю песню начы. Наранкi ён вяртаецца да ям-прорваy – i яны маyчаць, мала каму вядомыя, з iх тхне холадам нежывога. І iх пазбягаюць – ды i не знаходзяць – людзi, абмiнаюць звер i птушка, нават не залятае y iх павеy ветру. Прорвы стаяць маyклiвыя, як смерць.

Лесавiк ведаy гэтыя прорвы яшчэ тады, калi замест цяперашнiх лясочкаy тут разлягалася пушча. Пушча была вялiкая нават для яго, ён жыy у ёй, вандруючы, мяняючы прыдатныя мясцiны не таму, што нехта цi нешта яго зганяла – якiя y ляснога гаспадара ворагi y лесе? – а па патрэбе. Ён жыy таму, што быy ахоyнiкам лесу, яго гаспадаром, яго бацькам, ён павiнен быy клапацiцца, каб лесу не было шкоды, нават самай малой. Ён быy, зрэшты, лесам. Яму быy вядомы самы глухi, самы дальнi куточак пушчы, ён ведаy, як дзе бярэцца падлесак, ён гоiy былое пажарышча, заварочваy на яго лясны ручаёк, каб вадзiца змыла чорны гар, ажывiла для пачатку траву i кустоyе, а yжо за iмi, праз колькi зiм i вёснаy, над нiзкiмi кустамi – кусты на пажарышчах заyсёды растуць нiзкiмi, вузластымi i кашлатымi, быццам распаyзаючыся па зямлi, – толькi пазней над iмi загайдаюцца вяршалiнкi тонкiх дрэyцаy. Наогул, пажары заyсёды былi самай страшнай бядою лесу, яны загойвалiся вельмi цяжка, ды i загойвалiся не да канца – лес на былых пажарышчах рос рэдкi i крывы, танкастволы, трава пры карэнiшчах выдзёyбвалася нейкая сухая i шорсткая, а ягады i грыбы амаль не высыпалiся зусiм. А затое на yзмежках былое раны yсё расло лепей, як дзе: дрэвы стаялi моцныя, тоyстыя, кусты аблямоyвалi iх такiя густыя, што нават рэдкая пташка асмельвалася yпырхнуць у iх спляценне, адно вужы i гадзюкi з ахвотаю запаyзалi y непралазны гушчар, звiвалiся там з галiнамi, расслаблялi кольцы сваiх мускулаy – iм на адкрытых мясцiнах заyсёды было цяжка, заyсёды трэба было хавацца i yцякаць. Так, лесавiк ведаy усё y пушчы; ён амаль не yмешваyся y яе жыццё – толькi ахоyваy.

Але пушчы з часам рабiлася yсё меней i меней, пакуль не засталiся адно асобныя лясы, потым ляскi i пералескi. Ды i што казаць – лесавiк жыy у пушчы yжо нямала…

Калi пачалося yсё, калi пачаyся ён, лясны гаспадар, якi ведаy усё y лесе i якi yсё ж не быy лесам? І якi не быy нi зверам, нi птушкай, нi раслiнай – i нi чалавекам?.. Чалавек i ён увогуле былi падобнымi. Гэта i ёсць той самы пачатак, тое даyняе, што yжо i забылася. Чалавек заyсёды жыy у лесе, разам з лесам, будаваy сабе з лесу хаты, кармiyся лесам – мясам i грыбамi, сокам i ягадай, мёдам i арэхамi, лячыyся таксама лесам – яго травамi, смоламi i каранямi, – i чалавек нiколi не пакiдаy ваяваць з лесам, сячы i карчаваць яго, адсоyваць, нават палiць. Чалавек, канешне, не быy i заклятым ворагам лесу, але нiколi яго не шанаваy, не лiчыy да сябе родным.

Вось для гэтага i быy ён, лесавiк. І y гэтым была повязь лесавiка з людзьмi.

Ідзе чалавек па лесе. Весела iдзе, лёгка, каго яму баяцца, чаго? У яго зброя, сякера ёсць, навязаны да палкi нож, лук са стрэламi – ён самы моцны, бо разумнейшы i хiтрэйшы. І y лес яго загнала патрэба – мяса трэба, шмат мяса, бо колькi нi ёсць чаго – усё мала, усё хочацца, каб болей. Чалавек iдзе лёгка i асцярожна, пiльна yглядаецца, чытае сляды, амаль не заyважае зайчыных i барсучыных – ён шукае лася, дзiка, казулю. І ласiха, гарбаносая, худая, вушастая, як на тое, зусiм побач, нi аб чым не здагадваецца, стаiць сярод блiзкiх кустоy, скубе лiсце, краем вока цiкуючы за смешным, даyгалыгiм, няyклюдным ласянём, што дурэе на палянцы: то падскочыць, кiнецца, спатыкаючыся, немаведама куды i раптам знерухомее, утаропiyшыся y купiну, быццам i не купiна гэта, а дзiва дзiyнае, неверагодны куст, смачны, як матчына малако. А потым абыякава адварочваецца ад купiны, гэтак жа раптоyна страцiyшы да яе цiкавасць, i iдзе да мацi, быццам накульгваючы, спатыкаючыся на yсе чатыры нагi – такая yжо хада y ласянят, нязграбная. Чалавек iдзе, зараз пакажацца з таго боку паляны – i yбачыць ласiху. І знiкне, растворыцца y кустах, нячутна зойдзе з падветранага боку, раптоyна акажацца з ёй зусiм побач, меладычна, цiха зыкне страла, ахвосце яе нябачанай кветкай расцвiце пад моцнай лапаткай ласiхi – i yскiнецца тая, хрыпне, праткне капытом паветра, грузнаю тушаю абсунецца пры кусце, павалiцца, прыцiснуyшы чародку сiнiх званцоy, тарганецца некалькi разоy, задрыжыць скурай – i ацiхне. І ласяня, растапырыyшы яшчэ слабыя ногi, у непаразуменнi yтаропiцца y мацi, спяшаючыся, падскочыць да яе, торкнецца пысаю y жывот, потым крыху адбяжыцца – i зноy падскочыць, смешна i няyклюдна. А чалавек i не адразу перарэжа яму горла, бо ведае, што нiкуды яно не дзенецца, нiкуды не yцячэ ад мацi, будзе тут, за блiжэйшым кустом.

І тады лесавiк, калi надарыцца побач, можа yмяшацца. Абавязкова yмяшаецца. Самае простае – гэта пужануць неасцярожную ласiху, кальнуць востраю рагацiнаю, якая не заyсёды з лесавiком, але часта бывае, кальнуць i раз, i другi, каб тая стрымгалоy iрванула y гушчар, з трэскам разарвала кусты i знiкла; а таксама i ласяня сцебануць якiм дубцом, каб не вельмi адстала, бегла, вырачыyшы вочы i высока падкiдаючы заднiмi нагамi. Аднак лепш, каб чалавек, паляyнiчы, надалей унiкаy гэтых мясцiн зусiм, стараyся абыходзiць iх, збочваць на якую iншую сцежку, што вiецца yсцяж краю лесу, не заварочвае y яго глыбiню. Гэтага лесавiкi хочуць заyсёды. І стараюцца, каб людзi такi баялiся лясных нетраy. Звычайна лесавiк пачынае з малога. Раптам загуло нешта y дупле блiжэйшага дуба, нечуваны, жудасны лямант вырваyся з яго, марозцам прайшоyся па скуры i yзняy дыбкам валасы на галаве, нават на целе затрымцелi яны, натапырылiся, быццам дзiковая шчэць. Чалавек здрыгануyся, замёр на месцы, прысеy – аднак усё ж пераадолеy сябе, пайшоy далей. Тады нешта зачапiла яго за нагу, тарганула, падвярнулася яна, яшчэ крок – i зноy тое ж… Чалавек палахлiва азiраецца, сцiскае y руцэ сякеру цi палку – чысты дзень наyкола, празрыстасць, у свежай зелянiне зiхацяць кроплi ранiшняга дажджу. Не, далей iдзе чалавек, не разумее нiчога, не хоча разумець, яшчэ раз даказвае, што yпарцейшага за чалавека нiкога няма. Нехта ляпае чалавека па плячы, па спiне, ляцiць з галавы шапка. Чалавек стаiць напяты, пальцы, што сцiскаюць сякеру, пабялелi, вочы круглыя, бы y савы, каленi дрыжаць i гнуцца, дзiyна, што ногi яшчэ трымаюць. І зусiм нiкога наyкол, нiчога, ветрык i той ацiх, адно сонечныя плямы пагладжваюць зямлю, усмiхаюцца. І дзiкi рогат ззаду, ад якога скочваецца y пяты сэрца i талахцiць у iх, бы птушка. Тут ужо i yпарты не вытрымлiвае, паварочваецца i бяжыць як можа, не зважае на канавы i ямы, сухое сучча збiвае i нават пянькi струхлелыя, бяжыць i не бачыць нiчога, аж пакуль не yзбiваецца на знаёмую сцежку. Тады з’яyляюцца: калi балота – Чортава балота, калi лес – Лешукоy лес, калi якое прыкметнае дрэва – Ведзьмакоy дуб.

Найбольш лесавiк не любiy, калi чалавек з’яyляyся каля ягонага цяперашняга жытла. Даyней такое здаралася надзвычай рэдка, цяпер было.

Пушчы, лесу, якога лесавiк меyся ахоyваць, было yжо зусiм мала. І звяроy у лесе таксама было… не зусiм. Лесавiку здавалася, што y гэтай пушчы, у гэтых цяперашнiх лясках ён быy, ён жыy столькi ж часу, колькi стаяла пушча. Былая пушча. І ён перабiраyся з iмшараy да сухiх гаёy, са звонкiх сасоннiкаy у глухiя ельнiкi, з асiннiкаy на балоце y маладыя, вясёлыя бярэзнiкi – i заyсёды быy пры справе, не адчуваy часу, яго страшэнна iмклiвага i адразу незаyважнага бегу. Старыя дрэвы памiралi, але з-пад iх вырасталi новыя. Ваyчыныя зграi доyга гналi ласiныя статкi, адбiвалi з iх слабейшых ласёy, абкружалi iх цесным колам, падступалiся yсё блiжэй, потым усе адразу кiдалiся – i ласi гiнулi; але y другiм статку маладыя ласi yжо мералiся лбамi, пхалiся, тапталiся на месцы, стараючыся зрушыць, скрануць, павалiць сапернiка, перамагчы. Гулi мяцелiцамi зiмы, звiнелi празрыстымi рэчкамi леты, адляталi з восеньскiх балатоy журавы i апушвалiся жаyтлявымi каташкамi маладыя вербы yвесну – усё гэта лесавiк бачыy незлiчоныя разы i y самых розных месцах. Бывалi пажары, людзi выкарчоyвалi ляды, ставiлi на iх хаты i засявалi палi, мянялiся рэчышчы рэчак, але яму нiколi не здавалася, што y ягонай пушчы адбываюцца надта вялiкiя змены. Так было вельмi доyга, пакуль аднойчы ён не заyважыy зубра-адзiнца, якi выбрыy з лесу да вялiкае вёскi, i людзi, убачыyшы яго, спачатку ад здзiyлення анямелi, а потым кiнулiся з коп’ямi i сякерамi, пачалi абкружаць яго, гаyкалi сабакi i далёка ляцелi крыкi, – людзi iшлi зубра забiваць. А зубр, здурнеyшы, мусiць, ад старасцi, стаяy, чакаy, звесiyшы рэдкую бараду-ахвос-це, не бараду – закарэлыя касмыкi, i y вачах яго гарэy агеньчык зайшоyшага сонца, у вачах была пустэча. Тады над пушчаю яшчэ толькi бралiся першыя мяцелiцы, не мяцелiцы – подыхi ветру са снегавымi крупамi, аснежаных дрэy яшчэ не было, хiба што зацярушанаю выдавала воyна ядлоyцавых кустоy, – i лесавiк, забыyшыся нават як мае быць павыць, павiшчэць, пагусцi, пачаy кiдацца слабым снегам у чалавечыя вочы, пачаy дзьмуць проста y iлбы, пад ногi кiдалiся сабакi, замiналi iсцi, а потым ужо i пясок з зямлёй ледзь не высцёбваy вочы, забiваy нос i рот, – i зубр усё стаяy. Нарэшце нейкi сабака yсё ж падкацiyся да яго, заскакаy пад самаю пысаю, ледзь не за бараду хапаy, i тады толькi нешта мiльганула y вачах зубра, ён павярнуyся i пабрыy, хiстаючыся, мiж дрэy. Людзi y сваiм шалёным запале дапялi yсё ж да yскрайку лесу – але тут ужо захiсталiся дрэвы, затрашчала ламачча, пачалi гайдацца над галовамi незразумелыя ценi, адусюль вухкала i гiгатала, нехта лядзянымi далонямi кратаy за твары, сучча чаплялася за кажухi, i людзi, пакрычаyшы, памахаyшы рукамi, далей не сунулiся, адступiлiся. А зубр, адышоyшыся не надта далёка, да дзiковых ям, зноy спынiyся, некаторы час пастаяy скамянелай камлыгаю, потым пярэднiя ногi падламiлiся, зубр лёг. І болей не yстаy. Лесавiк колькi разоy з’яyляyся побач, глядзеy. Што ён мог зрабiць? Ён ведаy, што зубр памiрае. І гэта быy апошнi зубр у ягонай пушчы. Лесавiк многае yмеy, гэтага – не. Смерць была яму непадуладная, хаця самога яго yзяць i не магла. Смерць звычайная, тая, што недзе стаiць на шляху чалавека, звера, птушкi. Раней ён не думаy пра тое, што такое ёсць тая чалавечая i звярыная смерць, яму гэта было не трэба. Але зусiм нядаyна, усяго якiх паyсотнi восеней таму, ён адчуy, зразумеy, што ён знiкне разам з пушчаю, разам з апошнiм ляском гэтага краю. Менавiта з ляском, а не купкаю дрэy, ляском, у якiм яшчэ ёсць не чапанае, не кранутае, не бачанае нiкiм месца, вось такое, як змрокавыя прорвы-ямы. Хаця iх лесавiк не вельмi i любiy. Не любiy у iх жыць.

І апошнiмi ж часамi – магчыма, гэта i здарылася таму, што наблiжаyся ягоны скон, ягонае знiкненне, – ён задумваyся: хто ён i што ён у гэтай пушчы, у гэтым сваiм свеце. Зразумела, ён не быy зверам, цi птушкаю, цi жуком, цi рыбаю-стронгаю, цi яшчэ кiм падобным. Звяроy ён разумеy, ведаy, чаго яны прагнуць вось зараз, прадчуваy, калi падпiльноyвае iх небяспека, таму i стараyся y тое iмгненне апынуцца з iмi побач, дапамагчы. Ён заyсёды папярэджваy пра пажары, таму што якраз iх звяры адчувалi часта запозна, уратоyваy ад чалавечых аблог, калi ланцуг паляyнiчых абкружаy, сцiскаy мядзведжы бярлог, – ён стараyся той бярлог закiдаць снегам, кружыy паляyнiчых, збiваy з тропу. Іншая справа – не заyсёды гэта yдавалася. Але ён нiколi не yмешваyся y звярыныя справы, ведаючы, дзе што зараз адбываецца: дзе гiне y ваyчыных зубах лось, дзе дзярэ казулю рысь, дзе апошнiм енкам крычыць у савiных кiпцюрах заяц. У звяроy было звярынае жыццё, ён быy па-за iм, акрамя асобных здарэнняy – тых жа пажараy. Ён, лесавiк, разумеy кожны звярыны рух, кожнае iх памкненне, бо гэта было проста. І y яго, канешне, было нешта ад гэтых пушчанскiх дзяцей. Ва yсякiм выпадку, адчуванне пушчанскага жыцця y яго было звярынае. І звяры, адчуваючы яго, ведаючы, што ён дзесьцi побач, нiколькi не палохалiся яго, а прымалi за свайго, за таго ж звера. Нi y якiм разе не за чалавека. Праyда, калi лесавiк гэтага хацеy – яны яго палохалiся.

Лесавiк не быy зверам, i, канешне, ён не быy чалавекам. Хаця адзiн пра аднаго яны ведалi. За многiя зiмы i леты лесавiк i чалавек сустракалiся, яны не маглi не сустракацца, але было гэта yсё ж даволi рэдка. Ва yсякiм разе, лесавiк не шукаy гэтых сустрэч, унiкаy iх, а людзi… На тое яны i былi людзьмi, што баялiся больш за yсё сабе падобных, i каторы з iх, моцны, закаваны y жалеза, узброены мячом i крыжам, раптам пачынаy насiцца па лясных гонях, гукаючы яго, лесавiка, смеючыся i лаючыся, шукаючы таго, каго ён не ведаy. Лесавiк, зразумела, нiколi не з’яyляyся. Якая y гэтым была патрэба? Лесавiк ад чалавека быy далёкi. Лесавiк мог перанесцiся з аднаго месца y другое iмгненна, i гэтага чалавеку было не зразумець. Ён мог з’явiцца i знiкнуць. Ён мог павiснуць у паветры i раптоyна спынiць, прыгнуць да зямлi галаву каня, учапiyшыся за аброць. Мог растварыцца y дрэве. І паляцець птушкаю. Мог столькi, што чалавеку гэтага i не yявiць, як бы ён нi стараyся. Чалавеку, як i яму, быy дадзены розум, – аднак i пасюль, i толькi. Адзiным, чым не валодаy лесавiк з усяго таго, што мог чалавек, гэта моваю. Лесавiк не гаварыy. Яму, пушчанскаму духу i пушчанскай плоцi, прывiду i гаспадару, гаварыць па-чалавечы не было з кiм. Лесавiк амаль заyсёды маyчаy, хаця мог i смяяцца, i гукаць, i скардзiцца…

Зразумела, лесавiк стараyся спынiць людское нашэсце, ён шкодзiy чалавеку як мог – ды не yсемагутны ж ён. Ён толькi лесавiк. Ну што з таго, што ён мог збэрсаць, скруцiць, злямчыць жыта на якой дзялянцы, з жыта таго чалавеку yжо не было нiякае карысцi. Чалавек прыходзiy, чухаy патылiцу, гараваy, што зноy жыта кустом, – але нiкуды y большасцi выпадкаy не сыходзiy. Чалавек быy зацiнлiвы, упарты.

І лесавiку заставалася толькi назiраць i задумвацца. Ён бачыy, што людзi ваявалi не толькi з пушчаю, а значыць i з iм, самае дзiyнае – людзi ваявалi i памiж сабой. І ваявалi так зацята i люта, што яму часам рабiлася… не па сабе. Страхам гэта назваць нельга, страх яму невядомы, – проста яго ахоплiвала незразумелая трывога. Людзi будавалi на прыдатных для гэтага месцах гарады – i старанна руйнавалi iх, нiшчылi, забiвалi сабе падобных, самiх сябе. Людзi ваявалi мiж сабой гэтак жа ахвотна, як i будавалi i сеялi. Бадай, гэта было галоyнае, у чым лесавiк не разумеy людзей. Баяцца ён iх не баяyся – што яны маглi яму зрабiць? – але i з’яyляyся ён побач з iмi толькi y самых крайнiх выпадках.

Ды yсё часцей i часцей даводзiлася глядзець на iх, назiраць – i y непаразуменнi зацiскаць у жменi бараду i yцякаць. Вось толькi iмгненнем раней, за якiх пяць летаy ад гэтага, пры самым ягоным цяперашнiм сховiшчы не сховiшчы, гняздзе не гняздзе, не пры берлагу – каля ягонага цяперашняга жытла аб’явiлiся людзi. Дарэчы, хаця i заставалася y ягоных лясках усё меней няходжаных палян, некранутых лапiкаy зямлi, лесавiк усё ж не сышоy у адну з ям-прорваy – а iх, не надта далёкiх, было тры, – не злiyся y адно цэлае з начным змрокам, з холадам нежывога, а паранейшаму сядзеy на чыстым лясным азярцы. Гэта азярцо, як бы падсвечанае поyняю, аблямаванае густой шчэццю трыснягоy, засталося ад колiшняй iмшарыны, што незаyважна yсмакталася y зямлю, высахла, пакiнуyшы па сабе невялiчкае люстра. У нiзiне застаyся адно густы i тоyсты белаваты мох – i гэта азярцо. З усiх бакоy, куды нi паткнiся, ваду ахоyвалi густыя кусты – лесавiк добра пастараyся, звязваючы iх у суцэльны жывы пляцень, а туды, дзе траплялiся прагалы, панакiдаy карчоy, пазавальваy праходы сухастоiнамi. Такiя цiхiя i чыстыя азерцы, як гэта, заyсёды былi прытулкам белых туманоy – тыя туманы, напаyзаючы на yзмежкi лесу i паплавы, ахiнаюць усё такiм малаком, што жывую постаць не yбачыць нiкому i за дзесяць крокаy. Туманы гэтыя yзнiкаюць непрыкметна i нячутна, i няма y iх жуды, якая iдзе ад смерцi. Азярцо i спадабалася лесавiку чысцiнёй i туманамi. Яму нiхто тут не замiнаy – з жывога толькi пагойдвалiся над зямлёй, парыпвалi кнiгаyкi i залятаy зрэдку крумкач. Крумкача лесавiк ведаy даyно, ён часта трапляyся яму на шляху, заyсёды адзiнокi, нездаволены i нямы, лесавiк лiчыy яго за старажыла. Калi мераць па-чалавечы, крумкачу было за дзвесце гадоy. І крумкач ведаy пра лесавiка, аднойчы абудзiy яго – не тут, а калi жыy лесавiк у яловым гушчары, якога yжо i няма, жыy, большасцю дрэмлючы, злiyшыся з якою ялiнаю, увайшоyшы y яе, – крумкач прыляцеy i паклiкаy. Тады загарэлася тарфяное балота, нiхто пра гэта яшчэ не ведаy, торф гарэy пад зямлёй, – крумкач неяк празнаy. Лесавiк завярнуy на балота адзiн з лясных раyчукоy, доyга сачыy, цi не выб’ецца з-пад зямлi агонь, не схопiць блiжэйшыя кусты i дрэвы, не кiнецца далей. Тады агонь не выбiyся. А не так даyно тое колiшняе балота – яно даyно yжо не было балотам, зрабiлася поплавам – усё ж загарэлася, напалохала людзей з недалёкай вёскi. Лесавiк ведае, чаму загарэлася: высахла рачулка, той самы ручай, якога заварочваy некалi лесавiк. Крумкач той i для крумкача быy ужо стары. І ён таксама пазбягаy людзей.

Дык вось, нечакана на азярцы з’явiлiся людзi. У першы момант, ачуyшыся, лесавiк памкнуyся быy уцячы, знiкнуць, перанесцiся y якое цiшэйшае месца – i застаyся. Людзi, шэсць чалавек, такi прадзерлiся скрозь кусты, загарлалi, адразу пацягнула дымком вогнiшча, палахлiва yскiнулiся yвышыню, таксама закрычалi кнiгаyкi, але, у адрозненне ад людзей, разгублена i жаласна. А лесавiк як анямеy. Яму, канешне, здаралася аказвацца зусiм побач з людзьмi, нават дакранацца да iх, наводзячы марачэнне, задурваючы галаву i палохаючы, – тут жа ён быy побач i маyчаy. Людзi трашчалi суччам, ссякалi маладзенькiя бярозкi, рагаталi, адразу зрабiлi сабе два невялiкiя дамкi, як з-пад зямлi яны yзнiклi, дзве чырвоныя плямы на жывой зямлi, потым гэтак жа хутка з’явiлiся дзве лёгенькiя лодкi, такiя лёгкiя, што адзiн чалавек цягаy адразу дзве. Пад вечар яны паселi y лодкi i пачалi плаваць па возеры, стаyляючы сеткi i тут жа правяраючы iх, яны спяшалiся, i y сеткi мала што траплялася. Лесавiк бачыy, як рыба спуджана кiдалася y розныя бакi, асаблiва мiтусiлiся маладзенькiя шчупачкi, яны большасцю i заляталi y сеткi, – людзям рыбы было мала, яны лаялiся. Лесавiк чуy iхнюю гаворку, не yсе чалавечыя словы разбiраy – разумеy галоyнае: людзям трэба было шмат рыбы, як мага болей, яны нават самi добра не yяyлялi, колькi шмат. Ён думаy, што цяпер людзi дзень пры днi будуць пялёскацца y возеры, ганяцца за рыбай, складваць яе y мяхi, будуць лавiць, i яму тут, канешне, заставацца нiяк не выпадае, – ды тут паветра скаланулася, здрыганулiся тоyстыя дрэвы, у адным месцы вада з возера рванулася y неба, ажно выкiнуyся y паветра прыдонны мул, азярцо быццам паспрабавала выплюхнуцца са сваiх нiзкiх берагоy, знiкнуць. Людзi, што y гэты час усе як адзiн хавалiся y кустах, радасна кiнулiся да лодак. І yжо yсплывалi з каламутнай глыбiнi глушаныя лiнi, мёртва бялелiся плоткi, буйныя шчупакi то таксама пераварочвалiся дагары пузам, то старалiся схавацца y глыбiню, пад навiслыя над берагамi лазнякi.

Лесавiк неяк разгубiyся. Зараyсцi, засвiстаць, чорным ценем зашастаць у вяршалiнах соснаy, залопаць лапамi па вадзе, каб кругi пайшлi i yзялася хваля?.. Пасля таго, што людзi зрабiлi з азярцом… лесавiк нават зрабiyся маленькiм, як тыя кнiгаyкi, i на нейкi момант перастаy бачыць. Ды потым усё ж ажыy i заварушыyся. Ваду, што i казаць, лесавiк нiколi не любiy. Вада-дождж – гэта, канешне, адна справа, дажджу ён амаль не заyважаy, вада-возера, вада-рака – гэта было не ягонае. Дыхаць у вадзе ён мог, але з цяжкасцю. І y вады быy, зрэшты, свой гаспадар, i яго, вадзянiка, лесавiк нiколi не бачыy. Як ёсць два царствы – жывых i мёртвых – i пераход з аднаго y другое i назад людзям, напрыклад, не дадзены, амаль гэтак жа было i тут. Не зусiм, канешне: лесавiк ведаy, што i y вадзе ён не знiкне, аднак нiколi ён у ваду не патыкаyся. А тут не yтрываy. Спачатку прапаролася адна лодка, за ёй другая, i адзiн з людзей, самы гарласты, раптам пачаy ныраць у вадзе, як качка-нырок. «Рат!..» – лупiy ён вочы, крыху высунуyшыся з вады, – i знiкаy. «Гырххы-ы…» – булькацела пад вадой, доyга булькацела – затым галава з’яyлялася. «Ы-ы-йi-i», – цiyкаy з рота струменьчык, з носа таксама лiлося – i яшчэ пад ваду. А было тут не вельмi i глыбока. Сябры гарластага спачатку смяялiся, гледзячы на ягоныя нырцы, потым заспяшалiся на дапамогу, пацягнулi яго да берага. Хоць i неглыбока тут было, але вельмi гразка, яны yсе выпаyзлi на сухое запэцканыя з ног да галавы, доyга плявалiся i кашлялi, адзiн на аднаго лаялiся, сварылiся. Потым усе разам накiнулiся на гарластага. «Тожа мне, майстар спорту па плаваннi! – крычалi яны, перабiваючы адзiн аднаго. – У лужыне тапiцца пачаy. Ды y гэтым жа возеры з-за карчоy i не праплывеш на лодцы. Ты хiба не ведаy, што тут карчоy да халеры? А што цяпер рабiць будзем? Мала што лодкi патапiлiся – у iх i рукзакi былi! Паслухалi цябе, iдыёта, пацягнулiся…» Гарласты таксама крычаy, адбiваyся, усё не мог выкрычаць ваду, якой наглытаyся, злаваy так, што ледзь бiцца не кiдаyся. А yначы, зразумела, дамкi iхнiя трэслiся, калкi з вяроyкамi выскоквалi з зямлi, здаравенныя сукi раптам абломлiвалiся i падалi на галовы тых, хто выскокваy, – i ноч глядзела на людзей маyклiвая i пагрозлiвая, як i неба y сваёй недасяжнасцi. У гэтай маyклiвасцi было яшчэ болей жуды, чым у якой навальнiцы. А лесавiк яшчэ i туману нагнаy – з гушчэчы дрэy раптам папаyзлi белыя пасмы, пачало засцiлаць усё тоyстай коyдраю, i y сцяне туману бязгучна загайдалiся незразумелыя ценi, нехта мацаy за насы, за вочы, нават за каyнер залазiy. Людзi запальвалi лiхтары – i святло iх не магло прабiць белую гушчу, асвятляла толькi твары-маскi з вырачанымi вачыма. Лесавiк здолеy зрабiць так, што кожны з гэтых шасцi быy сам па сабе, кожны баяyся y адзiночку, нiхто не шукаy блiзкасцi суседа, а калi i дакранаyся да яго – у сполаху yздрыгваy i адсоyваyся. Гэта было самае цяжкае – зрабiць так, каб побач з iншымi чалавек быy напалоханы. Наранкi, вядома, людзi сабралiся як найхутчэй i пайшлi. Яны iшлi некаторы час усцяж возера, i гарласты yсё азiраyся на роyную i абыякавую ваду, быццам стараyся нешта разгледзець у яе чарнаце, яму i бачылася штосьцi y глыбiнi, ён бляднеy тварам, курчыyся i кашляy.

Пасля тае сустрэчы людзi на азярцы больш не стыкалiся. Але спакою лесавiку не было – ён тупаy, прыгнечаны, туд-сюд, глядзеy на ваду i неба, ведаy, што пойдзе адсюль назаyсёды. Ведаy – i yсё не мог наважыцца, каторым разам быццам i сыходзiy, але вяртаyся. І не надта каб было куды падавацца, i… страцiy лесавiк спакой. Гэта было галоyнае – ён страцiy спакой.

І лесавiку yбачылася ягоная мяжа, за якой ужо нiшто, пустэча. Яна, тая мяжа, была, праyда, неакрэсленая, невыразная, ён яшчэ не ведаy, калi дойдзе да яе, але яна была. І ён, якi y сваiм жыццi жыy па-лясному, драмаy, увайшоyшы y якое дрэва, цi аблятаy-абходзiy свае yладаннi, цi глядзеy за дружным абуджэннем зямлi, слухаy шолахi траy, што лезуць з зямлi, i пiy разам з дрэвамi зямныя сокi, цi частаваyся гронкамi восеньскiх арабiн, цi скрозь сон слухаy калыханкавы посвiст зiмовых завеяy, – ён пачаy туляцца з месца на месца, пачаy пакiдаць гушчары-сховiшчы i выходзiць на прагалы, на yзмежкi лесу, пачаy нават аказвацца пры людскiх паселiшчах, хаця дагэтуль ён не рабiy гэта-га нiколi. Раз-пораз ён замiраy на якiм дрэве каля вясковых агародаy – i прагна глядзеy на хаты, хлявы, вочапы студняy, на буслянкi на самых стрэхах, прынюхваyся да пахаy, што сплывалi з вёсак, незнаёмых i чужых пахаy – пахла дымам, ежаю, якой ён яшчэ не ведаy, жывёлай, што yжо чужая лесу, сабакамi, якiя таксама страцiлi апошнюю драбнiчку колiшняга падабенства з ваyкамi, пахла людскiм жытлом, у якiм густа стаяла безлiч едкiх i моцных чалавечых пахаy, па iх ён якраз i даведваyся, што чалавек завiтаy у лес цi быy у iм, пахла тым, чаго ён нiколi не ведаy.

Ён, лесавiк, з’явiyся на зямлi так даyно, што yжо на вельмi многае з былога забыyся. Ён ужо слаба памятаy пра першыя свае крокi па пушчы, пра тое, якой яна тады яму бачылася, не памятаy i аб тым, як яго самога yспрымала пушча. Але заyсёды ён памятаy, усведамляy, што нейкая сувязь памiж iм i чалавекам першапачаткова была. У агульным падабенстве паставаю, аблiччам – гэта тады, вядома, калi ён паyставаy у сваiм сапраyдным выглядзе i дазваляy убачыць сябе, – адным словам, у тым, што быy ён усё ж больш чалавекам, чым зверам? Можа быць. У тым, што мог падумаць – калi хацеy – як чалавек? І гэта было. У тым, што мог гараваць, радавацца, здзiyляцца, непакоiцца, злаваць, цешыцца?.. Многае з гэтага, праyда, з’явiлася y iм – незаyважна i незалежна ад яго – толькi апошнiм часам. А можа быць, пачаyшы часцей сутыкацца з чалавекам, пачаyшы назiраць за iм i прыглядацца, ён адкрыy у чалавеку тое ж самае, што было i y iм самiм? Агульнае было, гэта несумненна, як i была вялiкая рознiца.

Што i казаць – за часы сваiх апошнiх блуканняy па рэштках пушчы лесавiк ужо ведаy, каго колькi y ёй засталося. І y гэтым яму таксама бачылася ягоная апошняя мяжа. Мядзведзяy – нiводнага, яны yжо зрабiлiся тым, чым былi зубры, туры, собалi, дзiкiя конi. Рысяy – тры сям’i, i падобна было на тое, што яны таксама знiкнуць, бо y рысяy заyсёды невялiкiя yладаннi, яны не любяць шукаць здабычу дзе далёка, прабегчы iм якiя пяць дзясяткаy кiламетраy цяжка. А дзе ты зараз знойдзеш месца, каб на невялiкай дзялянцы былi i зайцы, i казулi i лясная птушка вялася? Усяго паменела. Ваyкоy было больш – дзесяць сем’яy, логавы iхнiя былi схаваныя адмыслова, дарослыя звяры па здабычу не ленавалiся прабегчы семдзесят, а то i болей кiламетраy, не баялiся яны людскiх селiшчаy, маглi yскочыць у самы крайнi хляyчук i парэзаць там жывёлу, маглi нават сабаку злiзаць з-пад самага ганка, пакiнуць гаспадарам адно абрывак вяроyкi цi ланцуг. Ваyкi навучылiся абыходзiць паляyнiчых са стрэльбамi, абмiнаць атручаную прынаду, навучылiся не зважаць нават на чырвоная сцяжкi, калi наладжвалася аблога. Ваyкi ведалi, што паляваць трэба далёка ад логава, i iмчалiся шэрымi зданямi многiя кiламетры, упэyнена кiравалiся да патрэбных балот i ляскоy, дзе яшчэ траплялiся лёжкi дзiкоy i дзе хадзiлi невялiкiмi статкамi ласi. Ваyкi маглi яшчэ якi час жыць. І ласi таксама тут вялiся, чалавек iх не чапаy, рэдка калi трашчала ад стрэлаy паветра i валiлiся набок вялiкiя звяры, якiх потым абступалi людзi i пачыналi, спяшаючыся, рэзаць i дзялiць. Часта на гэтых людзей, у сваю чаргу, палявалi iншыя людзi, лавiлi iх, адбiралi дзiчыну i некуды вялi, такое лесавiк заyважаy таксама. Бегалi i дзiкi, нястомна паролi зямлю, узбiвалiся нават на людскiя палi, людзi iх тады ганялi, нават пастрэльвалi. А вось баброy, якiх па берагах тутэйшых рачулак даyней заyсёды траплялася шмат, амаль не засталося, хавалася на беразе ляснога возера y атачэннi старых дубоy толькi адна жылая хатка, была яна тут апошняя. Лесавiк калi-нiкалi спыняyся каля яе – яшчэ валтузiлiся недзе пад берагамi жывыя iстоты, яшчэ траплялiся yздоyж берагоy адмыслова паточаныя пянькi асiн, яшчэ вытырквалiся з вады круглыя заклапочаныя морды. Апроч iх, рэдкiмi былi i каршукi, i канi, i совы, i выдры, i лiсiцы, i цi мала яшчэ хто.

Лесавiка, якi глядзеy за рэдкiм ужо y ягоных уладаннях зверам, найбольш цягнула да тых, што засталiся, лiчы, адны, што зрабiлiся гэтым сваiм адзiноцтвам падобнымi да яго самога. Яму проста карцела лiшнi раз убачыць iх, паназiраць за iхняю адзiнотаю, за тым, як ганарлiва глядзелi яны yдалечыню – апошнiя заyсёды глядзяць як бы з вышынi, як бы над усiм астатнiм, як бы ведаючы тое, чаго нiхто yжо ведаць не будзе. Апошнiя yжо не плачуць i не скардзяцца, не мiтусяцца, не б’юцца за лепшы кавалак, – апошнiя yжо глядзяць туды, за мяжу. Лесавiка цягнула да iх, як да крынiцы з хмяльным пiтвом, каля iх яму было i тужлiва, i высока, i лёгка, яны былi яму як бы i роднымi. Некалi ён доyга не мог адысцi, адстаць ад зубра, што непрытульна бадзяyся па вялiкай тады пушчы, чамусьцi выбiраy большасцю yзлескi, аж пакуль не выйшаy да людзей. Тады лесавiк уратаваy яго, але зубр, растварыyшыся y лесе, амаль адразу лёг i болей не yстаy. А лесавiк хадзiy кругамi вакол яго i yсё не мог пайсцi зусiм, усё не мог кiнуць яго, абыякавага да лесу, да ежы, да жыцця. Зараз адзiным у лесавiковых уладаннях застаyся ястраб, не такi яшчэ i стары, але yжо надзвычай спакойны. Гняздо ястраба хавалася y гушчары невысокiх крывых дрэy, што выраслi на былым пагарэлiшчы. Пагарэлiшча гэта густа аплялося дзiкiмi кустамi, чалавек праз iх прадзiраyся вельмi рэдка. Гняздо было недагледжанае, зеyрала велiкаватымi дзiркамi, праз якiя нават магло выкулiцца, калi б было, яйка, але яек у iм не ляжала yжо шмат вёснаy. Пад iм валялася на зямлi некалькi костак, ды на тонкiх суччах блiжэйшых кустоy трымцелi на ветрыку рэдкiя пёркi – рэшткi даyняй здабычы. На паляванне ястраб лятаy зрэдку – цэлымi днямi ён праседжваy на суку каля гнязда, сам здаваyся суком, бо амаль не варушыyся. Круглыя жоyтыя вочы пазiралi кудысьцi далёка – i раптам зацягвалiся плеyкаю. Але потым плеyка yсё ж знiкала. І голасу ястраба лесавiк амаль не помнiy. Ды што казаць – слаба помнiyся yжо свой. Ястраб сядзеy, лесавiк умошчваyся дзесьцi побач – ястраба гэта зусiм не непакоiла, – абодва глядзелi yдалеч, у сябе. Абодва чулi даyнейшае, далёкае, бачылi здабычу i сваiх ахвяр, адчувалi моц крылаy i моц духу, ад якiх гула пушча i yцякалi людзi i звяры – i гэта iх амаль не хвалявала. Потым лесавiк знiкаy, ястраб жа часцей за yсё заставаyся. І не таму, што быy слабы. Ён быy ужо вельмi спакойны. І гэты ягоны спакой лесавiк разумеy, не хацеy, каб ён быy, ды зрабiць нiчога не мог.

Адзiны y пушчы быy i стары крумкач, якi yжо таксама зажыyся сярод гэтых лясоy i балот. Астатнiя крумкачы, што яшчэ праляталi над людскiмi паселiшчамi, падыходзiлi яму хiба што y праyнукi, крумкач заyсёды трымаyся адасоблена ад iх, як i ад усяго жывога. Але крумкач, у адрозненне ад ястраба, не праседжваy суткi на адным i тым жа суку, не камянеy на iм, а yвесь час кудысьцi ляцеy. Ён раптоyна yзнiкаy там, дзе яго нiхто не чакаy, – каля зарэзанага ваyкамi лася, мяса ягонае дымела y марозным паветры, вочы yжо зашклянелi, вялiкае тулава з адкiнутымi нагамi паторгвалася, з ашчэраных ваyчыных пашчаy зрывалася слiна, змяшаная з крывёй, ваyкi рвалi, пагырквалi адзiн на аднаго, похапкам глыталi, над ласём чутны былi хрыпы, шархацеy снег, патрэсквала раздзiранае мяса, глэмкалi, клацнуyшы зубамi, пашчы, – крумкач сядзеy на блiжэйшай ялiне, некаторы час уважлiва глядзеy, потым раптоyна зрываyся i ляцеy. Цi раyлi, захлынаючыся, бензапiлы, людзi y ватоyках i ботах павольна пахаджвалi мiж дрэy – i чарговае з iх, задрыжэyшы вяршалiнай, спачатку марудна, вельмi марудна хiлiлася i па-над самай зямлёй ужо iмклiва ляцела пад ногi сабратам; раyлi маторы, iрвалi драyнiну, гонячы свежа-белае пiлавiнне, зубы пiл, глуха бумкалi аб зямлю тоyстыя камлi, трашчала голле, разляталася y бакi садраная кара, пахла смалой i сокам, – на свежым, яшчэ не замшэлым пнi сядзеy крумкач, пакручваy галавой, вочы яго былi жывыя. Крумкач людзей унiкаy, але нiколькi i не баяyся. Цi вось ужо сышла веснавая паводка, рэчка амаль увайшла y берагi, пра паводку гаварылi yжо толькi шматкi сухое травы i лiсця на кустах, iх пачапiла там высокая каламутная вада, i y рэчцы yжо свяцiлася, жаyцелася дно, а на перакатах дык i бачны былi дробныя каменьчыкi, галька, – па гэтай рэчцы iшла некуды супраць плынi ачмурэлая, атручаная амiячнымi i азотнымi сцёкамi стронга; яна была вялiкая, моцная, але iшла няyпэyнена, вiхляючы, завальваючыся то на адзiн, то на другi бок, i каляровыя, вясёлкавыя плямы на яе баках пабляклi, не гарэлi з вады, не yспыхвалi, стронга yжо нават разы са два паказала сiне-белае пуза, поyнае iкры, i iшла яна з апошнiх сiл. Крумкач дзе скакаy берагам, пакiдаючы на гладзенькiм пяску рысачкi слядоy, дзе проста iшоy, дзе падлятаy, касавурачыся на стронгу y вадзе, iшоy, адным словам, следам; ён ведаy, што адкласцi iкру стронга yжо не здолее, была яна напаyжывая, i yпарта чакаy, зараней адчуваючы смак буйных чырвоных iкрынак, акуратных круглых дробачак, з якiх павiнны былi б вылупiцца моцныя i прыгожыя стронгi.

Лесавiк няблага ведаy крумкача, i ён не мог надзiвiцца яго здольнасцi быць усюды, а найбольш там, дзе патрэбна была яго, лесавiкова, дапамога. І часта крумкач апярэджваy яго, задуменна гледзячы на тое, што адбываецца, запамiнаючы – але навошта, для чаго? Крумкач пра гэта не гаварыy, не мог сказаць, ён проста y час прылятаy i глядзеy. Ён таксама быy па-свойму адзiны.

За доyгiя сотнi летаy i зiм лесавiк уведаy пра людзей столькi, колькi, мусiць, яны не ведалi пра сябе i самi. І тут нiчога не было дзiyнага, бо часта вёскi абкружала не поле, а глухi лес. І разам з лесавiком шмат што ведалi людзi, якiя жылi сярод балот i лесу, над галовамi якiх шугалi навальнiцы, на якiх абрыньвалiся залевы, якiя ведалi, што такое лютаyскiя завiрухi i градзiны з курынае яйка пасярод лета. Ведалi: калi вясною бяроза распускаецца раней за вольху, трэба чакаць сухога лета; калi разам – мокрага, але yрадлiвага. Ведалi, што ранняе з’яyленне палявых i лугавых красак гаворыць пра yраджай грыбоy летам i прадракае маразы зiмой. А вялiкi yраджай на працягу yсяго лета, у сваю чаргу, паказваy на працягласць наступнае зiмы. І была яшчэ процьма драбнiц, пра якiя ведаy толькi лесавiк i мала хто з людзей. Ластаyкi нiзка лётаюць – дождж будзе. Зарадзiла мяцелiца – сцюжа на двор. Студзень мяце – лiпень залье. Люты халодны i сухi – жнiвень гарачы. У сакавiку туман – у жнiво дождж пан. Май халодны – не будзеш галодны. Калi камарна, то i хлебна. Восень – на дзень пагод восем. Пчала на любую кветку ляцiць, але не на кожную сядзе… Канешне, гэтыя прыкметы з людзей ведаy далёка не кожны, бо далёка не кожны yмее чуць i бачыць. Для лесавiка yсё гэта было навiдавоку, ён усё ведаy, ды i, зрэшты, гэта ягонае жыццё. Людзi ж часта не бачылi таго, што сляпiцаю лезла iм у вочы. І часта цярпелi з-за гэтага, гаравалi, часта падалi на роyным месцы.

А за апошнiя часы многае змянiлася так, што разгубiлiся не толькi людзi – страцiy спакой лесавiк.

І yсё часцей i часцей, спачатку мiжволi, а потым i па сваёй ахвоце, ён з’яyляyся недзе побач з людзьмi – як той крумкач, цi што? – цiкаваy з-за дрэy, потым раптоyна, як напалохаyшыся, знiкаy.

Апошнюю вясну, праyда, ён усю прабыy у лесе. Вясна была наyздзiy дружная, пасля снежнае зiмы з моцнымi маразамi i доyгiмi завеямi, у якiя яму добра драмалася на сваёй утульнай iмшарыне, адразу павярнулася на цяпло. Падзьмулi палуднёва-заходнiя вятры, якiя амаль i з’елi пульхныя сумёты, выкацiлася сонца, i yсё жывое заварушылася, задыхала, заспяшала. Хутка набрынялi пупышкi, iмклiва выдзеyблiся з iх стрэлкi маладога лiсця, на прагалах, а асаблiва на адкрытых сонцу yзгорках, палезла трава. І хаця па нiзiнах стаяла вада, дрэвы iшлi па ёй i yсё не маглi выбрысцi да сухога, на вышэйшых месцах заквiтнелi пралескi i воyчае лыка, адразу за iмi yзялася шчамялiца, загулi над iх пяшчотнымi ружова-сiнiмi званкамi яшчэ ачмурэлыя з зiмы чмялi, былi скрозь запэцканыя жоyценькiм пылком, i мурашкi прабiвалi y леташнiх голках i лiстах дарогi, па якiх хутка пацягнуць вусеняy, жукоy i лiчынак, ва yсiх напрамках паyзлi доyгiя, круглыя, ледзь прыкметныя, вялiкiя жукi i павукi, пырхалi жоyта-чырвона-чорна-сiнiя матылькi, шархацелi яшчаркi, папiсквалi мышы, ценькалi, свiсталi, гугукалi, трашчалi, рыпелi птушкi ад малой пеначкi да лупатага пугача, трусiла аблезлая яшчэ лiсiца, высока падскоквалi рудыя жабкi, лезлi з-пад палеглых бяроз i асiн смаржкi i страчкi, – iшла вясна, iшла гэтак жа, як праходзiлi сотнi вёснаy да яе. Лесавiк амаль усю вясну yцякаy ад людзей, якiя быццам шукалi яго, уцякаy ад рэха iхнiх галасоy, нават не заблытваy тое рэха, кiдаючы з аднаго боку y другi, а проста yцякаy. А потым яго неадольна пацягнула да лясных узмежкаy.

Адцвiлi вербы i бярозы, асiны i вольхi, сышла халаднаватая пена чаромхаy, адколвалiся густыя хвалi бэзавых колераy i пахаy – узялося лета з ягонымi безлiччу кветак i густым разнатраyем, пiсклявымi птушанятамi, камячкамi зайчанят, вывадкамi лiсянят i ваyчанят, што яшчэ сядзяць па норах, валтузяцца, б’юцца, ваюючы за сасок з малаком, i ляскi, увайшоyшы y моц, выдавалi yжо не такiмi рэдкiмi i малымi, а купкi старых ялiн дык нагадвалi нават пра колiшнiя гушчары. Лес рос, квiтнеy, звiнеy, радаваyся, быццам не y тысячны раз, а yпершыню yступiy ён у лета i не думаy, не задумваyся над тым, што чакала яго наперадзе, у будучынi.

Наблiжалася галоyнае свята лесу – Івана Купалы.

Некалi, даyнавата yжо, свята гэта было, бадай, агульным святам людзей i лесу, а значыць – i святам лесавiка. З начных рэк сплывалi, клубiлiся туманы, i y чарнаце начы раптам успыхвала адно вогнiшча, другое, трэцяе… Хутка гiганцкiя каралi змяiлiся, зiхацелi, блiшчэлi на чорнай зямлi – быццам адбiлася на ёй уся неабсяжнасць зорнага восеньскага неба. Тысячы вогнiшчаy iшлi разам з рэкамi y невядомую далячынь, i параyнаць гэта начное yбранне зямлi, гэтыя вычварныя, дзiвосныя карункi не было з чым. Вогнiшчы палалi, патрэсквала сухое голле, мiрыяды iскраy ляцелi да дробнай гушчынi зорак, згасалi, выбухвалi зноy, вакол вогнiшчаy кружылiся y карагодах людзi, iхнiя песнi – блiзкiя гэтай начы, блiзкiя лясам i рэкам – узляталi высока i далёка, i асобныя падгалоскi, неверагодныя y сваёй вышынi, апякалi марозам скуру i паколвалi яе нябачнымi голкамi, найбольш смелыя з карагоднiкаy скакалi праз полымя вогнiшчаy, ажно трашчалi валасы i шэрхнулi вусны, скакалi y самую яго сярэдзiну, але полымя y гэтую ноч было лiтасцiвае i мяккае, як мяккай i добрай была yся зямля. Густа-чорныя, як дрэва эбен, воды рэк прымалi на сваю паверхню вянкi з кветак, асцярожна i пяшчотна пакалыхвалi iх, неслi y ноч, у невядомае, i загадкавым, чароyным было yсё: лугi з вогнiшчамi на iх, ценi людзей, працяглыя, як жыццё, песнi, галасы маладых ваyкоy, што таксама вiталi вялiкае свята. На вянках, якiя пацiху плылi па рэках, мiгцелi свечкi, у iх, гэтых свечках, маладзенькiм дзяyчаткам, гаспадыням вянкоy, бачыyся iхнi лёс, абавязкова шчаслiвы, з мужам-асiлкам i здаровымi дзецьмi, яны глядзелi чорнымi, як гэта ноч, вачыма yслед вянкам, i слязiнка шчасця блiшчэла на густых вейках, памiргвала, як зорка y бясконцай безданi. У гэтую ноч, i сапраyды, адхiналася крыху заслона перад невядомым, i таму, хто вельмi хацеy, можна было зазiрнуць у свой лёс – i не заyсёды трэба было гэта рабiць. Плылi вянкi, луналi песнi, усю ноч палалi вогнiшчы, i дзесьцi гарачая дзявочая рука ацiхала y вялiкай хлапечай – i Купала бласлаyляy iх, браy за сваiх дзяцей. А y самым сэрцы лесу, у атачэннi самых магутных дрэy, ззяла, цвiла, красавала, прыгаршчамi раскiдвала вакол сябе россыпы самацветаy, i вабiла, клiкала, прыцягвала людзей, тых якраз, для каго была яна недасяжная, папараць-кветка.

Здаралася, што y гэтую купальскую ноч лесавiк, разагнаyшыся па вяршалiнах самых вялiкiх дрэy, узлятаy высока-высока – i замiраy на колькi iмгненняy над усёй сваёй пушчаю, ахоплiваy яе yсю цалкам, глядзеy – не мог наглядзецца, смяяyся, адчуваючы сваю моц i велiч. Зямля пад iм ляжала багатая, прыгожая, расквечаная агнямi – а колеры вогнiшчаy былi самыя розныя, ад жоyта-чырвоных да зялёна-сiнiх, – i мякка-густое паветра трымала яго, гушкала, – гэта была ягоная хвiлiна, вельмi рэдкая, аднак тым i найдаражэйшая, таму што якраз вось у гэтую хвiлiну адкрывалася яму ягоная сутнасць. Ён жыy, пакуль жыла гэта зямля з лясамi i рэкамi, пакуль раз у год завалодваy светам Купала, пакуль нiзка нахiляyся да зямлi месяц – i рабiy цуды. Так, якраз у гэтую ноч месяц запальваy чароyным агнём душы камянёy – i яны гарэлi не згаралi yжо вечна, i людзi, адгадваючы y тых камянях чароyную моц, падбiралi iх i трымалi каля сябе, аднекуль ведаючы, што камень, запалены месяцам, дапамагае i ахоyвае. Лесавiк таксама любiy гэтыя камянi, ён ведаy, дзе якi хаваецца, i y асобныя хвiлiны прыходзiy да iх, глядзеy. Ён умеy зрабiць так, што камень выходзiy, выцiскаyся да сонечнага цi месячнага святла са свайго сховiшча, i промнi, сутыкнуyшыся з каменем, раптоyна рассыпалiся, успыхвалi, камень як бы адкрываyся – i адарвацца ад яго было yжо цяжка. У халодным бляску дыямента бачылася купальская ноч, у якую ён быy запалены, бачылiся каралi надрэчных вогнiшчаy, хiсткiя ценi людзей вакол iх, вянкi на чорнай вадзе, бачыyся водблiск папараць-кветкi, слабенькi водблiск, якi працiнаy да глыбiнi душы. Лесавiк ведаy, што некаторыя людзi, аднойчы глянуyшы на купальскi камень, ужо нi на што iншае глядзець не хацелi – i хутка гiнулi. Камянi выходзiлi з зямлi, лесавiк углядаyся y iх – i святлеy, увесь святлеy, быy ён у тыя мiнуты не такi, як заyсёды. Перад яго вачыма перабылi yсе самыя галоyныя камянi: сарданiкс, тапаз, карбункул; смарагд, сапфiр, алмаз; лiгур, агат, аметыст; берыл, онiкс i яспiс. Ён ведаy iх, назвы гэтых камянёy iшлi з такой далёкай мiнуyшчыны, пра якую i падумаць цяжка, не тое што yявiць. Гэта першыя свяшчэнныя камянi. Сонечнае святло, трапiyшы y алмаз, адразу рабiлася фiялетавым, далей – сiнiм, зялёным, жоyтым, аранжавым i выходзiла yжо чырвоным. Камень жыy колерамi, дыхаy iмi, гуляy. Сапфiры былi празрыстай сiнечаю, нагадвалi яны пра нябёсы i моры i клiкалi y сваю глыбiню, не адпускалi. У смарагдах хавалася yся зелянiна лясоy, ад кволай веснавой да купальскай, можна было yбачыць у iх лугавыя травы i паyтоны кустоy, камянi пералiвалiся адценнямi лесу, зачароyвалi, i не было больш прывабных для вока камянёy. Чырвоныя рубiны, тапазы ад блякла-жоyтых да вiшнёва-карычневых тонаy, гранаты, да якiх далучалiся чырвоныя пiропы i малiнавыя альмандзiны, ружовыя i iндыгава-сiнiя турмалiны, пяшчотна-зялёныя хрызалiты, розна-блакiтныя цырконы, няyлоyныя александрыты, дымчатыя кварцы – кашэчыя вочы… Ва yсiх гэтых камянях лесавiку бачыyся невядомы свет – i ён глядзеy, стараyся y яго зазiрнуць. А купальскiя камянi, нарадзiyшыся, адразу хавалiся y зямлю, глыбока y яе yваходзiлi, знайсцi iх шанцавала вельмi рэдкаму чалавеку. Чалавеку з чыстай душой – пра гэта лесавiк таксама ведаy. А камянi, прапусцiyшы праз сябе цi дзённае, цi начное святло, яшчэ некаторы час мiгцелi, праменiлi y сваiх сховiшчах, iх лесавiк мог таксама бачыць, вось як на далонi. Сваёй незвычайнасцю i адзiнотаю – так, яны былi адзiнымi, непадобнымi нi да якiх iншых – камянi былi блiзкiя лесавiку, бо ён таксама быy адзiн, адзiны…

І тымi купальскiмi начамi, здаралася яшчэ, лесавiк прыходзiy да вогнiшчаy, запаленых людзьмi, i нерухомеy каля iх, затойваyся. На Купалле яму можна было наблiзiцца да людзей, i ён прагна сачыy за жывымi, асветленымi блiкамi агню, тварамi, глядзеy на yсмешкi хлопцаy – i дзiyнае, незразумелае пачуццё ахоплiвала яго. Ён не мог – ды i не хацеy вось гэтак скакаць вакол вогнiшча, закiнуyшы y неба твар, абдымаць за плечы… другую, яму роyную, – i yсё ж яго цягнула да вогнiшчаy, ён злiваyся з найблiжэйшым кустом, пазiраy. Глядзеy ён на людзей у купальскую ноч зусiм не так, як на дзiвосныя камянi, выклiканыя iм з зямлi, аднак жа i было нешта агульнае. У людзях гэтых яму таксама бачыyся незнаёмы i прываблiвы свет, i яго, гэты свет, хацелася адчуць, хаця б трохi yведаць. Але людзi былi чужыя. І ён, растрывожаны, знiкаy у лесе да наступнае купальскае начы.

Але часы iшлi, купальскiх вогнiшчаy менела, i зараз вось яны yжо амаль знiклi. Купальскiя ночы, ясныя, месячныя, урачыстыя, праходзiлi па зямлi, па былой лесавiковай пушчы маyклiвыя, цiхiя. Адно месяц яшчэ yглядаyся y зямлю пад iм, шукаy рэдкага каменьчыка, у якiм была душа i якога можна было запалiць. Са знiкненнем пушчы забываyся i Купала. І людзi, якiя нястомна шукалi папараць-кветку, таксама кiнулi хадзiць па лясах, яны забылiся, што папараць-кветка yсё ж ёсць.

Купалле наблiжалася, але лесавiк нiчога не чакаy ад яго, ён проста адзначаy: хутка Купалле. Праyда, гэтым перадкупальскiм часам яго непакоiла яшчэ адно: недалёка ад сваёй iмшарыны ён зноy пачуy людзей. І сустрэчы з iмi тут яму зусiм не хацелася. Людскiя галасы даляталi да яго звонкiя, маладыя, i калi добра прыслухацца – не зусiм яму прывычныя. Справа y тым, што ён добра пазнаваy галасы тых, хто не-не ды сустрэнецца y лесе: грыбнiкоy, паляyнiчых, ягаднiкаy, рыбакоy. Гэтых людзей ён амаль нiколi не чапаy, яны яму не замiналi, не шкодзiлi лесу. На поyдзень ад ягонай iмшарыны быy яшчэ вялiкi луг, на iм гэтаю парою таксама з’яyлялiся людзi, касiлi траву – галасы тых, хто завiхаyся на лузе, лесавiк таксама ведаy. Маладыя i вясёлыя галасы, што даляталi зараз, былi мала падобныя да yсiх яму вядомых.

Мусiy iсцi, даведвацца.

Першы раз прыйшоy, зразумела, уначы. На лузе, недалёка ад рэчкi, што працякала паyз яго, стаялi два часовыя людскiя буданы, каля iх памiргвала цяпельца, некалькi чалавек сядзелi вакол яго: хто драмаy у абдымках другога, хто гаварыy, стараyся для yсiх, хаця на яго мала зварачалi yвагi, папiсквала, патрэсквала, шаптала радыё, адна з многiх людскiх прыдумак. Было вiдаць, што людзi асталявалiся тут на час касавiцы, на гэта паказвала yсё: i пах свежаскошанай травы, i некалькi пастаyленых стагоy, i граблi з вiламi, кiнутыя y кучу недалёка ад буданоy. Каб лесавiк быy ранейшым лесавiком, ён бы прыдумаy, што зараз рабiць. Параскiдаy бы па yсiм лузе вiлы i граблi. Разварушыy бы стагi. Патрос бы свiстам буданы, павухкаy бы, пагiгiкаy так, што заледзянела б кроy у жылах, анямелi б каля вогнiшча i y будане тыя, што прыйшлi куды не трэба… Але пра яго, лесавiка, ужо амаль нiхто з людзей не памятаy, не ведаy, што гэта якраз ён гаспадарыць уначы, папярэджвае, пагражае, што толькi ён умее y цiхую ноч разгойдваць дрэвы i наводзiць марачэнне. Не памяталi i не ведалi. Ды i што гэтыя лесавiковы забаyкi i гульнi y параyнаннi з тым, што маглi самi людзi… Лесавiк колькi разоy бачыy, як палалi цэлыя вёскi – i y iх гарэлi людзi. Як адзiн выбух раскiдваy на кавалкi хату. Як аднымi машынамi знiшчалiся другiя машыны разам з людзьмi. Як вытайвалi з-пад снягоy трупы людзей – у ягонай пушчы вытайвалi, – пазiралi y неба пустымi вачнiцамi, чакалi, пакуль знойдуць iх жывыя, i тады лесавiк, шкадуючы, рассоyваy мерзлую зямлю, хаваy, ведаючы, што нежывому сярод жывога месца няма. Людзi часта не маглi падзялiць нечага свайго людскога, i тады гулi войны, з кожным разам усё страшнейшыя. Самога лесавiка пакуль што зачапiць яны не маглi – але y iх лесавiк адчуваy i сваю апошнюю мяжу.

І вось зараз побач з лесавiковым жытлом былi людзi – i рабiць што-небудзь з iмi яму не хацелася. Другi раз лесавiк прыйшоy таксама прысмеркамi. Зноy гарэла вогнiшча – ужо большае, хадзiлi вакол яго людзi, галасы iх разносiлiся далёка. Лесавiк яшчэ y першы раз убачыy, што людзi гэтыя зусiм не вяскоyцы, якiя кожным годам прыязджалi на луг, спяшаючыся, працавалi, яны рабiлi сваю работу – i yсё. Гэтыя ж, у адрозненне ад тых знаёмых яму вяскоyцаy, працавалi i няyмела, i не вельмi ахвотна, ва yсякiм разе, стагi на лузе вырасталi марудна, i былi яны нязграбныя, а адзiн з iх дык i зусiм гатовы быy раскiдацца, лёгенька дзьмухнi – i не будзе стога. І крыку, мiтуснi y гэтых людзях было столькi, што здзiyляyся нават лесавiк. Быццам прыехалi святкаваць Купалле, нават пачалi yжо гэта рабiць за два тыднi да вялiкай ночы. Але ж ноч была i ёсць адна на yвесь год. Праца гэтых людзей на працу, што i казаць, была мала падобнай. Маладыя yсе, амаль пароyну дзяyчат i хлопцаy. Ну правiльна, усё як на Купалле. Маладыя дзяyчаты i хлопцы. Лесавiк прыглядаyся. І з выгляду гэтыя людзi былi непрывычныя яму: незнаёмае адзенне, нейкая iншая пастава, iншыя – рэзкiя, паспешлiвыя рухi. Зноy жа крык, гогат, пiск – вяскоyца y лесе цi y полi i не пачуеш, адно толькi адчуць можна. У купальскую ноч, зразумела, таксама бываюць i крыкi, i песнi, i дзявочы войк, аднак тут было не тое. Людзi былi чужыя y гэтых мясцiнах, лесавiк гэта ведаy дакладна.

Ён адышоyся да блiжэйшага стога, сеy пад iм, задумаyся. Вось людзi – i вось ён, лесавiк. Раней людзi не тое што ведалi пра лесавiка, яны яго баялiся, лiчылi ледзь не сваiм ворагам, ставiлi y адзiн шэраг з нячысцiкамi. Людзi, баючыся смерцi i неадступна думаючы пра яе, выдумлялi сабе ворагаy, якiя тую смерць наблiжаюць, гаварылi пра кару, што чакае iх за грахi – а грашыць людзi yмелi, часта гэта рабiлася ледзь не галоyным у iхнiм жыццi, – i караy не толькi адзiн i yсемагутны Бог, а i нячысцiкi. Нiхто з людзей, нiхто з жывых звычайных людзей тых нячысцiкаy не бачыy, аднак людзi пабудавалi y сваiх уяyленнях цэлы вусцiшны i жудасны свет, свет змроку i пакут. На чале яго, а гэта значыць у самым нiзе, у пекле, быy Люцыпар у акружэннi гайнi пякельнiкаy, каснаy i шатанаy. У сляпой апраметнай начы, бачылася людзям у нейкiя жахлiвыя хвiлiны, усё скрозь было запоyнена цмокамi, паралiкамi, паветрыкамi, прахамi, шэшкамi, i чалавек, праклiнаючы таго, хто перайшоy яму дарогу, цi пакрыyдзiy, цi зняславiy, цi падмануy, гаварыy: «Каб ты спрах, браце, каб цябе паралiк узяy, каб цябе цмокi наведалi, як ты са мной абышоyся, брат мой дарагi, блiжнi мой, якi павiнен любiць i быць, канешне, любiмым». А побач з чалавекам, былi яны yпэyнены, заyсёды, пакуль той чалавек глядзеy на свет i яму радаваyся, iснавалi кадукi, дамавiкi, хлеyнiкi, гуменнiкi, пуннiкi, лазнiкi. Яны былi, таму што будавалiся i стаялi хаты i хлявы, гумны i лазнi, i тыя, не чалавекi, былi такiмi ж гаспадарамi, як i людзi, толькi нябачнымi. Калi ты кепскi гаспадар, то i ценi твае шкадлiвыя, цягаюць з-пад носа твае рэчы, блытаюць iх, не даюць распалiцца агню y печы i не вядуць у хату дастатак, наадварот, зводзяць яго дашчэнту, i калi y галаве y цябе яшчэ нешта ёсць – кiдай усё, хату гэтую кiдай, перабiрайся y iншае месца, заводзь сабе новых сужыцеляy. Так думалi людзi. З таго ж уяyнага, нерэальнага свету прыходзiлi да iх i як бы паyнячысцiкi, паyценi, слабыя, кволыя, здольныя змагчы хiба што соннага i хворага, – палуночнiкi i ярэтнiкi, мары i кiкiмары. У тым жа свеце людзi знаходзiлi месца i такiм, як лесавiк. Яны не ведалi, хто такi лесавiк, што ён такое ёсць, i выдумлялi. Наогул, людзi yсё невядомае iм старалiся надзялiць самымi дзiвоснымi, самымi вычварнымi якасцямi i yласцiвасцямi. Менавiта з-за гэтага y памочнiкi Люцыпара, у яго падручныя трапiy i лесавiк, а яшчэ, акрамя яго, – палевiкi, кладнiкi, вадзянiкi (сярод iх людзi распазнавалi вiрнiкаy i цiхоняy), балотнiкi, багнiкi, аржавенiкi, лознiкi. А як ёсць адны – ёсць i другiя. У рэках i азёрах забаyлялiся, спявалi салодкiя песнi, клiкалi людзей да сябе y чароyнае вадзяное княства русалкi. Людзям рабiлася шмат лягчэй жыць, калi яны маглi сабе i iншым што-небудзь растлумачыць. Спакойна пасвiyся статак, пагладжвала зямлю сонца, каб не было зусiм горача, пралятаy лёгкi ветрык, пакалыхваy траву – i раптам адна з кароy, зарыкаyшы, задраyшы старчма хвост, кiнулася y самы гушчар кустоy, з якога потым не так проста яе выцягнуць, i за ёй памчала другая, трэцяя… Заляскалi пугi, забрахаy сабака, замармыталi сабе пад нос пастухi: палевiкi, яны, нячысцiкi, iхняя работа, цэлымi днямi над кожнай каровай па некалькi дзясяткаy аваднёy са сляпнямi вiецца – i нiчога, не, толькi палевiкi пачынаюць ганяць кароy, прымушаюць iх гiзаваць, падбрыкваць нагамi i матляць галавой; ды на тое яны, палевiкi, i ёсць. Цi брыдуць, зрэдку разгiнаючыся, па балоце ягаднiцы, збiраюць у кашалi журавiны, i вось выйшлi да чыстага, цiхага азярца, выпрасталiся, уздыхнулi з палёгкай, паселi, прыхiнуyшыся да дрэy, тварам да возера, бо вочы на вадзе адпачываюць, на чым жа iм яшчэ адпачываць, як не на роyным i чыстым абсягу, – i раптам пайшлi па вадзе бурбалкi. Людзi падхапiлiся, у трывозе глядзяць на ваду, бокам-бокам у лес, ногi самi нясуць падалей ад возера, а там, у вадзе, ужо нехта ляпае, раве, вiшчыць. Вадзянiк гуляе, пераглядаюцца мiж сабой людзi, хутчэй адсюль, яшчэ yхопiць ды туды, хутчэй, баранi божа…

Ну i, здаралася, хацелася людзям бачыць сярод сабе падобных нелюдзяy, тых, хто прадаyся нячыстай сiле, хто не здаволiyся дзённым, зямным, хто пайшоy у слугi падзямелля i ночы. У аблiччы людзей хадзiлi, пазiралi цяжкiмi, бяздоннымi вачыма сугнеiстыя ведзьмакi, ведзьмы i калдуны. Удзень яны проста хадзiлi i пазiралi – а yначы… Уначы яны маглi зрабiць самую розную шкоду, бо сiла iх была вялiкая. Прапала малако y каровы – чары, захварэла дзiця – зiрнула на малога ведзьмава вока, няyрод у полi – таксама ведзьмакова старанне, трэба знайсцi яго цi яе i знiшчыць.

Той чорны yяyны свет узнiк, мусiць, з моманту з’яyлення y лясах чалавека. Чалавек адразу зрабiy сабе iдала – столькi ж дзiyнага, незразумелага наyкола, столькi недасяжнага i магутнага, столькi жаданага, што якраз iдал i yстаy у пячоры, i да iдала прыдумалася, прыдалося. А яны, лесавiкi, i тады былi, i цяпер ёсць, нiколькi яны не памянялiся i не звялiся.

Ды, зрэшты, лесавiк добра ведаy i iншае: людзi, якiя жылi y ягонай пушчы i вакол, якiя пабудавалi на гэтай зямлi вялiзныя гарады i думалi пра яшчэ большыя, якiя, зусiм не маючы намеру звесцi пушчу, амаль звялi яе, хаця i засталося яшчэ некалькi ляскоy, гэтыя людзi нiколi не yзводзiлi нячыстую сiлу – усiх гэтых шатанаy, кадукоy, кiкiмар i лесавiка разам з iмi – у абсалют. Многiх яны нават лiчылi як бы i за сваiх, спагадалi iм, паблажлiва дазвалялi займацца сваiмi «нячыстымi» справамi, пасмiхалiся, расказваючы пра iхнiя забаyкi, i папярэджвалi: «Вы yжо не вельмi, як вас там… спакайней як-небудзь, усё мы разумеем, з усiм згодны: i пасвiстаць можна, i магерку з галавы скiнуць, i з панталыку збiць… але не вельмi. Па-свойску давайце, спакайней». І абыходзiлася yсё часцяком якраз спакойна, па-свойску. Страх быy – але памяркоyны, iх праклiналi – але як вулiчных суседзяy, з iмi ваявалi – але не да смертазабойства. Калi яно ёсць – дык хай будзе.

Чалавек, канешне, надта любiy на yсё незразумелае напусцiць такога туману, што y рэшце рэшт сам заблытваyся i губляyся. Вось i накруцiy з нячысцiкамi, вось i пасадзiy побач з iмi лесавiка. А лесавiк – ён лесавiк. Не чалавек, канешне, не звер i не птушка – але i не нячыстая сiла. Проста яму было дадзена такое, чаго не мог чалавек. Усё проста. Вось людзi не задумваюцца ж, як яны дыхаюць. І лесавiк не думаy, як ён жыве. Жыy лес, жылi звяры, жылi камянi з запаленай душой, жылi людзi – i ён. Жыла зямля, якая yсiх iх нарадзiла.

І вядома яшчэ, што yсё простае – складана, вельмi складана.

Лесавiк добра ведаy яшчэ i тое, што ён, вельмi далёкi ад чалавека па сваёй сутнасцi, тым не менш неаддзельна з iм звязаны, як звязана з iм усё, што ёсць на зямлi. І хаця шмат што чалавеку не даецца y рукi, шмат чаго ён не разумее i не ведае – ён гаспадар. Ён быy тым гаспадаром, да якога чарадой iшлi i iшлi мiльёны, мiльярды, неслi яму yсё лепшае, што iм удавалася зрабiць, i гаспадар прымаy данiну, складваy тыя дарункi, якiя можна было складваць, i выслухоyваy, i лiчыy, i чытаy, i глядзеy, але дарункi не канчалiся, яны былi бясконцымi, i гаспадар даyно yжо не помнiy, дзе y яго што ляжыць, нешта далёка адсоyвалася, нешта забывалася, аднак гаспадар не бедаваy, бо канца чарадзе не было. Бясконцасць гэта давала яму адчуванне yсёмагутнасцi i yсёдазволенасцi. І калiнебудзь ён мог забыцца, што yсё i нiчога – побач, што памiж iмi амаль няма мяжы.

Але чалавеку – чалавечае, толькi яму выбiраць, цi yсё, цi нiчога, ягоная справа, цi памятаць пра тое, што вялiкi yраджай на працягу yсяго лета паказвае на даyжыню наступнае зiмы. І ягоная справа – размахваць зброяй цi яе знiшчыць. Пакiнуць пушчу цi пабудаваць на яе месцы гарады. Гэта i было для лесавiка галоyнае. Людзям амаль нiколi не было yласцiва пачуццё апошняга. Па-першае, сваю смерць яны нiколi не yспрымалi канцом свету, бо яны пакiдалi сябе y сваiх дзецях i y тым, што зрабiлi. Менавiта з-за гэтага, зразумела, яны не глядзелi на сябе як на апошняга. І гэтак жа бачылi яны yсё i наyкола сябе: зямлю, лясы, рэкi, горы, звяроy i рыб, – апошняга нiчога не можа быць. Так яны прызвычаiлiся. І вось лёг пад дрэвам у пушчы апошнi зубр. Згiнуy, знiк у пячоры апошнi леапард. Ценем мiльгнуy у паветры апошнi – ды цi быy ён? – сокал.

Ляскi y лесавiка яшчэ былi, пушча yжо скончылася. Так што ён таксама yжо як бы i быy, i не быy. Ва yсякiм разе, лесавiк добра ведаy, што людзi яго амаль не yяyлялi. Вось з’явiся ён перад iмi такiм, каб яны здолелi яго yбачыць, – зусiм невядома, што б яны падумалi. Ды i то сказаць – выразна, добра разгледзець яго яны yсё роyна не здолелi б. Не падыходзiць ён для iхнiх вачэй. За сваё жыццё ён спрабаваy даведацца, як бачаць яго людзi, калi ён гэтага захоча, – але да канца так i не разабраyся. Нешта памерам з чалавека, можа, крыху менш цi болей, быццам з рукамi i нагамi, з галавой; пра твар нiхто з iх нiчога пэyнага не мог сказаць, баялiся яны ягонага твару: вочы ёсць, з жахам крычалi, шапталi яны, але крый божа зiрнуць у iх, не трэба, бо i не вочы гэта, а… ямiны з падзямельным святлом – вось як зiрнеш, так i прапаy; але, калi на тое, ягоных вачэй iхнiя вочы i не бачылi, бо не маглi зазiрнуць у iх, а святло… святло iм магло yявiцца, магло; на iм, расказвалi яшчэ яны, адзенне не адзенне – валасы, мусiць, але не чалавечыя, нават не звярыная поyсць, а як бы лiсце цi трава – i ён то yзнiкне, то прападзе, i кожны раз крыху iншы – то большы, то меншы, а то амаль i не yбачыш яго, толькi абрысы: глядзiш, як ён каля дрэва пакалыхваецца, з месца сысцi не можаш, валасы твае шорсткiя патрэскваюць, а ён чэзне, чэзне – i растварыyся, адно толькi дрэвы трасуцца i зямля гудзе. Расказвалi шмат, але кожнага разу новае i сваё, часта супярэчлiвае: ён i чалавек са звярынай поyсцю, i звер з чалавечым аблiччам, i з пашчаю агнявой, i кiпцюры, i капыты, i iклы, як у дзiка, i хвост з рагамi, i раве, i стогне, i сыкае, што змей, i лётае, i ад хады ягонай зямля трасецца, а лес падае i трашчыць, – ды, праyда, даyно yжо пра яго нiхто нiчога не расказвае, было yсё y далёкiм мiнулым.

У тым жа мiнулым была y людзей i вера, перакананасць у тым, што, калi з’явiyся з табой побач лесавiк, ты можаш яго пабачыць. Людзi верылi y гэта, як верылi спачатку y iдалаy i продкаy, потым у Айца, Сына i Святога Духа, а разам з Трыадзiным – у Іегову, Алаха, шасцiрукага Буду, Магамета i яшчэ многiх, – i нi y кога не верылi, акрамя сябе. З тых часоy прыйшла замова, пасля якой на людскiя вочы павiнен быy аказацца i лесавiк. Людзi, надрыжэyшыся i паляскаyшы зубамi, сабраyшыся з моцаю, заплюшчыyшы вочы, гаварылi: «Кажыся не воyкам-зверам, не воранам-птахам, не дрэвам iглiстым, а такiм, як я сам!» – i з-за прымружаных павек цiкавалi: дзе ж той, якога нiхто не бачыy, але якi ёсць, дзе ён, гаспадар лясны, гаспадар, непадуладны самому Богу, Богу, якi чакае пасля зямлi yсiх iх? І былi yпэyнены, што лесавiк i паказваyся недзе побач, толькi не бачылi яго, бо i вочы баялiся расплюшчыць, i за спiну не глядзелi, цi yгору, долу, па баках, адным словам, не глядзелi добра. А ён, паказаyшыся, знiкаy зноy. Безумоyна, так i было – паказваyся i знiкаy.

І людзi яшчэ верылi, што y лесавiка можна было папрасiцца, калi прапала y лесе карова цi захварэла яна. Людзi прыходзiлi да таго месца, дзе павiнен быy быць лесавiк, i гаварылi: «Лес цесны, цар лясны, гаспадар вялiкi, прашу я вас з хлебам, з соллю, з белай рубашкай, з чырвонай рубахай, з нiзкiм паклонам прасцiцi, благаславiцi!» Пасля гэтых слоy трэба было пакласцi пад кустом галаву кабана i яйка – i чакаць. Лесавiк, верылi людзi, мог вярнуць тую карову цi вылечыць яе. Часцей за yсё лесавiк мог выйсцi да людзей у Васiлёy вечар, у Вялiкi чацвер, на Юр’я i на Вялiкдзень.

Седзячы пад стогам, лесавiк думаy пра тое, як шмат змянiлася тут з часоy пушчы, з часоy, калi на гэтым поплаве нiколi не бывалi людзi, калi вакол яго шапацеy, цiха перагаворваyся лес, i казулi, выскачыyшы з кустоy, у непаразуменнi спынялiся перад незнаёмай прасторай, на якой няма дрэy, i пужлiва падцiскалi вушы, чорныя кропкi-насы нервова паторгвалiся, уцягвалi, рассмакоyвалi паветра – пахла салодкiмi травамi, вятрамi, сонцам – але не было дрэy, i казулi, жвава павярнуyшыся, скакалi назад, у гушчар. Праyда, трэба сказаць i пра iншае: колiшнiя балоты, цяпер ужо напаyвысахлыя, усё ж не далi далёка разбегчыся людскiм дарогам, ды i тыя большасцю былi гразкiя, таму i чалавек тут аб’яyляyся рэдка. Але аб’яyляyся пастаянна. Ды дзе ад чалавека гэтага дзенешся?

Лесавiк пачуy гэтых дваiх людзей, канешне, здаля. Яны iшлi цiха, павольна, хлапечая рука трымала дзявочую, усё гэта лесавiку было знаёма. Двое шукалi схованкi, iм хацелася зараз адысцiся як мага далей, каб нiчые вочы iх не yбачылi, нiкога i нiчога iм не трэба было, акрамя вось гэтага цёплага вечара ды iх самiх. Ішлi, зразумела, да стога, людзi любiлi стагi, бачачы y iх нешта падобнае да хаты – а без хаты чалавек не быy чалавекам, – i лесавiку хочаш не хочаш трэба было кiравацца да свайго лесу. Да аднаго з ляскоy, якiя яшчэ засталiся. Але нешта яго стрымлiвала. Не, не жаданне паказаць сваю лесавiкову моц, магутнасць, уладу, лесавiк нiколi не перашкаджаy у лесе такiм, як гэтыя, навошта яму было iх палохаць? – лесавiк проста перабраyся y самую сярэдзiну стога. Патрэсквала, высыхаючы, трава, шамацелi, паролiся y ёй мышы, пракладваючы хады-дарогi, быy тут i вуж, яшчэ драмаy, ленаваyся выпаyзаць на паляванне, стог быy поyны шолаху, шархацення i пiску. Лесавiка, канешне, усё жывое адчула, але не спалохалася, адно толькi мышы з казуркамi насцярожылiся – усё жывое ведала, што лесавiк iх чапаць не будзе. Лесавiк плыy у сваёй звыклай паyдрымоце, ён любiy гэты стан – сон не сон i не трызненне, а проста вiсiць ён у паветры, i гукi ды пахi абмiнаюць, абцякаюць яго, не дакранаючыся, i ён усё чуе, але нiчога y сябе не прымае. Зараз ён таксама нерухома вiсеy, ды чалавечая мова, якая была яму зразумелая, да яго yсё ж даходзiла. У гэтых людзей не было нiякiх памкненняy, якiя б тычылiся лесавiка i ягоных спраy, таму ён i не затрымлiваy у сабе iхнiх слоy i думак. Яны гаварылi i думалi зараз толькi пра сябе, усё астатняе было страшэнна далёка.

Побач з лесавiком былi зараз людзi, з якiмi, увогуле, ён мог бы зрабiць усякае. Але гэта былi i людзi, ад якiх ён залежаy, ягоныя гаспадары. Ад такога раптоyнага, як удар маланкi, усведамлення ён нават абудзiyся. Сапраyды, людзi i, у прыватнасцi, вось гэтыя двое – ягоныя гаспадары. Так, яны нiчога, зусiм нiчога не маглi зрабiць з iм, не маглi дакрануцца да яго, ударыць, забiць, не маглi напалохаць i нават убачыць – i ён быy у iхняй уладзе. Чаму i калi так здарылася? Нiхто: нi яны i нi ён – гэтага не ведалi, але так было. Людзi, хлопец i дзяyчына, ляжалi y абдымках, ён гаварыy тое, што заyсёды, як ведаy лесавiк, гаварылi хлопцы сваiм дзяyчатам, i яна верыла i не верыла ягонаму шэпту, вагалася, то прыцiскалася да яго, то адштурхоyвала, ён жа спяшаyся i нават злаваy – усё гэта лесавiку было знаёма. Здаецца, ужо не было y людзях таго, чаго б ён не ведаy. Не было.

Лесавiк нячутным вялiкiм ценем мiльгнуy у паветры, толькi на iмгненне засланiy ён некалькi зорак-парушынак, што падмiргвалi дзяyчыне з недасяжнасцi, але яна здрыганулася, прыyзнялася: «Што гэта?!» – «Ды нiчога, здалося табе, хто тут можа быць?» – «Не, было, нехта праляцеy!» – «Кiнь выдумляць, гэта раней калi, гадоy сто назад, сава магла праляцець, а цяпер тут нават лесу няма». – «Бачыла!..»

Лесавiк, ужо седзячы на сваiм дрэве, усмiхнуyся сам сабе – адчула. Увогуле, ён даyно ведаy, што жанчыны адчуваюць усё жывое. Яны адчуваюць нават яго, нябачнага. Зрэшты, жывы жывога i павiнен пазнаваць. А пра жанчын ён ведае яшчэ i тое, што, калi маладзiца панесла, усе свойскiя жывёлы – i лясныя таксама, толькi гэта здараецца многа радзей, – усе кошкi i сабакi да яе лашчацца. Ён гэта ведаy. Людзi… людзi yжо маглi i забыцца.

Гэта было вельмi дзiyна, але i назаyтра лесавiк наведаyся да людзей, i пазаyтра, i хадзiy раз за разам. Неадольная сiла проста штурхала яго да iх. Спачатку прыходзiy ён толькi прыцемкамi, потым захацелася yбачыць iх – i цi толькi yбачыць? – i yдзень.

Гэтым разам недалёка ад людскiх буданоy лесавiк заyважыy маладую лiсiцу. Лiсiца неспакойна шнырыла y кустах каля лугу, прынюхвалася да пахаy, што наплывалi з буданоy, i па тым, як не iшла яна адсюль, як перабiрала лапамi, як узiралася y буданы жоyтымi вачыма, лесавiк зразумеy, што яна прыбегла сюды не yпершыню, што i пахi, i галасы людзей, i самыя iх постацi ёй знаёмыя. І ён ведаy, што лiсiцу, як i яго, неадольна цягнула да людзей, яна ажно павiсквала, уцягваючы y сябе паветра, якое далятала адтуль, ёй надта карцела падбегчы да iх, – але навошта? Мусiць, яна паласавалася yжо каля iх, падабрала аб’едкi з кухнi, i лёгкая тая ежа надзвычай спадабалася, лiсiца yжо не хацела, не магла кiнуць гэтыя кусты з лугам, людзей, не магла адсюль збегчы. Лiсiца была маладая, худая, тонкiя косцi выпiралi з-пад скуры, не хавала iх нават поyсць, адно хвост быy бадзёры, цяжкаваты. Лесавiк, убачыyшы маладую лiсiцу, адразу вырашыy яе пужануць, адагнаць ад людзей, бо нельга зверу прывыкаць да чалавека, нельга жыць каля яго i падбiраць аб’едкi, у звера ёсць лес. Ён раптам узнiк каля лiсiцы, i тая ажно падскочыла, жаласна яyкнуyшы, i спалохалася, кулём кiнулася y кусты – калi звяры бачылi яго, калi ён рабiyся iм бачным, яны заyсёды палохалiся i рабiлi тое, што ён хацеy, – уцякалi, цi yцiскалiся y зямлю, цi злiвалiся з дрэвам, крычалi цi нямелi, а то як бы i памiралi, а потым, аджыyшы, нiчога не памяталi. Зараз лiсiца пабегла, i яна павiнна была б бегчы доyга, кiруючыся да нары пад парослым здзiчэлай ажынай узлобкам, i толькi там спынiцца, i так было б, бо не слухацца ягонага загаду звяры не маглi. Але прабегла яна зусiм няшмат, усяго якую сотню метраy. Ястраб-адзiнец, той самы апошнi, менавiта сёння сарваyся раптам са свайго сука, з якiм ён ужо як бы i зросся, i паляцеy, iмклiва набраyшы хуткасць. За першым разам ён праляцеy няшмат, узляцеy i хутка сеy, быццам спрабуючы свае крылы. Але за другiм разам, ужо yпэyнiyшыся, адчуyшы сябе, ён прамчаy паyкругам далёка, як бы праткнуy паветра, i крылы ягоныя заспявалi, i тутэйшае птаства з жахам пачула, зразумела амаль забыты yжо посвiст, ад якога спынялася дробная калатня сэрцаy i гушчэла, застываючы y жылах, кроy. Ястраб сеy на самай вяршалiне высачэзнай чорнай вольхi, i круглыя яго вочы, у якiх нiколi не прачытаць было, хочацца яму yдарыць, цi спачыць, цi паклiкаць ястрабiху, цяпер успыхнулi, загарэлiся чырвоным i пiльна зiрнулi. Вось тады i замiльгаy руды хвост у рэдкiх кустах, лiсiца спяшалася, нi на што не зварачала yвагi, адно кiруючыся да нары y ажыннiку, i хвост то тухнуy у зелянiне голля, то расквечваyся на роyным, бiy у вочы. Ястраб сарваyся з вяршалiны, як стрэлiy, ён падаy, нават не набраyшы вышынi, менавiта падаy наyскос, з кожным iмгненнем набiраючы хуткасць, i пры самай зямлi, зрабiyшыся y сваiм падзеннi амаль нябачнай, нейкай адной суцэльнай палоскай, маланкай, пры самай зямлi ястраб ударыy у рудую пляму. Лiсiца, адчуyшы смерць толькi y самы апошнi момант, нават не паспела падставiць ёй ашчэраную морду, адно крыху павярнулася бокам, i кiпцюры-корды лёгка прабiлi поyсць i сцiснулi. Ястраб некаторы час нерухома сядзеy на мёртвай лiсiцы, нават не пакручваy галавой, адно круглыя вочы yспыхвалi i згасалi, мiгцелi, бы вугалi y прагарэлым вогнiшчы. Потым ён страпянуyся, ударыy крыллем, некалькi разоy цяжка падскочыy разам з лiсiцаю, не могучы адразу ад яе адарвацца – i рынуy у паветра. Забiтая лiсiца yжо не iснавала для яго, забiyшы, ён адразу на яе забыyся i паляцеy далей.

Лесавiк бачыy усё, што адбылося, але yмяшацца, дапамагчы лiсiцы, выратаваць яе ён не мог. Ён толькi глядзеy, як узнiк ястраб i перастрэy лiсiцу. Што ж, гэта было жыццё звяроy, да якога ён, лесавiк, не меy нiякага дачынення. Лесавiк бачыy небяспеку для лiсiцы з боку людзей, лiсiцу ж забiy ястраб – i гэта yжо было зусiм iншае. І тым не менш яму шкада было лiсiцы – як i любога iншага звера, птушкi, рыбы y былой ягонай пушчы, – бо yсяго жывога побач з лесавiком засталося няшмат. Мала пушчы – мала пушчанскага.

Можа, i сам ён быy ужо апошнi лесавiк ва yсёй гэтай зямлi, дзе спрадвеку шапталiся, гаварылi лясы, дзе магутна i густа цяклi рэкi, дзе свяцiлiся вачыма-зоркамi азёры, дзе грукацелi, перагаворвалiся памiж сабой навальнiцы i панавала над усiм асцярожная, чуйная цiшыня – быццам поyна, як толькi можна, быy налiты ёю вялiзны празрысты кубак, i yсё наyкола не варушылася i не дыхала, баючыся гэтую цiшыню разлiць. А зараз у лесавiка было такое адчуванне, быццам зайшоy ён у сваё жытло-сховiшча – i спынiyся y сумным здзiyленнi, не пазнаючы яго, бо yсё змянiлася y iм, нават не ягонае яно yжо, а чужое, i гаспадарыць у iм хтосьцi iншы, незнаёмы. Пушча, дакладней, тое, што ад яе засталося, даyно не была ягонаю пушчай. Зрэшты, за тыя сотнi гадоy, якiя пражыy тут лесавiк, ён навучыyся мераць час па чалавечых мерках – i гэта было зусiм не дзiyна, не так далёка яны адышлiся адзiн ад аднаго, чалавек i лесавiк. Лесавiк ведаy самую доyгую ноч года, яна была y глухую зiмовую пару, сам ён часта засынаy у яе, бо зiма – гэта зiма, зямля, а разам з ёю i лес, спiць, лесавiк таксама драмаy, толькi зрэдку yспрымаючы навакольныя гукi. А людзi пра гэтую пару гаварылi – Пiлiпаyка, яны дакладна ведалi, што самыя кароткiя днi – дваццаць першага – дваццаць другога снежня, пазней Пiлiпаyкаю яны yзялiся пачынаць шасцiтыднёвы перадкалядны пост. Гэты пост якраз i быy iхнiм зiмовым сном, у яго яны менш рухалiся, менш елi, старалiся трацiць як мага меней сiл. Потым лесавiк абуджаyся, iшоy па нерухлiвым лесе-палацы, дзiвiyся на снегавое yбранне. Лес стаяy велiчны, прасторны, лесавiк проста блукаy па iм без нiякае мэты, лiчыy па слядах, колькi каго y iм зiмавала. Каляды людзi сабе таксама зрабiлi святам, яны адпачывалi ад сваiх сялянскiх работ, якраз на Сцяпана, за тыдзень да Каляд, заканчваyся тэрмiн службы парабкаy, а значыць, i работа. Быy Васiлёy дзень – першага студзеня, было Вадохрышча – шостага, быy Ігнат – дваццаць дзявятага. І хаця пасля Вадохрышча цiснулi самыя моцныя маразы, людзi iх не баялiся, смяялiся, спявалi y сваiх селiшчах песнi, цягалi ад хаты да хаты Каляду-зорку, самi апраналiся y чарцей i казлоy, скакалi, шчадравалi, здымалi вароты, а то i комiны скiдвалi, – яны святкавалi. А тут падыходзiла i Стрэчанне, калi сустракалiся зiма з летам. Людзi таксама ведалi пра гэты дзень – другога лютага па iхнiм календары – i рыхтавалiся yжо да вясны, да сустрэчы з полем. Лесавiк проста назiраy, як сонца паварочвалася на вясну, чакаy яе, глядзеy, як пакрысе ажываy лес. А y людзей па чарзе праходзiлi Уласаy i Касьянаy днi, Аyдоха, Рыгор, Саракi, Ляксей, Мiкiта з Андрэем. І yжо дваццаць трэцяга красавiка па вёсках быy агульны выган скацiны, яго чакалi, бо мала yжо заставалася пошару, корму для яе, i каровы рыкалi y хлявах, просячыся да выпасаy, да рэдкай маладой травы i цёплага ветру. Вёскi амаль не спалi, у цёмных вокнах як не yсю ноч памiргвала святло, i як толькi шарэла неба, як толькi пачынала святлецца – бразгалi дзверы i веснiцы, рыпелi вароты, ужо нецярплiва пераступалi, нецярплiва yздыхалi каровы i падбрыквалi цялушкi, чулiся галасы – i да крыжа, з якога пачыналася вёска, выходзiy пастух. І ляскала, страляла пуга, моцны, прарэзлiвы голас рэзаy чуйную цiшыню, ляцеy далёка, ажно y поле i y лес: «Выганя-я-яй!..» – i вёскi рабiлiся падобнымi да мурашнiкаy. У дварах уздымалася мiтусня, гаспадынi, спяшаючыся, выпiхвалi з хлявоy марудных кароy i бесталковых цялушак, якiя раптам застывалi y дзвярах, бы спалохаyшыся чыстага паветра, пад нагамi скакалi, ваyчкамi круцiлiся сабакi, замiнаючы людзям i быдлу, крыкi мяшалiся з брэхам, з розных канцоy вёсак ляцела працяглае рыканне, сакаталi y хлеyчуках куры, гарлалi пеyнi, вiшчэлi парсюкi – i перакрывалi yсё стрэлы пугi. «Вы-ы-га-аня-яй!..» І вёскi нагадвалi yжо не мурашнiк, а растрывожаны вулей, яны i самi як бы пачыналi рухацца разам са статкамi, якiя барзджэй, чым заyсёды, кацiлiся да ваколiц. Гэты красавiцкi дзень таксама быy святам – святам першай травы, святам лесавiка i людзей. І вось такiя святы падпiралi yжо адно другое, iшлi хутка, гэтак жа хутка, як абуджалася, ажывала зямля, на якой жыy чалавек. Зямля, палi з загонамi, паплавы, поyныя траваy, лясы, – так, лясы, не надта чалавеку даступныя, – зямля была чалавечым домам, у якога ён прыходзiy i з якога iшоy. Гэта зямля давала яму свае святы, яна гаварыла, што менавiта вось у гэты дзень, цёплы i парны, трэба пачынаць сяyбу. У людзей гэты дзень называyся Правады, быy ён звычайна y наступны дзень пасля Вялiкадня, людзi выходзiлi, выязджалi y палi, разам з гаспадарамi, што ехалi коньмi, цягнулася як не yся вёска са старымi i малымi, вёска iшла на свята. Гэтымi ж днямi людзi памiналi i сваiх продкаy. Памiнанне мацавала iх, давала надзею на добрае, падтрымлiвала, памерлыя як бы бласлаyлялi жывых на жывое. А дзявятага мая было днём, калi жыта родзiць. Бадай, гэта быy найгалоyнейшы веснавы дзень, бо y нараджэннi жытоy былi дастатак i спакой чалавека, яго yпэyненасць, ягоная думка пра будучыню. А y будучынi – толькi лепшае, з гэтым прыйшоy на зямлю чалавек. І Зелянцом, Сёмухаю заканчвалася вясна сялянскага года, у гэты дзень таксама закружвалiся карагоды, бо чалавек на свае вочы бачыy ужо зелянiну будучага хлеба.

Па гэтым прыходзiy Купала, дваццаць чацвёртага чэрвеня, у людзей сярэдзiна года, а y лесавiка пачатак яго, бо купальская ноч – самая кароткая.

У лесавiка гэты дзень заyсёды быy найгалоyнейшым, яго адзiнага ён чакаy i нiколi на яго не забываyся. І лесавiка, як гэта нi дзiyна, цешыла, што гэты дзень быy i вялiкiм людскiм святам, святам, калi моладзь спрабавала yгледзець сваё шчасце цi няшчасце, свой лёс. На Купалу, здавалася яму, людзi разумелi не толькi зямлю з яе лясамi i рэкамi, але разумелi i месяца y ягоным блуканнi сярод аблачын, разумелi зорак, што дрыжэлi-смяялiся, разумелi нават немарач, чарнату ночы, у якой хавалася апраметная таямнiц. Магло быць, што людзi бачылi y яе цемры i ценi, постацi тых, хто быy на гэтай зямлi да iх, бачылi малюнкi будучынi свайго жыцця, бачылi дзiвосны агонь папарацькветкi, нават бачылi такiх, як лесавiк. Многае, вельмi многае магло быць на Купалу.

І цi не быy Купала той шпарай, шчылiнай, у якую дазвалялася чалавеку зазiрнуць, каб убачыць немагчымае? Пра гэта, увогуле, лесавiк не надта задумваyся, а ягоны Купала, апрача yсяго iншага, быy яшчэ i парою, калi ён уваходзiy у сярэдзiну дрэва, любога дрэва, якое ён выбiраy, i пiy разам з iм зямны напой, што мацаваy яго yвесь наступны год. У клёнаy напой быy салодкi, у бяроз – крышачку хмяльны, дубы адразу настойвалi яго траха гаркавым i дужа моцным, асiнавы ж звычайна yтвараyся проста горкiм, хаця i прыемным. Купальскай ноччу лесавiк стараyся пабываць адразу y некалькiх абраных дрэвах, але не заyсёды yдавалася гэта, бо кожнае дрэва мела свой характар, свой гонар, i яго не заyсёды можна было yзяць сiлаю, дрэва павiнна было дазволiць увайсцi y яго. І не трэба забывацца, што купальская ноч самая кароткая, усяго некалькi iмгненняy балюе купальскi месяц, а паспець за гэтыя iмгненнi трэба шмат.

Хутка, надзвычай хутка адлятаy роямi iскраy Купала, пакiдаючы па сабе шкадаванне i ненатоленасць. Як нi спяшаеш, як нi п’еш нагбом – усё ж не паспяваеш напаiць сябе да краёy: толькi прыклаyся да вялiзнага кубка, як зайграла заранка. Годзе. Канец Купалу, пачатак новаму.

Дваццаць дзявятага чэрвеня селянiн пазначыy Пятровым днём i гаварыy, што рэдка y каго на Пятра мелася леташняе жыта. Ён як бы нагадваy сабе, напамiнаy, што па святах заyсёды чакае праца, якая будзе кармiць. І толькi yжо yспамiнаючы пра леташняе жыта, чалавек ведаy, што недалёка i новы хлеб. Дваццатага лiпеня, на Ілью, гаспадынi yрачыста выпякалi з жыта сяголетняга. І пах таго новага хлеба лесавiку быy знаёмы, хаця сам ён нiколi лесу не пакiдаy i нiколi не зазiраy у вокны людскiх хат. Проста жытнi дух быy i ягоны, лесавiкоy.

Па Ільi пачыналiся дажджы. Ільёй лета перакiдвалася на другую палову, спёка памалу сыходзiла, i зямля, ужо зашэрхлая пад высокiм сонцам, пачынала прасiць вады. Тады збiвалiся y гурт аблачынкi, памалу грувасцiлiся, цiснулiся адна да аднае хмаркi – i yжо недзе далёка чулiся грамы. Гушчэy, цямнеy далягляд, з-за яго павольна i няyмольна, як ноч, выпаyзала хмара, лена пыталася пра нешта y другое такое ж хмары на тым канцы свету, i словы iх перакочвалiся цяжка i пагрозлiва, ажно ападала, запынялася сэрца маленькага чалавека. Вуркат пакрысе мацнеy, хмары большалi, можна yжо было разабраць, што яны згаварылiся мiж сабой, на нешта наважылiся, i дзень, зразумеyшы гэта, раптам адступаy, пакiнуyшы толькi крышачку святла, – у цьмянай i вусцiшнай цiшы yсчыналася гульня навальнiцы. Па yсiм чорна-шызым небе раптам прабягалi зарнiцы, падобныя да каляровых змей, успышкi iх мацнелi, рабiлiся yсё часцейшымi, неyзаметкi yвесь небасхiл дрыжэy у мiгценнi пульсуючых блiскавiц, водблiскi прабягалi з усходу на захад i назад, i яшчэ вусцiшней рабiлася ад таго, што гульня гэта адбывалася y злавесным маyчаннi. Але вось нешта y нябёсах разрывалася – i yсё дазвання запаyняy моцны грукат. Сляпiла маланка. Чалавеку, якi пазiраy з зямлi, магло здацца, што нехта магутны, з асiлкаy асiлак, страшным па сваёй моцы рыyком выдзiраy з самай сярэдзiны, з самай глыбiнi неба вялiзны корань, i корань гэты на iмгненне рабiyся чалавеку бачным – неверагодна тоyсты, страшэнна доyгi, з мноствам жывых галiнак-хвастоy – корань неба. І адразу ж пасля yбачанага чалавек слепнуy i глухнуy, бо, зрэшты, убачанае было не для ягоных вачэй. Трэслiся ад удару зямля i паветра, i неба абрыналася на зямлю залевай, суцэльнай сцяной вады. І чалавек, здаралася, шчыра здзiyляyся, што пасля yсяго гэтага ён яшчэ жыy…

Аднак адной навальнiцай не абыходзiлася. Не паспявала сцiхнуць, ссунуцца за небакрай адна навальнiца, як iшла другая, яшчэ большая i мацнейшая, i зямля зноy сцiскалася, нерухомела, прадчуваючы yдары i вадаспады. Рэкi, што цяклi мiж лясоy, iмклiва yзбухалi, перапаyнялiся каламутнай i шалёнай вадой, якая раyла, iмчала y сляпым запале, i берагi гэтую ваду yтрымаць не маглi: абсоyвалiся цэлымi пластамi берагавыя стромы, павольна хiлiлiся, хiлiлiся – i падалi вяршалiнамi y самую быстрыню дубы i вольхi, чародамi брылi да берагоy, не маглi да iх выбiцца напаyзатопленыя лазнякi. Круцiлiся, мiльгалi y хуткай плынi вырваныя з каранямi дрэвы, кусты, паказвалiся бёрны i дошкi з якога чалавечага жытла, праносiлiся i дохлыя дзiкi, што захлынулiся, не знайшлi моцы даплысцi да сухога. І не кожны човен упэyнена трымаyся на гэтай вадзе, хiба што вiцiна плыла, не баючыся нiчога. На тых вiцiнах спалохана курчылiся, глядзелi y неба людзi, хрысцiлiся, думалi. Пра што? Вядома, пра тое, пра што спакон веку думалi яны на гэтай зямлi. Што такое навальнiцы, ад якiх спыняецца сэрца i слепнуць вочы, ад якiх забiрае страх i няма куды ад якiх схавацца? Хто зганяе y адзiн чорны згустак хмары i б’е перунамi y зямлю, хто асвятляе блiскавiцамi небасхiл, хто калоцiць i дзярэ yсю прастору мiж зямлёй i небам? Яны глядзелi y неба, прасiлi лiтасцi y Перуна, чакалi. І каб пацвердзiць сваю моц, Пярун цi хто iншы на iхнiх вачах палiy самае высокае з надрэчных дрэy – i супакойваyся. Людзi з палёгкай уздыхалi.

Лесавiк ведаy, якое з дрэy будзе спалена гэтай цi iншаю навальнiцай. Ён пазнаваy iх, як звяры пазнаюць хворых жывёл i абыходзяць iх. Дрэвы тыя, можа, i не былi хворымi, але яны былi абранымi, вылучанымi сярод усiх iншых, лесавiк каля iх нiколi не спыняyся. Дзiyна, але y пазначаных дрэвах заyсёды быy горкi, атручаны сок. Чаму? Гэтага не ведаy нiхто.

Але як бы нi шугалi летнiя навальнiцы, яны yсё ж канчалiся. Людзi гэтую пару, тыдзень навальнiчных дажджоy, называлi вераб’iнымi начамi, хаця маланкi з трэскам раздзiралi неба не толькi yначы, але i днямi, праyда, дзень, абкладзены, прыцiснуты хмарамi, быy ужо мала падобны да дня, быy ужо як бы i ноччу. Наогул, на назвы, якiя людзi давалi з’явам цi мясцiнам, лесавiк не пераставаy здзiyляцца. Чаму вераб’iныя ночы, а не кашэчыя, цi сабачыя, цi яшчэ якiя, увогуле, натуральней было б назваць iх якраз чортавымi? Ды назвы, канешне, нiколi не мянялi сутнасцi, лесавiк, раз здзiвiyшыся чалавечай недарэчнасцi, стараyся больш не звяртаць на яе yвагi. Ды мала што з гэтага атрымлiвалася.

У адну з навальнiц лесавiк апынуyся недалёка ад вялiкай ракi, што цякла праз ягоную пушчу, убачыy вiцiну з дзясяткам людзей, якiя везлi на ёй вырабленыя скуры. Вiцiна павольна, неяк няyклюдна плыла, людзi трывожна перакрыквалiся, урэшце прысталi да берага якраз недалёка ад дуба, у якiм быy лесавiк. І зрабiлi яны гэта y час, бо адразу па гэтым засляпiла свет залева. Лесавiк з дуба не пайшоy, ён як драмаy, так i застаyся драмаць, аднак чуy i бачыy, чым займалiся людзi пад дубам. Усе разам яны лiчылi, найбольш звяртаючыся да стырнавога, галава якога была спрэс лысая. «Тодар, Базыль, Мiкiта, Дзям’ян, – лiчыy на пальцах чорны, як грак, чалавек, самы жвавы з усiх, самы няyрымслiвы, – давай, Вiнцусь, дапамагай, ты ж павiнен ведаць усiх лысых з нашых мясцiн. І y iншых гарадах павiнен ведаць. Злодзей злодзея, як той казаy, заyсёды ведае, давай. А цябе мы апошнiм назавём. Як трыццаць дзевяць налiчым, тады yсе хорам i крыкнем – Вiнцусь Валуёy! Згода? Усе ведаюць: назавеш сорак лысых – сцiхне бура. І вы лiчыце, што седзiцё як мышы пад венiкам? Яшчэ Мiкола Каваль, Трахiм з Рудаyкi, Юры, стараста з Заброддзя… О, Яyхiм Кажамяка, Данiла Плытнiк, Генрык са Струменi… Хутчэй давайце, крый божа, малання нас тут i… Ну, варушыцеся!..» Людзi па чарзе yспамiналi адно, а то i два iмя, Пракопы з Ілюкамi прыляталi да чарнявага, кожны дзясятак iмёнаy чарнявы адзначаy грошам, ужо тры грошы ляжалi перад iм, усё меней заставалася незагнутых пальцаy да чацвёртага дзясятка, i вось чарнявы махнуy сцiснутымi кулакамi, хор, дзесяць здаровых мужчынскiх глотак, раyнуy: «Вiнцусь Валуёy!..» Не, маланка y дуб не ляснула. Яна, зрэшты, у дрэва б’е не так ужо i часта. Але лесавiк якраз вось ад гэтага выгуку прачнуyся. Людзi не пабеглi – паляцелi да вiцiны, не зважалi на дождж, якi, праyда, сцiшыyся, на грукат перуноy. Людзi вобцас пакацiлiся з-пад дуба, не разумеючы, чаму якраз пасля выгуку iмя саракавога лысага затросся дуб i паляцела iм на галовы сучча, чаму заклала вушы ад якогасьцi енку. Што i казаць – гэтых лесавiк ад аднаго забабону вылечыy…

Час iшоy. У палях упраyлялiся людзi, назапашвалiся, рыхтавалiся да зiмы, што yжо не-не ды нагадвала пра сябе то халодным подыхам, то развiтальным крыкам журавоy над полем. Нiчога не заставалася нязменным i для лесавiка. Дзе тыя вiцiны, дзе людзi, што лiчылi сваiх лысых знаёмцаy, дзе святы дажынкаy, дзе вясельныя песнi y восеньскiя вечары, якiя даляталi i да яго, лесавiковага, вуха?..